122
болады.
Ғылым мəдени-тарихи тұтастықпен тығыз қарым қатынаста дамиды жəне
де философия ілімін зерттеуінде байқаймыз, дін ілімімен тікелей байланысты.
Жалпы философиялық мектептер негізінде адам баласының рухани
байлығының, сенімдерінің қатысы мол байқалады.
Қазақстан жері қауымдардың көші-қоны мен əртүрлі діндердің таралуына
сан алуан сахна болғанын ескерсек, қазақ халқының дүниетанымында,
философиялық жоралғыларында діннің алар орнының маңыздылығы айқын
болмақ. Əл-Фараби секілді əлемдік деңгейдегі философтың еңбектерінде діни
сеніммен туындаған бай жəне терең мазмұнның кезігуі осының айғағы.
Ғылым туралы түсініктер. Адамзат қоғамның қалыптасып, одан əрі өсіп-
өркендеуінде, тарихи сатылармен ілгерілеуінде ғылымның атқаратын рөлі
ерекше екені белгілі. Екінші жағынан, ғылым - қоғамның өзін дүниеге
келтірген, оның өркендеуіне жағдай туғызған құбылыс. Біз ғылымның дүниені
танып, игерудің, данышпандық пен зерделіліктің қайнар көзі екенін жақсы
білеміз. Сонда ғылым дегеніміз не? Ғылым мен білім деген түсініктер бір
мағынада ма?
Адамның айналасындағы дүниені танып-білуі күрделі қайшылыққа,
ұзаққа созылатыны жəне де оның адамның жаңа əрі тың білімді игерумен
байланысты екені алғашқы тауарлардан мəлім. Білім дегеніміз - материалдық
жəне рухани құбылыстар туралы шынайы əрі нақты мəліметтер жиынтығы,
олардың адам санасында дұрыс, объективті бейнелеуі. Жалпы білім қорын
ғылымға дейінгі, яғни күнделікті өмірде туындаған қарапайым білім жəне
ғылыми білім деп екіге ажыратуға болады. Ғылымға дейінгі қарапайым білім
тіршілік барысында, іс-əрекет үстінде, тəжірибе ауқымында жинақталады. Ол
бар болған құбылысты сипаттайды, оқиғаның қалай өтіп жатқанын
пайымдайды. Ал ғылыми білім терең де мазмұнды. Ол құбылысты, оқиғаны
жай сипаттаумен ғана шектелмейді. Құбылысты неге мұндай, оқиға неліктен
басқаша емес, дəл осылайша өтіп жатыр, себебі бар ма, алда не күтіп тұр деген
сұрақтарға дəйекті жауап қайтарады. Басқаша айтқанда, ғылыми білім
оқиғаларды, құбылыстар мен фактілерді бейнелеп, сырттай сипаттап қана
қоймайды, сонымен қатар, оларды түсіндіреді, ішкі табиғатын, мəнді жақтары
мен маңызды байланыстарын ашып көрсетеді, яғни даму заңдылықтарын
айқындап түйіндейді. Осы негізде ғылыми білім оқиғалардың, құбылыстардың
бұдан былайғы даму бағдарына болжам жасайды. Ғылыми білім рухани
дүниенің құрамдас бөлігі есебінде қашанда жүйелілігімен, логикалық тұрғыдан
ұйымдасқандығымен жəне теориялық сипатымен ерекшеленеді. Ғылыми білім
ғылыми қиындықтар мен қайшылықтары мол ізденістің, шығармашылық іс-
əрекеттің барысында туындап, жинақталып, жүйеленеді. Ол таным процесінің
əрі күрделі нəтижесі болып табылады.
Сөйтіп, ғылым дегеніміз - заттардың, құбылыстар мен процестердің ішкі
болмысын, табиғатын ашып көрсететін, олардың даму заңдылықтарын,
байланыстарын ашып, даралап тұжырымдайтын шынайы, ақиқат, жүйеленген,
қисынға келтірілген білім жəне объективті шындық. Тарихи тұрғыдан ғылым
адамзат қоғамы
дамуының белгілі бір сатысында, өзі туғызатын қажеттіліктерге
123
байланысты, ой еңбегі мен дене еңбегі бөлініп, қауымдық қоғам ыдырап,
таптық қоғам қалыптаса бастаған кезеңде пайда болған. Алғашқы ғылым
жүйелі ой пікірлер мен тұжырымдар ертедегі Шығыста, Египетте, Вавилонда,
Грекияда т.б. қарапайым білім негізінде дүниеге келген. Тарихи ең алғашқы
ғылыми жүйе философия болғаны белгілі. Ғылымның шынайы шарықтап
дамуы қайта өрлеу дəуірімен жəне жаңа заман кезеңімен байланысты.
Капиталистік өндіріс тəсілінің орнығуы, өндіргіш күштердің күрт дамуы,
техника саласындағы табыстар. Орасан зор географиялық ашылымдар жаңа
дəуір ғылымының өркендеуіне негізгі себеп болып табылды.
Ғылыми таным мен ғылымның пайда болуына өндірістік жəне əлеуметтік,
логикалық факторлар əсер етті. Практикалық қызмет, қоғамдық қатынастар,
қоғамдық еңбек бөлінісінің өндірістік, техникалық талаптар-əлеуметтік
ғылымдардың өмірге келуіне түрткі болған факторға, ал ғылыми таным
дамуының ішкі логикасының қажеттері - логикалық ғылымдарды талап ететін
факторға жатады. Сондай-ақ əрбір ғылымның дамуының ішкі логикалық
заңдылығы бар. Ол - бір жаңалық бір жаңалыққа түрткі болып, бірінен-бірінің
туындауы. Ғылымның əлеуметтік мəні, негізгі ерекшеліктері мен
заңдылықтарын ашуда əлеуметтік жəне логикалық факторлардың бірлігі қажет.
Осы тұрғыдан алғанда ғылым дегеніміз қоғамдық-тарихи практика
дамуының белгілі бір сатысында пайда болатын айырықша əлеуметтік
институт, адамның танымдық қызметінің ерекше формасы, адамзат
мəдениетінің жоғарғы саласы.
Ғылымның негізгі ерекшеліктеріне тоқталсақ. Табиғат пен қоғамның
объективі, адам санасынан тəуелсіз заңдарын ашу - ғылымның негізгі мақсаты.
Ғылым тарихы - заттық жəне рухани дүниенің объективті заңдарын ашу жəне
қарастырып
отырған құбылыстарды, процестерді солардың негізінде түсіндіріп,
жаңа
бағыттармен
бағдарларын
болжай
білу
құралы. Ғылымды
математикаландыру, ғылым мен техниканың дамуында есептеу техникасы мен
информатиканы кеңінен қолдану, адам қызметінің көптеген саласына
компьютерлік техниканың еркін енуі - қазіргі ғылым ерекшеліктерінің бірі.
Ғылымға енетін қағидалар дəлелденген жəне негізделген болуы керек.
Күмəн туғызатындар ғылым аясынан шығарылып тасталды. Сондықтан ғылым
теориялардың ашық жүйесі болғандықтан, оған ғылыми прогресс барысында
үнемі жаңа теориялар еніп отырады.
Қазіргі дəуір - қоғам өмірінің барлық салаларын қамтитын ұлы өзгерістер
кезеңі. Ғылымды - қоғамдық өндіріс қажеттеріне, ал өндіріс ғылымға қарай
батыл бұру қажет. Ендеше, ғылым мен өндірістің бір-бірімен қабысуы мен
бірігуі, ғылымның тікелей өндіргіш күшіне айналуы - қазіргі ғылымның
ерекшелігінің бірі.
Ғылымның техникамен жəне өндіріспен байланыстыратын
қажетті буыны
- қолданбалы зерттеулер мен технологиялық ізденістер. Олардың міндеті
ғылым ашқан жаңа заңдар мен идеяларды қоғамдық өндірісте қолданудың ең
қысқа жəне ұтымды да тиімді жолдарын іздестіру.
Қазіргі ғылыми-техникалық прогресті жеделдету жағдайында іргелі жəне
қолданбалы зерттеулер арасындағы байланысты анықтау ғылыми жұмысты
