185
Шеллинг, диалектикалық материализмнің ортодоксалдық өкілдері т.б. Қазіргі
кезеңде де осы концепцияның ұстанушылары философиялық білімнің жоғары
деңгейі мен жалпы мəдени қажеттілігін қолдайды (Тейяр де Шарден т.б.).
Философия мен ғылымның қатынасы туралы позитивистік концепция -
ХІХ ғ. 30-шы ж. (О. Конт, Г. Спенсер, Дж.Ст. Милль) шыққан, келесі де
философия мен ғалымдар ортасында кең таралған концепция. Ол нақты-
ғылыми танымды дəстүрлі философияға қарағанда үстемділігін жариялайды.
Философия позитивистері айтуынша өтірік білім, спекулятивті, оймен тану
теорияландыру, қазіргі ғылым үшін пайдасы жоқ, себебі, ол тек өтірік білім
вирусымен «жұқтырады». Табиғат, қоғам мен танымды ғылыми əдістермен
зерттеу үшін философияға ғылыми əдістерді қолдану қажет (бақылауды,
жалпылау мен заңдылықтардың математикалық дəлелдемесін). «Ғылым өзі
үшін философия» (О. Конт), «Физика метафизикадан байқа!» (И. Ньютон) -
позитивистік концепцияның формулалары. Бірақ, позитивистердің ғылыми
философияны құрастыру мақсаты - дүниенің ғылыми бейнесі (Г. Спенсер),
ғылым методологиясы (Дж. Ст. Милль), ғылыми қызметтің психологиясы
(Э. Мах), ғылыми тілдің логикалық-математикалық талдауы - М. Шлик,
Б. Рассел, Р. Карнап, ғылыми білім даму туралы теория - К. Поппер жəне
ғылымның лингвистикалық талдауы сəтсіздікке əкелді. Ғылым принципиалды
түрде метафизикалық философиялық ережелерден бос емес, себебі, адамның
санасының қызметінің тұтастығымен жəне оның барлық когнитивтік
құрылыстырының ішкі байланысымен негізделеді.
Философия
мен
ғылымның
қатынасы
туралы
диалектикалық
тұжырымдама - философия мен ғылым арасындағы қатынас туралы ілім,
сапалық белгілер бойынша олар өзгеше, бірақ ішкі мəнінде бір-бірімен
байланысты жəне де дамуларында бір-бірінің когнитивтік ресурстарын
қолданады. Оның дəлелі - олардың дамуы мен байланысы. Нақты түрде
дəлелдеріне жатады: фундаменталды ғылыми теориялардың философиялық
негіздерінің бар екендігі; нақты ғылыми білімдердің философиялық
аргументтері мен құрылыстарды қолдануы. Олардың арасындағы шекара
ықтималды. Философия нақты ғылымдарға қатысты интерпретативтік, бағалау,
жалпы мəдени рөл атқарады. Себебі, ғылым мəдениеттің органикалық бөлігі,
философия
арқылы
мəдениет
өзін
тұтас
жəне
өзінің
негізін
рефлексияландырады. Тағы бір байланысты дəлелдейтін «кентавр» сияқты
білім аймағы - «ғылым философиясы». Осы концепцияның дамуына үлес
қосқандар: Платон, Аристотель, Декарт, Спиноза, Лейбниц, Гегель, Кант,
Рассел, Пуанкаре, Гильберт, Бор, Гейзенберг, Пригожин, Моисеев, т.б.
Антиинтеракционизм - философия мен ғылым өзара қатынасы туралы
концепция бойынша, философия мен ғылым мақсаттары, пəндері, əдістері
тұрғысында сонша өзгеше жəне бір-біріне ұқсамайды, сөйтіп олардың арасында
ешқандай ішкі байланыс мүмкін емес (экзистенциализм, мəдениет
философиясы, құндылық философиясы, өмір философиясының өкілдері т.б).
Осы білім түрлерінің əрқайсысы өзінің ішкі логикасы бойынша дамиды,
философияның ғылымға əсері керісінше ғылымның философияға тек сырттай,
186
иррелевантты түрмен болады. Антиинтеракционизмнің кредосы - «Философия
ғылымды емес те, ғылым философиялы емес те».
Метафизика - екі мағыналы философиялық категория: 1. жалпы,
синтетикалық априорлы білім (философия рационалды немесе метафизикалық
деген синонимдарға тең); 2. философия жалпы мен қажетті жəне бүкіл құбылыс
пен процестердің (материалды жəне рухани) дамуы деген идеядан дүниеге
көзқарастың теориялық модельдерінен абстракциялау. Екінші мағынада Гегель
өзінің философиялық ойларында қолданған жəне келесі де маркс-лениндік жəне
басқа бағыттар (неогегельяндар). Метафизика ұғымының, оның бірінші
мағынасында бинарлық оппозициясы «априорлы білім» немесе «нақты-ғылыми
білім» болады. Метафизика ұғымының екінші мағынасында бинарлық
оппозициясы - жалпы даму теория, Гегель мен марксистер оны жалғыз
ақиқатты философия жəне ойлаудың жалпы əдісі деп түсінген «диалектика»
термині болып табылады.
Ғылыми көзқарас - өзінің құрылымында нақты ғылымдарға негізделетін,
əсіресе олардың мазмұны философиялық онтология шеңберінде жалпылау мен
интерпретация жасауға кең қолданылады. Ғылым өзі қазіргі түсінігі бойынша,
яғни əртүрлі объекттер мен нақты құбылыстарды тəжірибелік (эксперимент)
жəне теориялық (математикалық) тұрғыдан зерттеу; оның бүгінгі жағдайда
көзқарасқа қатысы жоқ: 1. ғылым адамның дүниеге қатынасын емес
объективтік нақтылықты зерттейді; 2. əр дүниеге көзқарастың түрі сананың
құндылық түрі болып табылады, ал ғылымға келсек, ол - оның когнитивтік
аумағын іске асырады, яғни өзгеше объектілер туралы нақты білім шығару.
Ғылыми көзқарас үшін тарихи, əлеуметтік жəне мінез-құлық зерттейтін
ғылымдардың білімдердің нəтижесін қолдану маңыздылау, себебі бүкіл
аумақтағы адамның дүниеге қатынасының нақты түрлері мен механизмдері
соларда аккумуляцияландырылады (жиналады).
Ғылымның философиялық негіздері - ғылымда когнитивтік нақты,
адамзат қызметі, өзгеше əлеуметтік институт ретінде ғылыми теорияларды,
ғылыми бағдарламалар мен ғылыми бағыттарды дəлелдеу үшін ғалымдармен
қолданылатын философияның көптүрлі онтологиялық, гносеологиялық,
методологиялық, логикалық, аксиологиялық ұғымдары мен ережелері.
Ғылымның философиялық мəселелері - философиялық жəне тұтас,
нақты ғылымдар мен ғылыми теориялардың негіздеріне қатысты мəселе;
логикалық, математикалық, табиғаттану, инженерлік-техникалық, əлеуметтік
пен гуманитарлық ғылыми пəндердің фундаменталды теорияларының
мағынасына философиялық талдау беру мəселелері. Ғылымның философиялық
мəселелерінің мысалдары:
1. Математикалық білімнің табиғаты қандай?
2. Ықтималды
жəне
кванттық
механиканың
теорияларының
философиялық негіздері мен мəні неде?
3. Ықтималды, детерменизм жəне индетерминизм дегеніміз не?
Достарыңызбен бөлісу: |
