85
алшақтау жылдамдығы өседі. Үлкен аралықта галактиканың жылдамдығы
үлкен мағынаға жетеді. Соған қарамай кеңеюмен бірге ғарыштың тығысу жəне
«тамыр соғысы» сияқты ғарыштың модельдерін теориялық тұрғыдан болжауға
болады, яғни, кеңістікте шекті, бірақ уақытта шексіз ғарыш ауыспалы түрде
бірде кеңейеді, бірде тығысады.
Ең қызықты болжау бойынша, «алғашқы жарылыстың» нəтижесінде
гравитациялық
кеңістікте
сингулярлық
жағдайдан
тек
біздің
бір
метагалактикасы пайда болмайды, ал көп түрлі метагалактикалар. Олардың əр
қайсысына əртүрлі мағынасы бар физикалық параметрлер тəрізді: өзгеше
типологиясы бар кеңістік (локалды ашық немесе локалды жабық, өзгеше
өлшемдерімен) жəне өзінің космологиялық уақыты (мүмкін, бірөлшемді емес).
«Көп əлемдік» тұжырымдамада ғарыштың қызық бейнесі суреттеледі. Ол
қазіргі пікірлермен келіседі, сол бойынша, материалдық əлемнің кеңістік-
уақыттық шексіздігін метрикалық шексіздік деп түсінбейді, материяның
құрылымының кеңістік-уақыттық шексіздігі деп түсінеді.
Қазіргі ғылым философиясына комплекстік баға береміз десек, қазіргі
эпистемологияда əртүрлі тұжырымдамалар мен бағыттар кездесетіндігін айтып
кету қажет. Кейбір кезде олар бір-біріне қайшы, мысалы, Вена ұжымының
ғылым унификациясы бағдарламасы немесе Майкл Поланидің тұлғалық білім
тұжырымдамасы немесе Фейерабендтің эволюциялық методология моделіне
жəне методологиялық анархизмге (бəрі мүмкін, болады) арқа сүйейтін ғылыми
білімнің өсу тұжырымдамасы. Жəне мақсаттары да əртүрлі: верификациядан
фальсификацияға, экзальтацияланған эмпиризімнен интуитивизмге жəне
конвенционализмге.
Ғылым философияның күрделі мəселелерінің бірі - қоғамтанудың
методологиясын қалыптастыру, бұл мəселе 80-шы ж. үстемді болды. Жəне ол
ғылым философияның алғашқы кезеңін жоққа шығаратын болды, яғни,
математика, физика, химия мен биологияның пікірлері ғылымның негізін
құрған болатын. К. Поппердің жəне К. Гемпельдің дедуктивті-номологиялық
моделі табиғаттану мен қоғамтану зерттеулерінде тең түрінде қолданылады
деген пікір. Түсіндіру процедурасы жалпы заңдардың бар екендігін дəлелдейді.
Осымен байланысты, ғылым философияның тақырыптық бөлімдерін
талдағанда, оның көп өлшемдігі мен бір сызықсыз екендігі, қағидалық түрде
кумулятивті еместігіне келеміз. Мысалы, нормалық нұсқау логистикалықты
сұраныс етеді, ал тарихи нұсқауы нормалық тұжырымдарды қолдайды.
Өзгеше назарға сұраныс жасайтын тарихи материалдың логикалық-
методологиялық экспликациясы. Ғылыми теорияның семантикалық моделін
американдық логик жəне психолог Патрик Суппес (1922 ж.) ұсынған, ол
философия мен өзгеше ғылымдардың байланысына арқа сүйейді. Сол тезистің
нəтижесінде философиялық пен ғылыми əдістердің ешқандай айырмашылығы
жоқ. Əр мəселе философиялыққа өзінің мағынасымен жəне парадоксалдық
себебімен айналады. Суппестің тұжырымдамасының жетілген нəтижесі -
эмпириялық ғылымдарды дəлелдеуде аксиоматизация əдісін қолдану, яғни, сол
теорияға қана өзгеше теориялық-көптүрлі предикатты анықтау. Лаплас
детерминизіміне
қарсы
шығып, Суппес
себептіліктің
ықтималды
86
тұжырымдамасын дамытады жəне білімнің абсолюттік түрде айқын жəне толық
деген тұжырымдамаларды сынға алады.
1959 ж. бастап Суппес Стенфорд университетінде əлеуметтік
ғылымдардың математикалық зерттеу институтында директор лауазымын
атқарады, жəне физика философиясынан психология, компьютерлерді оқыту
процесінде қолдану, компьютерлік оқытудың арнайы тəсілдерін шығару
мəселелерімен
айналысады. Ол
методологиялық
бихеовиризм
тұжырымдамасын ұсынады, ол бойынша психология ғылымы бақылау əдеттің
өзгешелігінің артынан жүріп отырады. Оның ішінде ділдік жағдайлардың
маңызды рөлі мойындалады.
Американдық
философ
жəне
логик
Куайннің (1908 ж.)
тұжырымдамасында онтологиялық ықтималдылық тезисі ұсынылған. Сол
бойынша бір онтологияның екіншіге қарағанда қолдануы тек прагматикалық
мақсаттармен байланысты. Онтологиялық мəселе бұл жерде теориялардың бір
тілден екіншіге аударуымен байланысты, себебі, ол соңғысының тілін біріншіге
қатысын анықтау қажет. Радикалды аударманы жоққа келтірген соң Куайн
ғылымның унификация жасаған тілін жоққа шығарады. Ғылымды ол ағзаның
қоршаған ортаға бейімделу түрі деп санайды. Сол себепте ол «ынталық
мағына» деген ұғымды ұсынады, ол сыртқы ынталардың айтылып жатқан
сөйлеммен келісу немесе келіспеуі. Барлық жаңалықтар немесе тосын сыйлар
ғылым философиясынан келесі түсінік пен фильтрацияны сұрайды. Осыған
қарамай ғылым философиясы дамып жатыр.
Ғылым философиясында синергетика үрдістерін түсіну қазір өзекті.
Синергетиканы келесі ұғымдар арқылы сипаттау жасайды: өзін меңгеру,
стихиялық-спонтанды структогенез, бір сызықсыздық, ашық жүйелер.
Синергетика сыртқы əлеммен, заттармен, энергиялармен, бағдарлама
жүйелермен айналысуды зерттейді. Дүниенің синергетикалық бейнесінде
көпнұсқаулармен жəне тұрақты қалыптасу үстемді. Болмыс пен қалыптасу бір
ұғымдық кешенге кіреді. Уақыт конструктивті қызметті атқарады.
Сызықсыздық бір мағына мен унификацияға қарсы болған соң, көп
бұтақты ізденіс пен нұсқаулы білім методологиясын негіздейді. Сызықсыздық
философиялық қағида ретінде реалдылықты көп мүмкіндік алаңы ретінде
бейнелейді. Сызықсыз жүйелерге қағидалы түрде тəрізді келесі: жүйелердің
қасиеттеріне сыртқы əсермен бірге əсершінің болу жағдайында өзгеше, ал
əсершісіз жағдайда басқа болады.
Кейбіреулер, синергетиканың бастаушы бейнесін А. Богдановтың
«Тектология. Жалпы меңгерілген ғылым» (1913-1917 жж.) атты шығармасында
табады. Тектология (грек. «құрылыс туралы ілім») - бұл бəрін біріктіретін
жалғыз қағиданы қолдайтын шығарма. Ұйымдастыру - түсіну модельдері мен
практикалық өзгерісті талдауында бастаушы пункт. Тектологияның негізгі
идеясы əртүрлі жүйелердің, «кешендердің» қандай нақты материалдан -
атомдық, молекулярлық, биологиялық немесе əлеуметтік ден тəуелсіз тұратын
құрылыс заңдарымен дамуының бірлігі. А. Богданов ұйымдастырылған
жүйелердің - неорганикалық, органикалық
жəне
əлеуметтіктердің
изоморфизмдері туралы тезис ұсынады, яғни, солардың пайда болу, сақтау,
Достарыңызбен бөлісу: |
