Д. Б. Тойматаев Ғылым тарихы мен философиясы

128
шектелмейді. Мəн, универсумның  бірлігі - яғни, барлық бар  болса, оның  мəні
неде? Сонда, философия «бірінші бастама, бірінші себеп» туралы ғылым деген
анықтама  дұрыс  болар. Нақты  ғылымдар  адамнан  тыс  құбылыстар  мен
заттарды, нақты  дүниені  зерттейді. Оларды  адам  құндылық  өлшемі
қызықтырмайды. Өзінің  тұжырымдарын  ғылыми  теория, заң, формула  т.б.
түрлерінде жариялайды. Сонда жақшаның сыртында эмоция, тұлғалық қатынас
та  қалады; қоғамда  олар  қандай  салдарға  əкеледі  деген  сұрақтарға  назар
аудармайды. Ғалымның  фигурасы, оның  ой  өрісі, темпераменті, өмірлік
таңдаулары  т.б. ғылым  үшін  қызықты  емес. Себебі, заңдар, теориялар  т.б.
объективті, жəне ғалымның жағдайы мен тұлғалық деңгейіне қатысты емес.
Ал, дүние  болса  философ  үшін  қатып  қалған  статика  емес, ол  тірі
динамикалық  қозғалыста  дамитын  жанды  біртұтас. Осы  көп  түрлі  байланыста
себеп  пен салдар, циклдік пен аяқастылық, реттілік пен деструкция, ігілік пен
зұлым  күші, үйлесімділік  пен  астан-кестен  қисындары (өрістері) шатысқан.
Сонда, философияландырылған  ақыл  өзінің  дүниеге  қатынасын  білдіреді.
Сөйтіп, философия  адамның  дүниеге  білдірген  қатынасы (ойлаудың  дүниеге
қатынасы, сананың  материяға  қатынасы). Ғылымның  нəтижелеріне  сүйеніп,
философия  адам  болмысының  аясында  сол  процестер  мен  құбылыстардың
қажеттілігі мен мəндік мағынасын қарастырады.
Нақты  ғылымдар  нақты  елестерден  бастайды, оларды  дəлелсіз  толық
қабылдайды. Еш  маман  өзінің  пəні  қалай  пайда  болды, оның  өзгешелігі  неде
деп  сұрақ  қоймайды. Осы  мəселелер  қойылса, сонда  табиғаттанушы
философиялық  деңгейге  көтеріледі. Философия  əр  білімнің, оның  ішінде
философияның  негізін  іздейді. Сонда, ол  бəріне  айқын, бəріне  мəлім,
басқаларға  бастаушы  нүкте, түсініктің  мөлшері  бола, жəне  баға  бере  алатын
негіздерді  іздейді (ақиқат  пен  пікірді, эмпирия  мен  теорияны, бостандық  пен
белсенділікті, озбырлық  пен  биілікті  ажыратады). Əр  нақты  ғылымда
бастамасын  алатын  жəне  соңын  табатын  сұрақтар - философиялық  ойлардың
сүйікті тақырыптары.
Нақты дүние туралы объективтік, жүйеленген, шындық пен ақиқатқа сай
білім - ғылымның қызмет түріндегі жетістіктері. Жəне де ол жаңа білімді алуға
бағытталған, дүниені  пəндік  түрде  тануға  лайық  қоғамдық  сананың  бір  түрі.
Ғылымның  мақсаты  əр  қашанда  заңдар  арқылы  дүниені  сипаттау, түсіндіру,
болжау  деген. Ғылым  жүйесі  техникалық, табиғаттану, қоғамдық  түрлеріне
бөлінеді. Жəне тарихта əр 15 жыл ғалымдардың саны екі есе өседі. Ғылымның
дамуында  қалыпты  кезеңдер  революциялықтармен  ауысады. Олар  жалпы
құрылымының, принциптерінің, таным əдістері мен ұйымдастыру түрлері.
Философия  субъектің  объектке  теориялық-рефлексивтік  жəне  рухани-
практикалық  қатынаспен  негіздейді. Əлеуметтік  болмысқа  жаңа  идеал  мен
нормаларды, мəдени  құндылықтрды  ұсынып  əсер  етеді. Оның  тарихи
қалыптасқан  салалары: онтология, гносеология, логика, этика, эстетика  жəне
жаңа  қалыптасып  жатқандар: философиялық  антропология, аксиология,
мəдениет  теориясы, əлеуметтік  философия, философия  тарихы, дін
философиясы, методология, ғылым  философиясы  т.б. Философияның  негізгі
тенденциялары  келесі  мəселелерді  түсінуге  арналған: дүние  жəне  сол  дүниеде

129
адамның  орны, қазіргі  өркениеттің  тағдыры, көп  түрлі  жəне  біртұтас
мəдениеттер, адам танымының табиғаты, болмыс жəне тіл.
Философиялық  анықтама  аппаратының  өзгешелігі  неде? Философия
нақтылыққа  саналық  қатынастың  реттеуін  жəне  негіздік  шекті  іздеуге
ұмтылады. Сөйтіп, философия  реттелген  кесте  емес, ол  қойылған  мəселені
шешуде  сыншыл  салыстыру, бағалау, жариялап  ақылдасу, талдаудың  бүкіл
қиын  жағын  нақты  түрде  көрсетуге  тырысады. Бəріне  мəлім  сентенция -
философия  үшін  нəтиже  қажетті  жəне  қызықты  емес - оған  жету  жолы.
Ньютонның сөзі «Физика философиядан қауіпті бол!» дегені философияда бір
нақтылықтың  жоқтығын  білдіреді. Философия  əр  қашанда  бірнеше  дəлел  мен
терістеулерді ұсынады. Оның əр ақиқаты бір ауыздан қабылданбайды. «Бəрінен
күмəндəн!» - бұл догматтарға бақас - философияландырылған ақылдың ұраны.
Ғылымда дəстүрлі түрде алға деген кумулятивтік қозғалыс қабылданады,
яғни, қалыптасқан нəтижелер арқылы алға басу. Яғни, бұл жерде жинаушының
бейнесі  анық. Ғылым  ақиқат  білімдердің  жинағы. Философияға  бұл  бейне
лайық  емес, себебі, философия  əрқашанда  дайын  нəтижеге  риза  болмайды,
мысалы, орта  ғасырдың  өмірі  туралы  жауаппен  қазіргі  адам  келіспейді; əр
тарихи  уақыттың  өзгешелігі  болған  соң  жəне  əр  адам  өзі  үшін  жауап  іздейді,
бəріміздің  бірлігімізге  қарамай. Философияның  өзгешелігі - оның  өзгеше
рефлексия  əдісі  мен  өзіне  ауыстыруда. Философия  үшін  адамзат  тарихының
бүкіл сұрақтарын қайта қою, құрастыру - мақсат.
Ғылым фактіге, эксперименталдық тексеріске сүйенеді. Ал философия —
ақыл  қорытындысы, тек  ақылмен, сезімге  жеңілмейтін  объектілердің  бар
екендігі. Мысалы, əсемділік  не, ақиқат  пен  ігілік  дегеніміз  не - осы  сұрақтар
эмпириялық жалпылаудан тыс. Əсемділік - ол əдемі зат немесе əдемі қыз емес,
философиялық  тұрғыдан - соны  жалпы  тұрғыдан  түсінуге  бағыттау. Сонда
эмпириялықтан тыс шығып, оны кешіп, трансценденттік мəндік анықтамасына
трансценденттеу деп философиялық тұрғыдан жауап беру дегеніміз.
Бертран  Рассел «философия теология мен ғылым аралығында», теология
сияқты  нақты  білімге  жетілмейтін  сұрақтармен  спекуляция  жасайды; ғылым
сияқты  дəстүр  мен  Құдай  беделіне  емес  адам  ақылына  шақырады. Сонда
философия «иесіз жер». Онымен  қойылған сұрақтардың соңғы шешімі мүмкін
емес, оны  лабораторияда  эксперимент  арқылы  шешілмейтін  сұрақ  деуге
болады. Жəне дінтанушылардың жаратушыға, билікке сүйенетін жауаптары да
философияны  қанағаттандырмайды. Ғылым  мен  богословиямен  шешілмейтін
сұрақтарды əрине философиялық деп атауға болады.
Ғылым  мен  философияның  тілдік  айырмашылығы  бар. Ғылым  тілі  өте
нақты, терминдермен  үстемді  болса, солай  қарапайым  тілдің  қажеттілігінен
поэтикалық  тілдің  образдылығынан  айырылады. Ал, философия  дүниенің
жалпылығын  көрсету  үшін  шексіздік  пен  өлшеусіздікті  білдіретін  өзгеше
тілмен əмбебап анықтамаларды қажет етеді. Сол үшін философия өзінің шексіз
анықтамалардан, жалпы  мəртебесі  бар  қажетті  категориалдық  тілді
құрастырады: себеп  пен  салдар, қажеттілік  пен  кездейсоқтық, мүмкіндік  пен
нақтылық т.б.
Нақты-ғылыми  пəндер  басқа  қоғамдық  сананың  нəтижелерін  де  білмей