183
Бейклассикалық (классикалық емес) ғылым - классикалық
емес кезеңнің
идеялық негіздері - ХХ ғ. архетиптеріндегі көп мағыналы идиомалар:
жаңашылдық, ревизия, дəстүрмен кездесу, экспериментаторлық, стандарттан
ерекшелік, шарттылық, визуалдылықтан бет қайтару, концептуализм,
рəмізділік, бейнелеудің өзгертілген стратегиясы. Осы, өмір мағыналы ортада
канонға сəйкес емес белгілерге толы дəстүрлі емес интеллектуалды келешек
қалыптасты. Соның
ішінде: полифундаментализм, интегратизм,
бірізгіліксізділік, когеренттік, көрнекіліктен айырылу, интертеориялылық.
Неонеклассикалық ғылым - əлемнің мағыналы қасиеттерін көрсеткен
жəне класикалық пен классикалық емес ғылымдарды қалыптастырған білім-
бейнеге қарағанда, «біз басында» тұрған необейклассика білім құралы ретінде
қызмет етеді. Алғашқы кезеңдерде танымның мақсаты болмыс туралы білім
болса, қазіргі кезден бастап осындай мақсат ретінде біздің қажеттілігімізге сай
болмыстың жарату болашағын тану өзекті. Сөйтіп, неонеклассикада
субстанционализмнен креативизмге, онтологиядан телеологияға жылжуды
байқаймыз, бұл білімге жаңа тенденциялардың енгізілу белгісі. Соның ішінде:
синкретизм - айқын білімді алуға негізделген фундаменталдық ғылымның
интенциясы мен қоғамда жұмыс атқаратын қолданбалы ғылымның
интенциясының бірігуі; телеономия - əлемнің антропоморфтық анықтамасын,
əлемді өкпек, рызық мақсаттық-мағыналық бастамасын ашу; жаңа
рационалдылық - қатаюдың оптималдық жолы арқылы қабылдалынатын
құндылық-мақсаттылық
түрде
іске
асырудың
болмыс-ұйытындысы.
Классикалықпен қабылданған өзіндік əр бөліктерінде анық, жоққа
келтірілмейтін, қажетті, өзінің ішкі жағында анық гносеологиялық утопия
түбінде шекке жетті. Білімнің классикалық идеалдарының құлдырауына
əкелген бəріне ортақ өзгерістер: ғылымның пəндік аймағында (неэвклид
геометрияны құрастыру, небульдік алгебра, кванттық-релятивистік құрылыстар
т. б.), оның бүкіл методологиялары (Гедель, Тарский, Коэн, Левенгейм, Сколем,
Бринджмен, Бор, Гейзенберг т.б. ғалымдардың шектелген нəтижелері).
Орта ғасыр ғылымы - орта ғасыр ойлаудың өзгеше сипаттары:
схоластикалық
теорияландыру, герметизм, символизм, иерархизм,
авторитаризм, консерватизм, традиционализм, ретроспективтілік, дидактизм,
талмудизм, телеологизм, универсализм, маңыраю, квалитатизм, мистицизм,
эссенциализм, фундаментализм - түбінде білімнің жоғары гносеологиялық
құндылығына мүмкіндік бермейді. Кондорсе айтқандай, Орта ғасырда «бір
принциптің мəнін зерттеу емес, соны негіздейтін мəтіндерді талдау, пайымдау,
жоққа шығару немесе растау. Ереже айқын ақиқат болған соң қабылданбайды,
бір кітапта немесе бір елде бір ғасырда қабылданған соң. Сөйтіп, адам билігі
ақыл билігінен үстемді болды. Табиғатқа қарағанда кітаптар зерттелген, ежелгі
данышпандардың ақылы Ғарыш құбылыстарымен салыстырғанда үстемді
болған».
184
Философия - қөзқарастың тарихи түрі, адамзат мəдениетінде басқа
көзқарас түрлерімен бірге дамиды (қарапайым, дін, аңыз, өнер жəне жартылай
ғылым). Көзқарастың негізгі мəселесі - адамның қоршаған ортаға қатынасы
болып табылады (табиғатқа, қоғамға, басқа адамдар мен өзіне). Осы
қатынастардың негізінде жеке адам мен əлеуметтік қоғамда қалыптасқан
құндылық жүйесі жатыр (игілік пен зұлымдылық, ақиқат пен жалған,
үйлесімдік пен үйлесімсіздік, борыш пен іс-шексіздігі, махаббат пен кек алу,
үміт пен үмітсіздік, пайда мен зияндылық, белсенділік пен қабілетсіздік т.б.).
Осы дүниеге көзқарастардың барлық түрлері (қарапайым түрінен басқа) өзгеше
қасиеттерге ие, яғни мəселелерді шешуде өзге тіл мен əдістерді қолданады.
Философияға келсек оның теориялық қасиетін айтып кетуге болады. Əртүрлі
дүниеге көзқарас мəселелердің шешімінде (онтологиялық, гносеологиялық,
этикалық, эстетикалық, экзистенциалдық, праксеологиялық т.б.) ол ақылға,
анықтамалық ойлауға, дəлелге арқа сүйейді. Осы оның басымдылығы да
кемшілігі де деп айтуға болады. Себебі, əртүрлі құндылыққа қатысты
мəселелердің шешімі логика заңдылығына бағынбайды. Философия өзінің
жалпылыққа жақын табиғатымен бүкіл эмпириялық материалдардың жəй
жиынтығы емес, керісінше соларды рационалдық
тұрғыдан сызбамен көрсетеді,
талдау, салыстыру арқылы жүйелендіреді. Осы қасиетінің жақсы ұтымды жағы
бар: 1. адамзат ұжымы көптүрлі жəне қайшылығы мол болған соң, оларға ортақ
рационалды түсінік мүмкін емес; 2. нақты тарихқа қарағанда философияның
алуан түрлілігі адамзатты болашақта күтіп тұрған əртүрлі мəселелердің
шешімін кесте немесе басқа рационалды түрмен көрсете алады.
Ғылым – əртүрлі заттар мен объектілерді, олардың қасиеттері мен
қатынастары туралы жаңа білімді қалыптастыратын нəтижелерге бағытталған
өзгеше ғалым ұжымдарының когнитивтік қызметтері. Ғылыми білімнің өлшемі:
пəнділік, өзін жаңғырту, объективтілік, логикалық дəлел, эмпириялық жəне
теориялық дəлел, логикалық дəлелділігі, пайдалылығы. Қазіргі кезде ғылым
өзін құрастыра жəне жаңғырта алатын, оның жетіктістері қазіргі қоғамның
дамуын негіздейтін аса күрделі əлеуметтік жүйе болып табылады.
Философия мен ғылымның қатынасы туралы трансценденталдық
концепция - тарихи тұрғыдан алғашқы, антика кезеңінен бастап біздің ғасырға
дейін ұзақ эволюциядан өткен, ХІХ ғ. бірінші жартысына дейін мəдениетте
үстемді орын алған, философияның (метафизика, натурфилософия) нақты
ғылымдарға
қарағанда
гносеологиялық
пен
əлеуметтік-гуманитарлық
үстемділігін дəлелдеп тұжырымдаған концепция. Осы концепцияның мағынасы
келесі формула түрлерімен көрсетіледі: «Философия - ғылымның ғылымы»,
«Философия - ғылымдардың патшасы». Тəжірибе тұрғысында нақты
ғылымдарға болмыс пен танымды философиялық схемалар арқылы түсіндіру,
түбінде ХІХ ғ. ортасында ғылымның дамуын тоқтатуға əкелді. Осы
концепцияны ұсынғандар: Аристотель, Фома Аквинский, Спиноза, Гегель,
