Д. Б. Тойматаев Ғылым тарихы мен философиясы

194
қарастырады. Ғылым социологиясы жалпы əлеуметтанудың бұтағы болған соң
жалпы  əлеуметтану  білімінің  дамуына  ықпал  жасайды, өзінің  категориялық
базасын жəне зерттеу əдістерін қалыптастырады.
Іргелі  жəне  қолданбалы  зерттеулер - əлеуметтік-мəдени, құрастыру
түрі жəне білім трансляциясы, зерттеушілердің бірігуі бойынша өзгеше зерттеу
типтері. Бірақ айырмашылық тек қоршаған ортаға қатысты, ал зерттеу процесс
абсолюттік  түрде  екі  типтерде  ұқсас. Іргелі  жəне  қолданбалы  зерттеулердің
əлеуметтік  қызметтері  келесі  түрмен  анықталады. Іргелі  зерттеулер  қоғамның
(мемлекет, аймақ  т.б.) жаңа  білім  арқылы  жалпы  білімді  дамыту  үшін, бүкіл
мамандық  бойынша  кəсіптерді  дайындауға  бағытталған, сөйтіп, қоғамның
интеллектуалдық потенциалын күшейтеді.
Қолданбалы  зерттеулер  қазіргі  өркениеттің  əлеуметтік-экономикалық
дамуының негізі ретінде инновациялық процестердің интеллектуалды жағынан
қамсыздандыруға  бағытталған. Қолданбалы  зерттеулерде  алынған  білімдер  іс-
əрекеттің басқа аймақтарында қолдануға арналған (технологияда, экономикада.
əлеуметтік меңгеруде т.б.).
Пəн - ғылымның өзгеше аймағы.
Дəстүр - ұрпақтан  ұрпаққа  жалғас  алатын  əлеуметтік  пен  мəдени
мұраның  элементтері. Ғылымда  дəстүр  дегеніміз, ғылыми  танымда  жалпы
қабылданған  білімдер, нормалар  мен  идеалдар  жүйесі. Нақты  түрде  ол
ғалымдар  арасында  бір  теорияның  шынайы  түрі  бойынша  қабылдау  келісімі,
конвенциясы.
Жаңашылдық - материалдық  пен  рухани  аумақтардағы  жаңалықтар.
Ғылыми  революция - ғылыми  білімнің  динамикасында  ғылымның  негізімен
бағытталған, зерттеу стратегиясын өзгерту кезеңдерінде күрделі рөль атқарады.
Сол  кезеңдерді  ғылыми  революция  деп  атайды. Адамзат  өзінің  дамуында  бір-
неше  ғылым  мен  техниканың  революциясынан  өтті: өнеркəсіптік,
электротехникалық, электрондық, бағдарлама жəне «жасыл» революциясы.
«Революция» деген  ұғымның  өзі  білімнің  əлемінде  сапалық  тұрғыдан
радикалдық өзгерісті, ғылымның негізінің жаңа құрылымын белгілейді. Келесі
негіздер  бойынша  ғылыми  революцияның  төрт  типін  шығарады: 1) жаңа
фундаменталды  теориялық  концепциялардың  шығуы; 2) жаңа  əдістерді
жетілдіру; 3) жаңа  зерттеу  объектілерін  ашу; 4) жаңа  методологиялық
бағдарламаларды қалыптастыру.
Ғылымның  жүйелік  сипаттауының  өзгеруі  деген, ғылыми-зерттеу
қызметінің  стратегиясы  мен  оның  калыптасу  қаруы  деген  ғылыми
революциялар  ғылым  дамуында  бифуркация  нүктелері  деп  саналады. Олар
ғылымның бірсызықты еместігін, даму үздіксіз бірлік негіздері арқылы мүмкін
еместігін, ғылымда  үздік пен үздіксіздіктің бір-бірін толтыруы  мен  дискреттік
пен  континуалдықтары  айқын. Ғылыми  революциялар  көпдеңгейлі  процесс.
Сол  себепте  ғылыми  революцияның  үш  типі  бар: 1) «мини-революциялар»,
мазмұндық  тұрғыдан  ерекше  ғылымның  блоктарына  қатысты (мысалы,

195
микрофизика  шеңберінде  кварктер  туралы  бейнелер); 2) нақты  ғылымды
меңгеретін  локалды  революциялар; 3) бүкіл  ғылымдарға  қатысты, жаңа
көзқарасқа əкелетін жаһандық ғылыми революциялар.
Ғылым тарихында келесі революциялар айқын:
1. ХVІІ ғ. классикалық табиғаттануды жаратқан ғылыми революция.
2. Табиғаттануда  сол  себеппен  негізделген  ХVІІІ  ғ. аяғында - ХІХ  ғ.
бірінші  жартысында  пайда  болған  өзгерістер - ғылымның  пəндік  құрылымы -
екінші жаһандық революция деп аталады.
3. Үшінші  жаһандық  революция  ХІХ  ғ. екінші  жартысында - ХХ  ғ.
ортасына дейін классикалық емес табиғаттанудың пайда болуымен басталады;
революциялық  өзгерістер  əр  ғылыми  салада  кездеседі: физикада (атомның
бөлінуі, релятивтистік  пен  кванттық  теорияның  қалыптасуы), космологияда
(ғарыш  туралы  стационарлы  емес  концепция), химияда (кванттық  химия),
биологияда (генетиканың  қалыптасуы), кибернетика  мен  жүйе  теориясы
ғылымның қазіргі бейнесін өзгертті.
4. Ал, қазіргі  кезде  біз  ғылымдағы  жаңалықтарды  төртінші  жаһандық
революциямен  теңдейміз, себебі, постнеоклассикалық  ғылым  қалыптасып
жатыр.
Синергизм (грек. бірлесіп  жасалған  іс) - медицина  түсінігі  бойынша, ол
бір  немесе  бірнеше  дəрілердің  ағзаға  əсері, яғни, дəрілердің  бірлесіп  жасаған
əсері нақты дəрінің əсерінен үстемді синергия сияқты.
Синергетика «бірлесіп жасаған  істің энергиясы» (грек. «син» — «бірге»,
«бірлесіп» жəне «эргос» — «іс») - Штутгарт  университетінің  профессоры
Герман  Хакенмен  қалаған  пəнаралық  бағыт, бұл  бағыт  əртүрлі  табиғаты  бар
бөлшектерден  тұратын жүйелерді  зерттейді (электрон, атом, молекула, клетка,
нейрон, механикалық  элементтер, хайуан  мен  адам  мүшелері, көліктер  т.б.)
жəне  макроскопиялық  көлемінде  олардың  байланысы  қандай  кеңістік, уақыт
немесе  кеңістік-уақыттық  құрылыстардың  пайда  болуын  шығарады.
Синергетика  жаңа  жалпылау  ғылымның  бірі, күрделі  жүйелердің  негізгі
заңдарың  зерттейді. Оның  аймағына  кіретін  келесі: сызықты  емес  динамика,
хаос, фракталдар, қопарылыстар, бифуркациялар, толқындар, солитондар  т.б.
Қазіргі  уақытта  синергетиканың  танымалы  себебі - бүкіл  ғылыми  саланың
өкілдері оның тілінде пəнаралық коммуникацияға кіреді.
Синергетика - қазіргі  өзіндік  құрастыру  теориясы, эволюция  үрдісіне
негізгі сипаттама беретін, өзіндік құрастыру феноменін зерттейтін, сызықтылық
еместі, теңөлшемсіздікті, жаһандық  эволюцияны, «былықтан  реттілікті
құрастыру» процесстерді (И. Пригожин) зерттеу  жүргізетін, бифуркациялық
өзгерістер, уақыттың  қайталанбауын, тұрақсыздықты  қарастыратын  жаңа
дүниеге  көзқарас. Синергетиканың  мəселе  алаңы «қиындық» деп  аталатын
ұғымның  айналасында  жатыр, табиғатқа  негізделіп  оның  құрылымы  мен
эволюциясына  назар  аударады. «Қиындық» деген  теңдіктен  алшақ
бифуркациялық өтудің жағымды сызықтық емес жағдай, бифуркация нүктесіне
жоғары  симметрияның  бұзылуында  пайда  болады  жəне  де  корреляцияның