Д. Б. Тойматаев Ғылым тарихы мен философиясы

135
аксиологиялық, іс-əрекеттік. Технологиялық  жағынан  мəдениет  қоғамның
технико-экономикалық  көрсеткіштері, энергоқаруының  деңгейіне  тəуелді
қоғамдық өмірдің өндірісін көрсетеді. Мəдениеттанушылардың пікірі бойынша,
қоғамдық өмірдің барлық жақтары – саяси жəне құқықтық институттар, жанұя
жəне  тұрмыс, бос  уақыт  түрлері  мен  ізгілік  нормалары, өнердің  басты
формалары осы технологиялық бағытқа тəуелді.
Аксиологиялық бағытта мəдениет рухани мəдениетпен теңестіріледі. Осы
көзқарастан  адамзат  эволюциясы  діни, моралдық, құқықтық, қоғамның
философиялық жəне саяси көзқарасымен айқындалады.
Мəдениеттің іс-əрекеттік бағыты адамдардың өмірлік іс-əрекетінің белгілі
түрлері  мен  формаларын  қарастырады. Бұл  қағида  мəдениетті  адам
жетістіктерінің  нəтижесі  ретінде  жəне  адамның  іс-əрекеттер  процесі  ретінде
қарастыруға мүмкіндік туғызады.
Мəдениетке  таптық  сипат  тəн. Əрине, таптық  жалпыадамзаттық
мазмұнды  теріске  шығармайды. Бірақ  кейде  мəдениеттегі  таптықты  бекерге
шығару кездесіп отырады.
Мəдениет адамсыз жасалмайды. Ал адам дамуы мəдениетке байланысты.
Тек осы өзара тəуелдікті анықтай алғанда ғана мəдениеттің адамзат тарихында,
адам өмірінде алатын орнын түсінуге болады.
Мəдениет  тарихи  процестермен  ұштасып  жатады, сол  тарихи
процестердің тікелей туындысы болып табылады. Сонымен бірге, мəдениеттің
бір ерекшелігі оның бойында сабақтастықты терең сақтай білуінде.
Мəдениетті түсіну үшін тарихи дəуірді білу, оның өндірістік қатынастары
қандай болғанын анықтау, өмір салты, рухани дүниесі қандай ерекшеліктермен
анықталатынын  ажырата  білу  қажет. Олай  болса, мəдениетті  адам  əрекетінен,
оның өзгертуші қызметінен бөліп алу мүмкін емес.
Өткен  уақыт  мəдениеті – халықтық  мұра, ол  адамның  өзі, оның  өткен
жолы, болашағының  сатысы. Сондықтан, бұрынғы  мəдениет  туындыларын
қазіргі  сана  дəрежесінен, қоғамның  осы  заман  тұрғысынан  бағалау
диалектикалық ойлауды қажет етеді. Жасыратыны жоқ, шынайы тарихтың дені
дін ықпалында өтті. Ол дəуірлердегі мəдениет ескерткіштерінің барлығы дерлік
діни  тағылымдарды  басшылыққа  алған. Орта  ғасырда, қайта  өрлеу  заманында
жазылған  шығармаларда  таураттың  мазмұны, аңыздары  көп. Солай  екен  деп
олардан  ат-тонын  ала  қашушылар – олардың  адамдық, гуманистік  мəнін
түсінбей, мəдени  мұраны  мирасқор  ретінде  қабылдай  алмаушылар. Бұл
шығармаларды  діни  ұғымдар  біздікі  дегенмен, оларды  діни-рухани  ескерткіш
деп қарауға болмайды. Олар - халықтық шығармалар, болашаққа, адамға деген
сеніммен  жазылған, адамзаттың  рухани  мəдениетінің  мақтанышы. Қазақ
халқының ескіден келе жатқан рəсімдерінің бəрін діни рəсім деп айту – қиянат.
Діни сарыны бар екен деп Бұқар жырау толғауларынан, атеистік дүниетанымды
Ыбырайдан, шығармаларында  құдайға  сенгендік  желісі  байқалады  деп
Шəкəрімнен  бас  тартсақ, біз  өз  мəдениетімізді  кедейлеткен  болмаймыз  ба?
Əрине, соқыр  сенім  емес, ескінің  етектен  алатын  көріністеріне  құлшылық  ету
емес, дараланған  рухани  белсенділік  адам  мəнін  түсінуге  көмектеседі. Бүкіл
тарих  бойы  адам  баласы  соған  ұмтылған, еркін  болуды  көксеген, өзіне-өзі

136
сенуді  мəдениеті  дамыған  сайын  күшейте  түскен. Байқасақ, мəдениетті  қоғам
дамуынан бөліп алуға болмайды. Өйткені, мəдениет – сол дамудың көшірмесі,
бейнесі, белгілі бір мағынада болашағы да. Жаңа тарих дəуірі кейбір антикалық
ойларды  қайта  жаңғыртып, мəдениет  дамуына  тиек  етті. Солардың  бірі -
мəдениетті  табиғи  ортамен  байланыстыра  қарау. Оған  мысал  ретінде
Д. Дефоның «Робинзон  Крузо» романындағы  Робинзонның  кейпін  келтіруге
болады.
Мəдениетті  əртүрлі  жағынан  қарастыратын  анықтамалар  көп. Ғылыми
əдебиетте  оған 400-ден  астам  анықтама  берілген. Біздің  мақсатымыз 401-ші
немесе 402-анықтама  беру  емес, оның  суреттеме  түрлерімен  кез  келген  сөздік
пен  энциклопедиядан  танысуға  болады. Сонымен, мəдениет  дегеніміз - адам
əрекетінің, саналы қызметінің көрінісі.
Мəдениет əлеміндегі адам
Мəдениет қандай түр алса да, адамдық мазмұнда болады. Тек өзгертуші,
жасаушы  субъект  ретінде  ғана  адам  мəдениетті  қабылдайды, дəлірек  айтсақ,
тарихи  процестердің  субъектісі  болып  табылатын  адамның  қоғамдық,
материалдық  жəне  рухани  қызметінің  барлық  саласы  мəдениет  деген  жалпы
ұғым  арқылы  түсіндіріледі. Бұл  тарихты  материалистік  тұрғыдан  түсінуге  сай
келеді.
Мəдениеттегі  адам  қызметі  өзінің  объективті  мазмұнымен  анықталады.
Қандай  мəдениет  көрінісін  алсақ  та, біз  белгілі  бір  тарихи  жағдайларға
байланысты  жарық  көрген  адам  қызметінің  нəтижесін  мақтан  етеміз (тіпті,
ондай  мақтаныш  болмаса  да, еңбек  жемісін  мойындауға  мəжбүр  боламыз).
Мəдениет  көрінісін  өткінші, бүгін  бар  да, ертең  жоқ  деп  қарауға  болмайды.
Тарихи сабақтастықты ақиқат деп қараушы əрбір адам мəдениеттегі шындықты
əлеуметтік қажеттіліктен туындаған шындық деп бағаламай тұра алмайды.
Мəдениеттің  ерекшелігі  сол – ол  тек  объективті  шындыққа  ғана  емес,
шығу  тегі  жағынан  алғанда, оның  мазмұны  субъективті. Мəдениеттің
материалдылығының  өзі, оның  шығу  көзі  адамға  байланыстылығында.
Адамның  өмір  сүру  əдісі  мен  объективті  қызмет  негізінде  ғана  мəдениет
материалдық  сипат  алады. Маркстің  сөзімен  алғанда, мəдениет  туындысы
дегеніміз – адам  тұрмысының  затқа айналған мəні. Бұдан  мəдениет  дайын  зат
ретінде, заттық  түр  ретінде  өмір  сүреді  деген  қорытынды  жасауға  болады.
Шынында  да, материалдық  мəдениет  өндіріс  құрал-жабдықтары, сəулет
өнерінің  мұралары  арқылы  білінсе, рухани  кітаптар, қолжазбалар, қылқалам
шығармалары арқылы, сондай-ақ өлең, жыр, ертегі, терме, жұмбақ, жаңылтпаш,
əңгімелерден  мəлім  болады. Заттың  мəдени  бағаға  ие болуы  үшін ең алдымен
адамдық сипат алуы керек.
Кең  мағынасында  алғанда, мəдениет  адамдардың  өндірістік  қызметінің
барлық  салаларын  қамтиды. Өйткені, еңбексіз  адам  тарихи  процеске  қатыса
алмайды. Тар  мағынасында  алғанда, мəдениет  кəсіптік  мамандығы  бар
адамдардың  немесе  кəсіптік  одақтардың  қызметі  арқылы  баянды  болады. Бұл