196
макроскопиялық масштабын қалыптасуы мен қолдауы. Синергетикаға қатысты
негізгі шығармалар: И. Пригожин «Переоткрытие времени», «Философия
нестабильности», «От существующего к возникающему. Время и сложность в
физических науках»; И. Пригожин, И. Стенгерс «Порядок из хаоса. Новый
диалог человека с природой», Г. Николис, И. Пригожин «Познание сложного.
Введение»; А. Баблоянц «Молекулы, динамика и жизнь. Введение в
самоорганизацию
материи»; Г. Хакен «Синергетика. Иерархии
неустойчивостей в самоорганизующихся системах и устройствах» жəне Еркін
Брюссель Университетінің қызметкерлерінің зерттеу шығармалары.
Диссипативтік
жүйе
немесе
диссипативтік
құрылым
-
термодинамикалық теңдік өлшемнен алшақ тұратын ашық жүйе. Басқаша,
тұрақты жағдай, теңсіздік ортада сырттай энергияның диссипация (жайылу)
кезінде пайда болады. Диссипативтік жүйені кейбір кезде ашық стационарлық
жүйе немесе теңсіздік ашық жүйе деп атайды. Диссипативтік жүйеге аяқ асты
қиын, тəртіпсіз құрылымдар тəрізді. Оларға фазалық кеңістікте мөлшерді
сақтау мүмкін емес, яғни Лиувилл теоремасын сақтауға қарсы себептердің
үстемділігі айқын. Ең қарапайым мысалы - Бенар ұйымы. Ал, қиын
мысалдарына лазерлер, Белоусов-Жибутискийдің реакциясы жəне биологиялық
өмірдің өзі жатады.
«Диссипативтік жүйе» атты терминді Илья Пригожин ұсынған.
Термодинамикалық теңдік - жекеленген термодинамикалық жүйенің
жағдайы, сол жағдайда əр химиялық, диффузиялық, ядерлік т.б. процестердің
əр нүктесінде тіке реакцияның жылдамдығы керісіншесінің жылдамдығына тең.
Термодинамикалық теңдіктерді физикалық процестердің типтеріне қарай
келесі
түрлерге
бөлеміз: термиялық, механикалық, химиялық.
Термодинамиканың нөлдік бастамасына қарай термодинамикалық теңдікке
сыртқы əсерден жекеленген термодинамикалық жүйе тырысады. Практикада
жекеленген шарты бойынша, жүйенің ішінде алмастыру процесі жылдам өтеді
деген жағдай.
Нақты процестерде толықсыз теңдік белгілі, бірақ олар мəнді жəне мəнсіз
болуы мүмкін. Сонымен үш түрі мүмкін:
1) локалды теңдік - үлкен жүйенің
бөлшектерінде теңдік болады;
2) жартылай теңдік - жүйеде өтіп жатқан релаксациондық процестердің
жылдамдығы əртүрлі болған соң жеткіліксіз теңдік
пайда болады;
3) қосымша - локалдық
жəне
жартылай
теңдік
мүмкін.
Термодинамикалық энтропия S
- энтропия деп аталады, химия мен
термодинамикада термодинамикалық жүйенің жағдайының функциясы; оның
болуы термодинамиканың екінші бастамасымен бекітіледі. Энтропияның
термодинамикалық анықтамасы - энтропия ұғымын 1865 ж. Рудольф Клазиус
еңгізген; термодинамикалық жүйенің
энторопиясының
өзгерісін
ол
қайталанатын процесте жылудың жалпы көлемдік өзгерісінің ΔQ абсолюттік
температураға Т қатынасы деп түсіндірген.
Рудольф Клаузиус S -ті «энтропия» деп атаған, грек. «өзгеру» (айналу,
197
өзгеріс) мағына береді. Осы теңдік тек энтропия өзгерісіне қатысты, ал
энтропияның өзін анықтамайды.
Термодинамиканың екінші бастамасы - заттар арасында жылу беру
процесінің жолына кедергі жасайтын физикалық қағида. Термодинамиканың
екінші бастамасы мəңгі қозғалтқыштың жоқтығын бекітіп, жүйенің ішкі
энергиясын пайдалы іске айналдыруға мүмкін емес дейді. Оны
термодинамиканың шеңберінде дəлелсіз қабылданатын постулат деп есептейді.
Ол көп тəжірибелік фактілер мен эксперименттер арқылы қалыптасқан. Оның
бірнеше эквиваленттік анықтамалары бар:
Клаузиус постулаты: «Жалғыз нəтижесі бар тек мұздай заттан ыстық
затқа жылу беру деген процесс мүмкін емес (Клаузиус атымен аталған
процесс).
Томсон постулаты: «Нəтижесі жылы резервуардың суытуының өндіріс
жұмысы деген айналмалы процесс мүмкін емес (Томсон процесі деп аталады).
Энтропиямен негізделген: «Жекеленген жүйенің энтропиясы азаймайды
(энтропияның азаймау заңы). Бұл анықтама бойынша энтропияны жүйенің
жағдайының қызметі деп қабылдаудан шыққан.
Диссипация (лат. Жайылу). Диссипацияның
түрлері: газдар
диссипациясы (планеталар арасында Жер планетаның газдарының жайылуы);
энергия диссипациясы (реттелген энергияны реттелмеген процестердің
энергиясына айналу, мысалы, жылуға - кинетикалық, электр тоқ т.б.); планета
атмосфераларының диссипациясы (планета атмосферасындағы газдар ғарыш
кеңістігіне жайылады).
Илья Романович Пригожин (25 қаңтар 1917, Москва, Ресей патшалығы -
28 мамыр 2003 Остин, Техас) - бельгиялық жəне американдық физик, химик,
химиядан Нобель лауреаты (1977). 1967 ж. Остин қ. Қиын кванттік жүйелерді
зерттейтін орталық ашты. Шығармалары теңсіздік термодинамика мен
статистикалық механикадағы қайталанбайтын процестерге арналған. Оның
зерттеулерінің ең жетілген нəтижесі - теңсіздік термодинамикалық жүйелер бір
ерекше жағдайда кеңістіктен салмақ пен энергияны қабылдауда өзінің
диссипативтік құрылымын сапалық тұрғыдан өзгертеді деген тұжырым. Оның
себептері статистиканың классикалық заңдарымен негізделмеген. Ол жүйелер
келешекте соның атымен аталған. Олардың есебі 1947 ж. шыққан
шығармалары
арқылы
шешілген. Сонымен
қатар,
теңсіздік
процестердің
термодинамикасының теоремасын дəлелдеп берген, ол ашық жүйедегі
энтропияны өндіру минимумы деп аталады. 1982 ж. Ғылым академиясының
шетелдік мүшесі болып тағайындалған.
Катастрофа теориясы - қолданбалы
математиканың бөлігі, бифуркация
теориясының бұтағы, динамикалық жүйелерді зерттеу құралы, геометрияда
сингуларлық жалпы теорияның ерекше бөлігі. Осы теорияның негізін қалаған
американдық тополог Хасслер Уитни (1955), ал 1958 ж. француз математигі
Рене Том. Олардың теориялары Кристофер Зиманның шығармалары арқылы
