190
Ғылыми заң - ғылыми білімнің ұйымдастыру түрі, яғни, зерттелетін
пəндік аймақтың қасиеті мен ара қатынасы туралы жалпы тұжырым тудыру.
Ғылыми заңның логикалық түрі келесі:
"А ((x) E B(x)), оның ішінде, " -
жалпылау кванторы («барлығы»), х - нақты өзгергіш, оның мағынасы анықсыз-
шекті əлде шексіз класс болып табылады,
- импликация белгісі, А, В - кейбір
қасиеттері мен қатынасын анықтайтын атаулар. Нақты өзгергішке қарай
ғылыми заңдар екіге бөлінеді: эмпириялық заңдар. «Барлық заттарды
қыздырғанда олар кеңейтіледі» жəне теориялық (Ғ=mа). А жəне В
класстарының арасындағы қатынас бойынша статикалық (А классы В классына
толық кіреді) жəне динамикалық (жартылай кіреді) заңдар мүмкін. А жəне В
мағынасы бойынша физикалық, химиялық, биологиялық, əлеуметтік т.б. заңдар
мүмкін.
Жалпылау - нақтыдан жалпыға ойлау арқылы білім өсіру (көбейту) əдісі.
Жалпылау дегеніміз бір анықтаманың шеңберінде көптүрлі заттар мен
құбылыстарды бір-біріне теңдеу арқылы жалпы принциптерді шығаруға
негізделген ғылыми танымның маңызды бір тəсілі.
Құрал - жасамды немесе табиғи материалды құрылу түрінде зерттелетін
объект туралы бағдарламаны алуға арналған танымдық құрал. Бағдарламаны
алу ерекшелігіне қарай олар сандық пен сапалыққа бөлінеді; қызмет сипатына
қарай - күшейту-құралдары, анализаторлар, өзгертушілер жəне тіркеушілерге
бөлінеді.
Теориялық білім - эмпириялық пен метатеориялық аралығындағы
ғылыми білімнің бір деңгейі. Сапалық тұрғыдан эмпириялық білімнен өзінің
мазмұнымен, пəнімен ерекше. Теориялық білімнің пəніне ойлау арқылы
эмпириялық объектілерді идеялизациялау (оймен қамту) арқылы (материалдық
нүкте, идеалды газ т.б.) жəне анықтама арқылы еңгізілген (математикалық
құралдар) идеалды объектілер жатады. Теориялық білімнің өзгешелігі:
логикалық ұйымдастырудан жоғары деңгейге ие, пікірлері əрқашанда
дəлелденген, олар дедуктивті-аксиоматикалық əдіс арқылы шешіледі.
Ғылыми білімнің деңгейлері - пəндік, əдістік, қызмет
тұрғысынан ерекше
болатын ғылыми білімнің түрлері; өзгеше ғылыми пəндік шеңберінде ортақ
жүйе құрастырады. Əр жетілген нақты-ғылыми пəнде келесі үш деңгейді
көрсетуге болады: эмпириялық, теориялық жəне метатеориялық. Олардың
арасындағы бірлік əр ғылыми пəннің өзгеше дербестігіне, тұрақтылығына жəне
өзіндік негіз арқылы дамуына ықпал етеді.
Факт - эмпириялық жəне теориялық білімді құрастыруда қатысатын
тəжірибе буыны; бағдарлама құралдарымен бейімделген эмпириялық нақтылық
(мəтіндер, формулалар, фотосуреттер, бейнетаспалар
т.б.). Факт
191
гносеологиялық тұрғыда көп қырлы құрылыстың иесі: 1) объективті бар (нақты
үрдістер, жағдайлар, қатынастар, қасиеттер т.б.); 2) бағдарламаны
құрастыратын (бағдарлама бетістірушілері); 3) фактілердің практикалық
детерминациясы (бақылаудың, өлшеудің, эксперименттің сандық жəне сапалық
мүмкіндіктері); 4) фактілердің когнитивтік детерминациясы (теорияның
алғашқы абстракциясынан, теориялық, психологиялық жəне əлеуметтік-мəдени
ұстанымдарынан тəуелділігі).
Эмпириялық білім - рационалды танымның төменгі деңгейі; нақты тіл
құралдары (бақылаудың
нақты
сөйлемдері, графиктер, табиғи
классификациялар т.б.) түрінде бекітілген, ой қорытудан өткен эмпириялық
(абстрактілі) объектілер туралы бақылау мен эксперимент нəтижелерінің пікір
жиынтығы. Эмпириялық білімді бір жағынан сезімдік білімнен, екінші -
теориялық білімнен ажырату қажет.
Дəйексөз көрсеткіші - Филадельфия институтымен қабылданған ғылым
бағдарламасының жүйесі, оның негізінде тікелей, керісінше жəне көлденең
дəйексөз бойынша жасалған құжаттар жатыр. Еуропалық ғылымда алғашқы
зерттеу шығармаларға сілтеме жасау дəстүрі ХІХ ғ. ортасында қалыптасқан, ол
ғылыми білімнің құрылымдық интеграциясының жəне ғылыми қызметтің
кəсіптік дəрежесінің көрсеткіші.
SCI қазіргі ғылымның бүкіл аймақтары бойынша үзілмей жинақталатын
бағдарлама база жүйесі 1960 ж. Ю. Гарфилдтің жетекшілігімен қалыптасқан,
қатарлас электронды жəне «қағаз» түрінде жасалады. Дəйексөз көрсеткішінің
бағдарлама негізін əртүрлі пəндік топтардың құрылымын жəне олардың
құрастыру
өзгешелігін
көрсететін
үш
негіз
құрайды: табиғаттану
ғылымдарының дəйексөз көрсеткіші (Science Citation Index – SCI), əлеуметтану
ғылымдардың дəйексөз көрсеткіші (Social Science Citation Index – SSCI),
гуманитарлық ғылымдар, əдебиет жəне өнердің дəйексөз көрсеткіші (Arts and
Humanities Citation Index - A&HCI). Оған қосымша өзгеше мамандықтар
бойынша конференция, симпозиумдар мен жалпы шығармалар кіреді. Дəйексөз
көрсеткішінің құрылымы бірнеше қызметтерді атқарады:
- индивидуалды мен ғылыми ұжымдардың зерттеулері бойынша күтуші
бағдарлама іздеу;
- білім аймақтарының құрылымын шығару, бақылау, болжау жəне даму
үшін шығармалар арасында байланыстарды іздеу;
- ғылыми қоғаммен шығармалардың сапасы мен авторларды бағалау.
Пəнаралық зерттеулер – əртүрлі пəндердің байланысын ескеретін зерттеу іс-
əрекетің меңгеруі. Пəнаралық зерттеулерге назар аудару мен оларды өзгеше
зерттеуге іс-əрекет жасау ХХ ғ. екінші жартысына қарайды, пəнаралық
байланысты дəстүрлі түрде ғылым, тарихшылар мен ғылым философтары
зерттейді. Қазіргі жағдайда зерттеудің практикалық мəселесі
деп қаралады, оны
жалпы жəне нақты түрде қояды.
Пəнаралық мəселелерді шешу үш мəселенің шешімін біріктіреді:
методологиялық (зерттеу пəннің объектісін қалыпқа келтіру жəне оны бүкіл
