Д. Б. Тойматаев Ғылым тарихы мен философиясы

12
өзгешелігі туралы сұрақтар туылды.
3. Қоғам өмірінде ғылымның маңыздылығы үстемді болды.
Ғылым  философиясы  ХІХ  ғ. – ХХ  ғ. Бірінші  позитивизм: Огюст  Конт,
Джон Стюарт Милль, Герберт Спенсер.
Огюст  Конт (1798-1857 жж.) өзінің «Жағымды  философия  курсы» атты
шығармасында қазіргі ғылым философиясының қалыптасуына ықпал ететін аса
күрделі  идеяларды  ұсынған. Мысалы, үш  кезең  туралы  заң. Оны  Конт  келесі
түрде анықтайды: «Біздің əр идеямыз, білімнің əр салдары бірізгілікті үш түрлі
теориялық  кезеңнен  өтеді: теологиялық  немесе  фиктивті (жалған),
метафизикалық немесе абстракциялық, ғылыми немесе жағымды». Осы заңмен
негізделіп  Конт  келесі  тұжырымды  жариялайды: спекулятивті  метафизикалық
философияның  уақыты  өтті, енді  жағымды  философия  ғылыми  философияга
айналуы  қажет, яғни  ғылым  философиясына. Оның  рөлі  екі  мақсатқа
жинақталады: біріншісі - нақты  ғылымдардың  күрделі нəтижелерін синтездеу;
екіншісі - ғылыми танымның əдістерін дамыту.
Позитивизм  сонша  кең  танылды, оның  негізінде  ғылым  философиясы
өзгеше  философиялық  пəн  ретінде  дамиды. Осыған  үлес  қосқан  ағылшын
философы-позитивист, «Логика  жүйесі» атты  əдіс  мəселесіне  арналған
шығарманың авторы Дж. Стюарт Милль :
- табиғаттанудағы индуктивті əдістер;
- əлеуметтік (моральдық) ғылымдардағы (əсіресе  саяси  экономия)
гипотетикалық-дедуктивтік əдістер;
- позитивизмнің негізгі принциптері неопозитивизмде сақталған;
- методологиялық  монизм, немесе  ғылыми  зерттеу  аймақтарының
айырмашылығына қарамай ғылыми əдістердің ортақтығы туралы идея;
- нақты  табиғаттану  ғылымдары, əсіресе  физика, методологиялық
стандарттың үлгісі (сциентизм);
- метафизика - ескірген ойлау типі болған соң, одан «жағымды ғылымды»
тазарту қажет;
- ғылыми  түсініктемелер - ол  нақты  дара  фактілерді  жалпы  заңдарға
келтіру.
ХІХ  ғ. аяғында  позитивизмнің  екінші  түрі  пайда  болды, оны  махизм
немесе  эмпириокритицизм  деп  атайды (Эрнст  Мах, Рихард  Авенариус, Пьер
Дюгем, Анри  Пуанкаре) конвенциализмнің  қалаушысы. Оның  негізгі  себебі -
физикадағы  метологиялық  дағдарыс. Дағдарысқа  əкелген  оқиғаларды  келесі
жаналықтар  құрайды: электронның  ашылуы, радиактивтік  құбылыстардың
ашылуы  т.б., түбінде  олар  материя  құрылысы  туралы  ескі  көзқарасты  бұзды,
кейбір ғалымдар материализімнен бет бұрды.
«Екінші  позитивизм» махизм  мен  эмпириокритицизмді  біріктіреді.
Махизмнің  салушысы  австриялық  физик, философ  Эрнст  Мах, ал
эмпириокритицизмді  салған - швейцарлық  философ  Рихард  Авенариус.
Атаулары  ұқсас  болғандықтан  оларды  махизм  немесе  эмпириокритицизм  деп
атайды. Махизм  нақты  түрде  материализм  көзқарасын  жоққа  шығарып,
Берклидің субъективтік идеализмін жақтайды.
Махтың ұсынған ғылыми танымдағы принцип - «ойлау экономиясы» деп

13
аталады. Осындай қағиданы Авенариус «үнемді күш жұмсау» деп ұсынған. Осы
екі  қағидалардың  мағынасы - «экономды», «үнемдеп  күш  жұмсау» ойлау
дегеніміз, құбылысты түсіндіру емес, жəй сипаттау.
Сөйтіп, махизм  үшін  субъективтік  идеализм  лайық. В.И. Ленин
«Материализм жəне эмпириокритицизм» атты шығармасында осыларды сынға
келтірді.
Неопозитивизм - ол  позитивизмнің  қазіргі  түрі  болып  табылады.
Еуропада ХХ ғ. 20-шы ж. қалыптасты.
Неопозитивизмде  позитивизмнің  алғашқы  принциптерін  қолдайды
(философияны  терістеу). Неопозитивизм  өзінің  дамуында  бірнеше  кезеңнен
өтті. Логикалық позитивизм - оның тарихи алғашқы түрі (басқа түрлері осының
модификациясы). Логикалық  позитивизмнің  негіздері  екі  танымал  философ,
логиктардың  шығармаларында  қалыптасқан: ағылшын  философ, математик,
логик Бертран Рассел мен австриялық философ, логик Людвиг  Витгеншейннің
«Логикалық-философиялық трактаты» (1921 ж.).
Неопозитивизмнің 
келесі 
кезеңі 
логиктерден, математиктерден,
əлеуметтанушылардан  тұратын  Вена  ұжымының (1923 ж.) қызметімен
байланысты. Оның  меңгерушісі  Мориц  Шлик (австриялық  философ, физик),
өкілдері Р. Карнап, Г. Рейхенбах, А. Айер, Львов-Варшава мектебі (Н. Тарский,
К. Айдукевич).
Философияның пəні болуына тек қана тіл мүмкін, себебі, ғылыми тіл - ол
білімді жеткізу түрі, тəсілі.
Логикалық  позитивизмнің  өзгешелігі  оның  қазіргі  формалды  логиканы
əдіс ретінде ұсынуы. «Логика философияның мəні» деп Рассел жазған. Карнап
«Философия - ол логика» дейді. Адамдармен  айтылатын  пікірлерді логикалық
позитивистер екі бір-бірін терістейтін түрге бөледі: 1. мағыналы пікірлер, яғни,
логикалық  жетілген  тілмен  көрсетіледі; 2. мағынасыз  пікірлер, яғни, логика
заңдарын  бұзған. Дəстүрлі  түрде  метафизикалық, философиялық  пікірлерді
логикалық  позитивистер  мағынасыз  түрге  жатқызады. Мағыналы  пікірлерді
олар  екі  түрге  бөледі: 1. аналитикалық, тавтологиялық, яғни, бағдарлама
жарияламайды (логика  мен  математиканың  пікірлері); 2. синтетикалық,
тəжірибе ғылымдардың нəтижесін қамтиды.
Осы  пікірлердің  ақиқат  деңгейі  екі  тəсіл  арқылы  шешілуі  мүмкін: 1.
фактілерге  бет  бұрмай, тілдік  түрін  логикалық  талдау (анализ) арқылы; 2.
тікелей əлде айналмалы түрде сезім тəжірибемен салыстыра отырып.
Верификация  процедурасы  арқылы  тек  синтетикалық  пікірлердің
ақиқатқа  лайықтығы  шешілуі  қажет. Пікірдің  верификациясы (оның  шындық,
ақиқат  екендігін  тексеру) дегеніміз, ол  бақылаудың  нəтижесінде  пайда  болған
пікірлерді (хаттамалық ұсыныстарды) сараптап, соңғы пікірді шығару.
Сөйтіп, тəжірибе  ғылымдардың  мағыналы  ережелерін  синтетикалық
пікірлер  класына  айналдыру  үшін  екі  рұқсат  еңгізу  қажет: 1. білімнің  негізгі
деңгейі  бар - көптүрлі  хаттамалық  сөйлемдер; 2. ғылыми  анықтамалар
арасындағы қатынас формалды-логикалық түрмен шектеледі.
Неопозитивистермен  бүкіл  ғылыми  ережелерді  синтетикалық  пікірлер
класына айналдыру жолы - түбінде О. Конттың заңының анықтамасы болады -