Д. Б. Тойматаев Ғылым тарихы мен философиясы

32
жаңа аттар туылды.
Қорыта айтқанда, ХХ ғ. соңында - ХХІ ғ. басында адамзат өмірді сақтау
стратегиясын  тандауында  шығыстың  дəстүрлі  нəтижелерімен, техногендік
өркениеттің  төнірегінде  пайда  болған  құндылықпен, көзқарас  мағыналарымен
келісім түріне жетті. Батыс пен Шығыс арасындағы сұхбат конструктивті жəне
шексіз, солай, адамзат жаһандау мəселерінде шеше алу мүмкін дейміз.
Өзін-өзін бақылауға арналған сұрақтар
1. Ғылым əлеуметтік-мəдени құбылыс ретінде қандай қызмет атқарады?
2. Ғылым этосы дегеніміз не?
3. Ғылымның дəстүрлі қоғамда қалыптасуының ерекшелігі?
4. Ғылымның  тех  ногендік  қоғамда  қалыптасуының  позитивті  жəне
негативті жақтары?
5. Неге батыс мəдениетін техногендік қоғаммен тең дейді?
Ұсынылатын əдебиеттер
1. Əлемдік  философиялық  мұра. Жиырма  томдық. 10 - том. Ғылым  мен
техниканың батыстық философиясы. - Алматы: Жазушы, 2006. - 560 б.
2. Əлемдік философиялық мұра. Жиырма томдық. 13 - том. Классикалық
емес батыс философиясы. - Алматы: Жазушы, 2006. - 528 б.
3. Холтон Дж. Что такое антинаука // Вопросы философии. - 1992. - №2.
4. Агацци Э. Моральное измерение науки и техники. - М., 1998.
5. Федоров Н.Ф. Сочинения. - М., 1982.
6. Торосян  В.Г. Концепции  современного  естествознания. - Краснодар.
1999.
7. Горохов В .Г., Розов М. А. Философия науки и техники. - М., 1999.
8. Введение в философию: В 2 ч. - М., 1989. Ч. 2.

33
3 ТАҚЫРЫП. ҒЫЛЫМНЫҢ  ПАЙДА  БОЛУЫ. ҒЫЛЫМНЫҢ  ТАРИХИ
ДИНАМИКАСЫНЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ
Дəріс  мақсаты: Ғылымның  пайда  болу  мəселесі: негізгі  бес  болжауды
көрсету. Месопотамия, Грекия, Египет, Қытай  жəне  Үнді  мəдениеттері:
өркениеттік  мақсаттары, дамуының  технологиялық бағдарламасы, математика,
астрономия, медицина  білімдерінің  қолданбалы  қасиеті  жəне  практикалық
мақсаттарын  анықтау. Ежелгі  Грекия  ғылымның  жарату  төңірегі  ретінде.
Батыста орта ғасыр кезеңіндегі ғылыми танымның ерекшелігі. Жаңаеуропалық
ғылымының дамуының тарихи бастамасы ретінде. Ғылымның постпозитивистік
пен  классикалық  емес  кезеңдерінің  ерекшелігін  көрсету. Вена  ұжымына:
қызметі, қалыптасуы, өкілдері, қойылған мəселелеріне тоқтау.
Ғылымның дамуы мəселе ретінде
Ғылымның тарихи уақыты туралы мəселе бірнеше шешімнің иесі болады.
Олардың  барлығы  үстемді  жəне  күшсіз  болуы  мүмкін, себебі, əр  ұсынылған
болжауда тарихи уақыттың əсерімен ғылым өзгеше сипатталады.
1-і  болжау. Кейбір  ғалымдар  антика  ғылым  феноменіне  назар  аударады,
яғни, сол  кезде  теориялық  ғылымның  негіздері  қалыптасты  деген  пікір
(мысалы, Евклид  геометриясы). Алғашқы  натурфилософтар (Стагириттің
анықтамасы  бойынша «фисиологтар») көбінесе  философтар  емес, ғалымдар
болған. Бəрімізге  мəлім, антика  əлемі  математиканы  қолданып, теориялық
деңгейіне дейін əкелді. Антикада ақиқатты тануға, жандандыруға, яғни, логика
мен диалектикаға назар аударған.
Ойды  жалпы  рационалдандыру  арқылы  өзгерістер  басталған. Ойды
метафорадан  жеңілдетті, сезім  бейнелерден  анықтамалармен  жұмыс  жасайтын
интеллектке  бет  бұрды, философияның  дəстүрлі  мəселелерін  жаңа  түрде
көрсетті. Бүкіл антропоморфтық күштерді ысырып, аңыз поэтикасының орнын
логос, табиғат  заттары  туралы «ақыл  сөз» алады. Алғашқы «фисиологтар»
немесе  натурфилософтар  өздерінің  алғашқы  бастамалары (су, от, жер, ауа)
туралы  ілімдерімен  таныс  болды. Сөйтіп, ақырын  философиялық  жүйелер
рационалды  түрге  келтірілген  білімге  айналды. Аңыздың  тұлғалық-бейнелік
түрі 
философияның 
тұлғасыз-анықтама 
түріне 
ауысады. Кейіптеу
абстракциямен  ауыстырылады. Көптүрлі  адамға  тəн  құдайлардың  орнына
бəріне  ортақ  табиғи - мəңгі  жəне  көптүрлі  табиғат  ұсынылды. Мифологияда
нақтылықты елестетсе, натурфилософияда оны түсінуге тырысады.
Алғашқы  ежелгі  грек  натурфилософтары - табиғатты  зерттеген  Милет
мектебінің өкілдері: Фалес, Анаксимандр, Анаксимен жəне Эффестік Гераклит
де ғалым болып саналады. Мысалы, Фалес күн тұтынуды болжаған, ай сəулесін
түсіндірген, Ай Күннен өз сəулесін шағылыстырады. Қарапайым геометриялық
теореманы  дəлелдегенде  ол  дедуктивтік  əдісті  қолданды. Дəстүрлі  түрде  оған
келесі  шығармалардың  авторлық  иесі  берілген: «Морская  астрология», «О

34
солнцестоянии», «О  равноденствии», «О  началах» - осының  бəрі  табиғатқа
назар аударуын білдіреді.
Фалестің шəкіртін Аниксимандрды «грек, сонымен бірге бүкіл еуропалық
табиғат  туралы  ғылымның  нағыз  бастаушысы» деп  атайды. Оның  пікірінше
мəңгіліктің  бастамасы (принципі) жəне  стихиясы (элементі) - апейрон (грек
«шексіз»). Апейрон - шексіз, анықсыз - бүкіл дүниенің негізінде жатыр, жарату
күштің иесі, жалпы бəрінің шығуы мен сөнуінің себебі болады.
Натурфилософияның  Логосы  өзінің  мазмұны  ретінде  дүниенің  негізін
іздеу, оның  қозғалысының  себебі  мен  заңдарын  ашу  қабылдаған.
«Фисиологтар» көп  түрлі  табиғи  құбылыстардың  ортақ  бірінші  негізін  ашуға
тырысқан. Бірінші  бастама  деп  аталған  мəндер  жəй  физикалық  стихия  емес.
Олар  өзінде  физикадан  тыс, жоғары  мағынаны ұстаған. «Логос» деген  термин
өзі - жалпы  заң, дүниенің  негізі, əлемдік  ақыл  жəне  сөз  деген  мағыналардың
иесі. Мəңгілік  туралы  сөз  сияқты  ол  мифтің  қиялына, заттардың  сезімділік
қабылдаудың  жəй  көрінуіне  қарсы  қолданған  ұғым. Мифтен  логосқа - деп
универсумды түсінуде қабылданған антика ойының жолы аталады.
Натурфилософия  табиғатты  тұтас  түрде  түсінуге  бағытталған  ойлаудың
ең алғашқы тарихи түрі. Ол мифологияда үстемді болған «жаратушы» бейненің
орнына  себептілік  идеяны  ұсынды. Натурфилософия  шеңберінде  бірнеше
болжаулар  ұсынылды: атомистік  гипотеза, хаостан  реттіліктің  пайда  болуы
туралы гипотеза т.б.
Натурфилософияда  дүниені  түсіндіруде  қалыптасқан  екі  бағыт  айқын:
«Барлығы  тұтас  болады» жəне «Тұтас  барлық  болады». Біріншісі  бойынша,
көптүрлі  табиғат  əлемі  өзінің  негізінде  бəріне  ортақ  субстанция  арқылы
құрастырылған - бірінше  элементтерден  немесе  кірпіштерден - атомдардан.
Екіншісінің  пікірінше, өзінің  бірлігінде  тұтас  универсум  даму  барысында
өзінен 
табиғат 
құбылыстарының 
көп 
түрлігін 
жаратты. Сөйтіп,
натурфилософтар  келешек  философия  үшін  маңызда  екі  мəселені  шығарды:
субстанция мəселесін - мəндіктің мəңгі  бар негізі туралы жəне қозғалыс себеп
принципі бүкіл өзгерістің негізі. Бірінші сұраққа Фалес «Су бəрінің бастамасы»
деп жауап берсе, қозғаушы күшпен ол жанды байланыстырады. Магнит темірді
қозғалтса, яғни, жанды да, деп айтқан.
Сонымен  бірге, айқын  жəне  маңызды «сыртқа  бағытталған» интенция
табиғат  туралы  жаңа  идеяны  қалыптастыра  бастады, ол  натурфилософтарды
антропоморфизация  қағидаларынан  арылып  тек  заттың  логика  жолымен
ойлануды  қажет  етті. Натурфилософиялық  ойлау  объектке  бағытталған.
Сонымен  қатар, анықсыз  нақты  байланыстар «идеалдық  фантастикалық
байланыспен», ал «жетілмейтін фактілер - қиялмен» ауыстырылған. Аристотель
өзінің  алғашқы «фисиологтары» туралы - «олар  элементтер  мен  бастаманы
құрастырғанда, логикалық  дəлелсіз, бірақ  қайшылықтар  туралы  ақиқатпен
мəжбүрленгенін  айтады», солай  натурфилософтар  стихиялық  диалектиканың
бастамасын бекітеді.
Пифагоршылдықтар  философияны  математикамен  біріктіріп, дүниенің
сандық  құрылысы  туралы  сұрақ  қойған. Ежелгі  грек  философы  Пифагор -
Кротонда  Пифагоршылдық  ұжымның  қалаушысы - «ғылымның  атасы».