9
методологиялық тұрғыдан ең дамыған ғылым. Лингвистика - гуманитарлық
ғылымдардың «кішкентай ханшайымы» деп аталады.
Жаңалық ашу контексті - дəлелдеу контексті: ғылым философиясы
ғалымдармен жаңа заң мен теорияларды ашу процестерді зерттемейді, бұл
«таным психологиясының» шеңбері. Оның мақсаты - білімді дəлелдеу үрдісі.
Тікшіл классификациясы, қазіргі ғылымның ұйымдастыру түрлері
бойынша келесі 4 бөлімнен тұрады:
1. Академиялық ғылымдар ғылым академиясы орта болған соң;
фундаменталды табиғи ғылымдар (физика, химия, биология) жəне
гуманитарлық (тарих, тіл білімі, əдебиет);
2. Жоғарғы оқу орындарындағы ғылымдар орталық жоғарғы оқу орын
болған соң, ғылымдар фундаменталды жəне қолданбалыға бөлінеді; ғылыми
зерттеу
институттары, ғылыми лабораториялар.
3. Қоғамдық
ғылымдар, өздері қалыптасқан; ғылыми
студенттік қоғамдар,
семинарлар, рационализаторлар қоғамы;
4. Соңғы кезде ғылымдардың бірігуі, интеграциясы, əмбебап
ғылымдарды
қалыптастырды (мысалы, кибернетика - бағдарламаларды өңдеу жəне игеру
туралы ғылым; қалаушысы Норберт Винер (1894-1964) американдық ғалым,
математик; синергетика - əлем өзіндік құрылысқа дайын жүйе; дүниенің
бейнесі кездейсоқтық себептермен негізделеді; флуктуация - ауытқу, толқу;
бифуркация - екіге бөліну, осылардан жүйенің сапалық өзгерістері басталады;
синергетиканың бастаушысы, физика мен химия салаларында əйгілі, атақты
ғалым, Нобель премиясының лауреаты Илья Романович Пригожин (1917-2003);
осы ғылымдармен тығыз дамитын жүйе туралы жалпы теория; бастаушы
Аристотель; Платонның жүйелерінде айқын; қалаушысы Людвиг фон
Берталанфи (1901-1972); əлем жүйелі жиынтықтардан тұрады, өзі жүйе; негізгі
қасиеттері: біртұтас; құрылымдық, дискретті, бөлінеді; қоршаған ортамен
байланысты; иерархиялық тəртіпке бағынады, субординация; өзгеше қиын, көп
жақты. Ашық жүйенің мысалы - ғылым.
Түбінде ғылым ортақ жəне біртұтас жүйе. Ғылым білім жүйесі; өзгеше
қызмет; əлеуметтік институт; өндіргіш күш; қоғамдық сананың түрі. Ғылым
қызметтері: мəдени-көзқарастық; өндіргіш күш; қоғамдық күш.
10
Ғылым философиясының методологиялық негіздері
Ғылым тарихы мен философиясы ғылыми білімнің тарихи дамуы,
құрылым мен өзгешелігі, ғылыми танымның жалпы заңдылыгы мен ғылыми
білімнің эволюциясы туралы сұрақтарды зерттейді.
Имре Лакатос айтқандай: «Ғылым тарихы ғылым философиясынсыз
«соқыр», ал ғылым философиясы ғылым тарихынсыз «бос»»; Томас Кунның
пікірінше, ғылым философиясын ғылымға жақындату үшін оның тарихына
назар аудару қажет. Осы мəселені ол үш бағыттың аясында қарастырған:
1) тарих методологиялық жалпылау мəлімет береді;
2) тарих методологияны ғылымға
жақындатуға ықпал етеді;
3) тарих методологтардың құрылыстарына коррекция жасап оларды
түзетеді.
Ғылым тарихы жалпы адамзат тарихы мен тығыз байланысты болған соң
оны келесі кезеңдерге бөлуге болады:
1) алғашқы
қоғамның ғылымы;
2) антика ғылымы;
3) орта
ғасыр ғылымы;
4) жаңа заман ғылымы (классикалық);
5) қазіргі ғылым (постклассикалық).
АҢЫЗ, МИФ
– (грек.) - əлемнің, құдайлардың, батырлардың
пайда болуы жайлы ежелгі халықтардың ертегілері. Мифология –
аңыздар жинағы.
ФИЛОСОФИЯ
– (грек.) - əлемге жəне əлемдегі адамның орнына
деген көзқарастардың жалпылама жүйесін қалыптастырады.
ДІН
– (лат.) – табиғилықтан жоғары тұрған күштерге – құдайларға,
рухтарға, періштелерге жəне т.б. сену.
КӨЗҚАРАСТАР ТҮРЛЕРІ
ҒЫЛЫМИ КӨЗҚАРАС
– ғылымға негізделген қоршаған
ортаға қатысты теориялық көзқарастар.
11
Ғылымның тарихы мен философиясы тығыз байланысты. Ғылым
философиясының тарихын өзгертетін əлеуметтік-мəдени астарын да
қарастырады жəне олардың тарихи дамуында алынған ғылыми білімдерді,
өндіргіш қызмет ретінде заңдылықтарды жəне ғылыми танымның
тенденцияларын таныстырады.
Екі мықты ағым - ғылым тарихы мен философиясы - біртұтас жəне
бөлінбес. Олар дамудың ұзақ əрі күрделі жолынан өтті.
Ғылымның дамуы туралы негізгі концепциялар екі бағытқа əкелді:
Экстернализм - бұл тарихи-ғылыми ағым бойынша ғылымның дамуына
сыртқы
əлеуметтік-экономикалық
факторлармен
жəне
əскери
істің
қажеттіліктері себеп болды. Оның өкілдері: Дж. Бернал, Р. Мертон, А. Кромби,
Г. Герлак, Э. Цильзель, О. Шпенглер, Б. Гессен, Ст. Тулмин, Д. Гачев т.б. Яғни,
ғылымға əсер ететін - қоғамның сұранысы.
Интернализм - бұл тарихи-ғылыми ағым бойынша ғылымның дамуы
ғылыми идеялардың өзіндік заңдылығымен негізделген тарих. Өкілдері:
А. Койре, Р. Холл, Дж. Рэнделл, П. Росси, Г. Герлак, К. Поппер т.б. Өзінің
нəтижелеріне қарамай, интерналистер ғылымның нəтижелері нақты ғалымның
іс-əрекетінен тыс болса да, сол ғалымның ой санасында қалыптасады.
Ғылым тарихының қазіргі кезеңінде бұл ағымдардың мағыналық
қайшылығы актуалды емес.
Ғылым философиясын философияның бағыты жəне философияның пəні
ретінде түсіну қажет.
Философиялық ғылымның өзара əрекеті, ғылымтану жəне ғылыми өлшем
(наукометрия) салаларымен салыстыра түсінеміз.
Батыс өркениетінде ХVІІ ғ. бастап ғылым үстемді ролді атқара бастады.
Басқа əлемдер үшін қазіргі ғылым əлі де кеш пайда болған феномен. Қазіргі
ғылым христиандықтан бастап бəрін «жоққа» шығара бастады. Сөйтіп, Еуропа
өркениетінің болашағын өзгертті.
Ғылым философиясы - ғылыми-танымдық қызметінің қасиеттерін
зерттейтін философиялық пəн; сонымен катар, ғылым феноменіне қатысты
философиялық ілімдердің жартысын қамтиды.
Пəні: ғылым философиясы келесі сұрақтарға жауап беруге бағытталған:
ғылыми білім дегеніміз не? Оның ұйымдастыру мен
қызмет атқару принциптері
қандай? Ғылым қандай əдістерді қолданады? Білім қалай дамиды? Ғылым мен
ғылым еместің айырмашылығы неде? Философия, діндік сана, жалпы
əлеуметтік-мəдени тұрғыда ғылыммен қандай өзара байланыс түрлері
қалыптасады?
Өзгеше философиялық пəн ретінде ғылым философиясы ХІХ ғ. бастап
қалыптасты, философияның қосымша ілімі ретінде одан əрі дамыған. Ғылым
философиясының қалыптасу себептері:
1. Институционалдық революция - профессияландыру (қызметтендіру).
Франциядағы политехникалық мектептердің пайда болуы. Германиядағы
университет реформалары. Билік табиғаттану ғылымдарында болған соң.
2. Əлеуметтік жəне гуманитарлық ғылымдар ғылыми пəндер түрінде
қалыптасты: саяси экономика, əлеуметтану, тарих, жантану. Əдістердің
