81
элементтерді жинап алады, сөйтіп, ортаны құрып, реттілікті жасайды.
Дүниенің постнеоклассикалық бейнесінде реттілік, құрылым, хаосомдық,
стохастикалық нақтылықтың объективті жəне əмбебап қасиетіне жатады. Олар
өзін құрылым дамудың əр кезеңінде білдіреді. Теңсіз жүйелердің иррегулярлық
əдеті туралы мəселе ғылыми пəндердің орталығында тұр, əуелі синергетиканың
- өзіндік меңгерудің - спонтанды структурогенездің жалпы заңдарын шығаруды
өзінің пəні деп санайды.
Синергетика ұғымы қазіргі пікірталастарда кең таралған. Терминнің өзі
грек тілінде жəрдем, қатысу, көмекші деп мағына береді. Оның іздерін
исихазмде - Византияның мистикалық ағымында табуға болады. Көп жағдайда
ол ғылыми зерттеу контекстінде «келіскен іс-əрекет, үздіксіз ыңтымақ, бірлесіп
қолдану» деген мағынада қолданылады.
1973 ж. Генрих Хакеннің конференцияда сөз сөйлеген жылы
синергетиканың шығу жылы болып саналады. Г. Хакен синергетиканың
жаратушысы
корпоративтік
құбылыстар
əр
жағдайларға
тəрізді:
астрофизикалық құбылыстар, фазалық өтулер, гидродинамикалық аума,
атмосферада циклондардың пайда болуы, популяциялардың динамикасы,
моданың
құбылыстары. Өзінің «Синергетика» атты
классикалық
шығармасында Хакен былай деген, біз көп пəндерде, астрофизикадан
əлеуметтануға дейін жүйелердің бөліктерінің кооперациясы макроскопиялық
құрылымдарды немесе қызметтерді шығарады. Синергетика өзінің қазіргі
жағдайында макромасштабында драмалық жағдайға ұшырады. Нақты түрде
синергетиканы өзіндік меңгеруге ықпал ететін жүйенің бөліктері мен
жартысында қандай өзгерістер болады деген сұрақтар қызықтырады.
Парадоксалды жағдай - жүйенің ретсіздік жағдайынан реттілік жағдайында
олар өздерін ұқсас көрсетеді.
Хакен өзінің жаңа пəнін синергетика деп мынандай себептермен атады:
бірінші, ол макроскопиялық деңгейдегі пайда болатын құрылымдар мен
олардың қызметтерін негіздейтін жүйелердің бөліктерінің келісім ісін
зерттейді; екінші, ол жүйелердің өзіндік меңгерудің жалпы принциптерін
табуға əртүрлі ғылыми пəндердің жігерлерін біріктіреді. 1982 ж. өткен
конференцияда синергетиканың жаңа приоритеттері шығарылған. Шағын
кəсіптік білім аймақтарының дағдарысы болған соң, Хакеннің пікірінше,
білімнің бағдарламасын санаулы заңдар, тұжырымдамалар мен идеяларға дейін
азайту қажет, ал синергетиканы сондай талпыныстың бірі деп санауға болады.
Ғалымның пікірінше, əр түрлі табиғаты бар жүйелер өзіндік меңгерудің ұқсас
қағидаларын құрастырады - электроннан адамға дейін - синергетика табиғи
жəне əлеуметтік жүйелердің, процестердің жалпы детерминанттарын іздейді.
Сөйтіп, синергетика жемісті ғылыми тұжырымдама болып саналады.
Оның пəні - спонтанды структогенез. Ол өзіне қазіргі ғылыми бейненің жаңа
приоритеттерін еңгізеді: тұрақсыз теңсіз дүние туралы тұжырымдама, дамудың
анықсыз жəне көп альтернативті феномені, ретсіздіктен реттіліктің пайда болу
идеясын. Реттілік пен ретсіздік ұғымдарды түсіну үшін, бағытталған ретсіздік
теориясын жəне ретсіздіктің жалпы жіктелуі мен типологияны шығару қажет.
Соңғысы қарапайым, қиын, детерминацияға бейімделген, кезектесетін, шағын
82
сызықты, үлкен көлемді, динамикалық т.б. Ретсіздіктің ең қарапайым түрі -
«кішкене мөлшерлі» - ғылым мен техникада кездеседі, детерминациялық
жүйелермен сипатталады. Ол уақыт тұрғыдан ұзақты, бірақ қарапайым
кеңістікте өзгешелігі бар. «Көп мөлшерлі» ретсіздік сызықты емес орталардың
ретсіз əдетімен бірге жүреді. Ал «детерминацияландырылған ретсіздік» деп
сызықсыз жүйелердің əдетін көрсетеді, стохастикалық негізі бар, бастаушы
ретсіз жəне шекаралық шарттары бар шешімдермен суреттеледі.
Тұрақтылықты жоятын жəне ретсіздікке көшудің бірнеше себептері бар:
шулар, сыртқы ақаулар, ызаландыратын факторлар. Хаосомностің негізін
бостандықтың көп түрлі деңгейлерімен байланыстырады, олар абсолюттік
түрде кездейсоқтық бірізділікті таратады. Хосогенності жарататын жағдайларға
қозғалыстың тұрақсыздығын, яғни, екі жақын жағдайлар сыртқы стохастика
əсеріне əсер ете келе əр түрлі траекторияларында дамиды.
Ретсіздіктендіру процесі туралы дəстүрлі пікірлерге қазіргі зерттеулер
маңызды қосымшаларды енгізеді. Дүниенің постнекласикалық бейнесіне
ретсіздік деструкцияның себебі ретінде емес, спонтанды структурогенездің
себебі болатын материалдық байланыстардың алғашқы тұрақсыздығының
себебі. Соңғы теориялық зерттеулер бойынша ретсіздік түрсіз масса емес, өте
қиын құралған жүйенің бірізгілігі, оның қисыны да қызықты болып табылады.
Ғалымдар бағытталған ретсіздіктің теориясын шығаруға жақындайды, ретсіздік
қозғалыс мерзімсіз қайталанатын, тұрақсыз траекториялары үшін кеңістік пен
уақытқа корреляциялары үшін кездейсоқтық таралу тəрізді.
Реттілік пен ретсіздік категорияларының социологизациясы адам өлшем
болмысында айқындалған, хаотикалық құрылымдарға негативтік қатынас пен
тек реттілікті қабылдау салдары дейді. Қазіргі философияға екі ұштасты бағыт
тəрізді (антропологиялық-антропологиялық емес). Ғылыми-теориялық сана
қазіргі синергетикалық парадигмада ретсіздіктендіру үрдісінің конструктивті
түсіну рөлі мен маңыздылығына қадам жасайды. Əлеуметтік практикада
хаосомностық пен анықсыздыққа қарсы, оларды негативті бағалау
формуларымен қатар қосып, методологиялық талдаудан ысырып тастауға
тырысады. Соңғысы, рационалистік утопиямен тоталитарлық тəртіптердің
үстемділігімен айқын, олардың мақсаты «толық реттілік» пен «темір
қажеттілікті» тұрақты қылу.
Сонымен қатар, «қаталдық» пен «хаос» терминдерін деструктивті
мағынада түсіну қазіргі табиғаттану мен философиялық-методологиялық
талдаудың материяның қасиеті ретінде универсалдық реттілікпен бірге
ретсіздікті мойындауына қайшы. Жəне ол Гесиодтан бастама алатын ежелгі
тарихи-философиялық дəстүрдегі ретсіздікті өзгеше бəрін қамтитын жаратушы
бастама деп түсінуге қайшы. Антика түсінігінде көрінбейтін жəне жетілмейтін
ретсіздіктің түр жаратушы күшіне ие, «ауыз ашық», материяның түрсіз, бірінші
мүмкіндігі, ол бірінші тірі түрлерді жаратады.
ХХ ғ. кейін антикалық көзқарас ғалымдардың шығармаларында
көрсетілген; Дж. Глейк өзінің «Хаос: жаңа ғылымды жаратуда» былай дейді,
динамикалық ретсіздік - қозғалыстың жаңа түрлерін ашу, физикада
элементарлық бөлшектерді, кварктерді, глюондарды материяның жаңа
Достарыңызбен бөлісу: |
