Д. Б. Тойматаев Ғылым тарихы мен философиясы

172
Грек  софистикасында. Қазіргі, бізге  жақын  заманда  оның  дамуына  ықпал
еткендер, американдық  прагматизмнің  өкілдері: У. Джеймс, Д. Дьюи. Чарльз
Сандерс Пирстің идеяларын жалғастырып, өзінің «Өз пікірлерімізді қалай анық
қыламыз» атты шығармасында, оны шəкірті, жалғастырушысы Уильям Джеймс
философиялық плюрализмді прагматизмнің философиядағы дəлелдемесі дейді:
«Прагматикалық  əдіс  дегеніміз - ол  шексіз  философиялық  пікірталастарды
тоқтату, бір  келісіміне  келтіру. Əлем  бірлік  пе  əлде  көптүрлі  ма? - оның
негізінде  материалдық  əлде  рухани  принцип? Осы  пікірлердің  бəрі  дүниге
қатысты, - олар  туралы  пікірталас  шексіз. Прагматикалық  əдіс  олардың  əр
қайсысының 
пайдалы 
жағына 
токталады. Қандай 
практикалық
айырмашылықтарды 
олар 
тудыру 
мүмкін? Олардың 
практикалық
айырмашылығын таппасақ, келесі талас мəнсіз. Күрделі талас тек практикалық
айырмашылықтан  шығады, яғни, екі  жақтың  біреуі  дұрыс  деген  де».
Прагматиктар  ақиқатты  сезім, ой, идеялардың  мақсатқа  жету  жолындағы
пайдасы  деп  түсінеді. Яғни, ақиқатты  деп  біз  пайдалы, адамды  жақсылыққа
əкелетін  білімді  санаймыз. У. Джеймс  Ч. Пирстің  қағидасын  былай
тұжырымдайды: «өз ойымызда бір зат туралы толық анық деңгейге жету үшін,
оның  практикалық  салдарына, одан  қандай  сезімдерді  күтуге  болады, қандай
əсерге дайын болуымыз керек. Сол салдар туралы біздің бейнеміз - жақын жəне
алыс - бəрі сол зат туралы бейнеміз, - себебі сол бейне бір жағымды мағынаға
ие болса». Солай, У. Джеймстің пікірінше, өмірде керек, пайдалы идеяға сенім
ақиқатты. Тəжірибеден алынатын идеялар, адамның іс-əрекетіне жылдамдылық
пен  күштің  экономиясына  əкелсе, жəне  оның  практикалық  салдары  біздің
үмітімізбен сəйкес болса. Идеяның ақиқаттылығы - бұл жағдай, өзіндік тексеруі
жəне дəлелдемесі. Ақиқат сенімге де негізделеді (ақиқаттың кредиттік жүйесі)
басқа ақиқаттармен жəне жаңа фактілерге сəйкес болса.
Джон Дьюи (1859-1952 жж.), американдық философ, прагматизмнің үздік
өкілі, ақиқаттың  объективтілігіне  күмəнданып, оны  қажеттілік  пен  пайдаға
теңдеген. Ол инструментализм тұжырымдамасын дамытып, яғни, ұғымдар мен
теориялар - қоршаған  ортаға  ыңғайлану, табиғат  пен  қоғаммен  байланысқа
бағыттайды дейді.
Бұл позицияның да салдар сұрақтары бар.
Біріншіден, таным  объектісімен  корреспондеттік  байланыста  болмайтын
ұғымдар  мен  пікірлер  жүйесін, прагматикалық  тұрғыдан  жағымды  болса, біз
ақиқатты деп санаумызға болама? Тарихи тұрғыдан адамдардың көбісі осылай
істейді. Сонда ақиқаттың прагматикалық түсінігі «ақиқат» ұғымының алғашқы
этимологиясымен байланысты емес.
Екіншіден, біліміміздің  ақиқатын  практикада  қолданғанда  ғана
бағалаймыз ба? Əр іс-əрекеттің басында біз білмейміз ақиқатты ма ол əлде жоқ
па? Біздің біліміміздің негізгісі алғашқы тəжірибемен байланысты. Бұл жағдай
тек қалыпты оқиғаларға қатысты. Ал, қалыпты емес оқиғаларда біз тəжірибені
дəлелдейтін 
фактілердің 
жоқтығымен 
кездесеміз. Прагматикалық
концепцияның шеңберінде біз ылғи ақиқатқа жетпестік оқиғаға түсеміз.
Үшіншіден, ақиқат  адамның  əр  практикалық  нəтижесімен  анықталмаған
болса, оның пайдалылығы əрқашанда салыстырмалы. Мысалы, батыс өркениеті

173
планетаның  энергетикалық  жəне  басқа  мүмкіндіктерін  қолданған. Ал,
жаһандық  экологиялық  дағдарыстың  алдында  энергетикалық  т.б. дағдарыстар
алғашқы магистралдық жолдың дұрыс деген бағасын күмəнға əкелді. Осындай
оқиғалар  тарихи  тұрғыдан  жойылмайтын  болған  соң, практика  мен  пайдаға
бағытталудың  футурологиялық (болжау) жəне  білімнің  прагматикалық
қызметінің шектілігін көрсетеді.
Ақиқаттың  үш  концепциясы  бір-бірін  толықтырады. Мысалы, маркстік
гносеологияда  практиканың  белгісі  сəйкестік  тұжырымдамасын  дамытуға
қолданылады.
Нақты таным процесінде зерттеушілердің көбісі келесі ережелерге сəйкес
білімді ақиқатқа жақын деп санайды:
а) нақтылықтың  зерттелетін  объектісіне  қатысты  корреспонденция
байқалса;
b) дəлелдеу мен пікір жүйесінің когерентілігі көрінсе;
c) прагматикалық (пайдалық) қажеттілігі  мен  практикамен  дəлелденсе.
Зерттеуші  өзінің  зерттеуінде  басты  зерттеу  аймағымен (зерттеу  объектілердің
қасиетімен), субъекттің  зерттеу (танымдық) қызметінің  түрімен (дүниені
қарапайым-практикалық 
деңгейде, инженерлік-құрылыстық, тəжірибе-
эксперименталдық  қызметтер, теориялық  зерттеу) жəне  нақты  таным  істің
функционалдық  қызметімен (ғылыми  қызығушылық, дұрыс  іс-əрекеттің
бейнесін  іздеу, рухани  жетілдіру, құңдылық  бағытын, қоршаған  ортаны
өзгертуін т.б.) байқалады.
Логика  мен  математиканың  өкілдері  когеренттік  тұжырымдаманы
қолдайды. Физиктер  жəне  экспериментаторлар  сəйкестік  тұжырымдаманы
қолдайды. Инженерлік-техникалық  қызметкерлер  ақиқаттың  прагматикалық
концепциясына арқа сүйеді.
Ғылыми ақиқаттың белгілері мен көптүрлілігі
Ақиқаттың  түрлері. Ақиқаттың  түрлерін  бірнеше  классификациялық
белгілер  арқылы  шығарады: бейнелейтін (танымдық) объект  бойынша; пəндік
түрлер бойынша, объекті меңгеру дəрежесі бойынша т.б.
Бейнелеу объектісі бойынша:
Əуелі  айтып  кету  қажет, ақиқат  ұғымы  объектті  емес  оның  идеалды
бейнесін бағалайды.
Диалектикалық-материалистік позиция бойынша материалды мен рухани
аймақтарға бөлуге болады (объективті жəне субъективті).
Осындай  бағыт  бойынша  ақиқаттың  келесі  түрлері  айқын: материалды
құрылыстың əр түрлі құрылыстық деңгейлері (микро-, макро-, мега əлемдерде),
олар  пəндік  ақиқаты  бойынша  пəндік-физикалық, пəндік-биологиялық  жəне
басқа түрлерге бөлінеді.
«Рухтың» көп  түрлі  аймақтарына  қарай - сезім, идеялар, теориялар,
рефлексивті қабылдаулар - рухани ақиқат деген ұғымды құрастырады. Адамдар
өздерінің  рухани  өмірінде  сезімдерін, ойларын, іс-əрекетін «ақиқатты» немесе
«жалған» деп  бөледі, бағалайды. Рухани  нақтылық  көптүрлі. Сөйтіп, пəндік