Д. Б. Тойматаев Ғылым тарихы мен философиясы

79
бақылаудан өткен «фазалық өтулер» типологиясы беріледі.
Мысалы, ғылымның теориялыққа дейін кезеңінен бірінші теорияға кешу:
Вавилон  астрономиясынан  Птолемейдің  геоцентрлік  жүйесіне; осы  өту
эволюциялық  секірісті  білдіреді: таза  энумеративті  индукция  мен
экстраполяциядан  эвристикалық  индукцияға  көшу  жəне  теорияны  шығаруға.
Осындай фазалық өтуде жиналған материал жоғалмайды.
Бір  теориядан  басқа (альтернативті) теорияға  көшу; ғылыми  революция
немесе  парадигманың  ауысуы. Мысалы: Аристотельдің  физикасынан
Галилейдің  механикасына  көшу. Бірінші  мысалға  қарағанда, парадигманың
ауысуы  сонша  маңызды  емес, себебі  бəрі  сол  ғылыми  методологияның  даму
деңгейінде  өтеді. Теорияның  құрылымы  өзгермейді, ал  мазмұны  өзгереді.
Біздің  жылдамдатылған  қызметіміз  ғылыми  теорияның  осындай  жаңа
құрастыруын қарапайым жұмысқа айналдырды.
Екі  өзгеше  пайда  болған, қатарлас  нақты  теориялардың  бір  əмбебап
теорияға өтуі (интеграция теориясы). Мысалы: Галилейдің жер механикасынан
Кеплердің  аспан  механикасына  жəне  Ньютонның  универсалды  механикасына
өту. Осы фазалық өту əлі əйгілі жəне қайталанбас түріне жатады.
Көрнекі, сезімге  бейімделген  теориядан  абстрактілі  көрнекі  емеске  өту,
негізгі  ұғымдарды  тоталдық  түрде  ауыстыру. Мысалы: Ньютонның
классикалық  механикасынан  Эйнштейннің  ықтималдық  теориясына  өту. Бұл
өту  маңызды, себебі, ғылым  əдісінде  ең  маңызды  жаңа  эволюциялық  қадам
жасалған. Ол  теорияның  индуктивті-конструктивті  құрылымынан  олардың
өзіндік  дамуына  əкеледі. Сонымен, бақылау  танымның  жалғыз  ақиқат  белгісі
болудан  айырылып, қазір  тек  теорияның  шеңберінде  бақылаудың  ақиқатын
анықтаймыз.
Ғылым  тарихы  құрылымының  дамуын  революция  немесе  эволюция  деп,
қалай  түсінуге  болады  деген  сұраққа  Эзер  былай  жауап  береді: «Үзілмес
процестің  нəтижесінде  жаңа  пайда  болмайды. Жаңа  тек  үзілістің  салдары.
Сонымен  қатар, ғылымда  ешқандай  күтпеген  жəне  байқаусыз  фазалық  өтулер
жоқ деу дұрыс емес. Поппер теориясының интегративті өсу деген анықтамасы
бойынша, осындай  өту  əрқашанда  екі  өзгеше  теориялар  бір-біріне  интеграция
(шоғырлану) жасағанда болады.
Сөйтіп, ғылыми  білімнің  дамуы  революциялық  емес, үстемді
эволюциялық  жолмен  болады, бірақ, ол  эволюция «квазиреволюция» арқылы
болады».
Синергетиканың философиялық мəселелері
Дүниенің  постнеоклассикалық  бейнесі - ағаш  сияқты  бұтақты  графика -
И. Пригожиннің  бельгия  мектебінің  ғылыми  нəтижесімен  байланысты.
Келешек  өзінің  басынан  бастап, қазіргі  уақытта  да  бізге  анық  емес. Даму  бір
немесе  бірнеше  бағытта  болуы  мүмкін. Жүйе  құрылымының  өзгеруіне  жəне
меңгерудің  жаңа  түрі  пайда  болу  үшін  тек  бір  энергетикалық «шаншу»
жарайды. Қазіргі  дүниенің  постнеоклассикалық  бейнесінде  қоғамдық

80
құрылымдардың талдауында ашық сызықсыз жүйелерді зерттеуге шарт, оларда
алғашқы  шарттар  үстемді: индивидтердің, локалдық  өзгерістер  мен
кездейсоқтық  факторлар. Жəне  постнеоклассикада  құндылық-мақсатты
құрылымдар жаңа императивке айналады.
Постнеоклассиканың  мықты  методологиялық  тезисі - бір  траекториядан
екіншіге ауысу, жүйелік естен айырылу. Көпөлшемдік байланыс моделінде, екі
емес  одан  көп  жақтар  қатысатын, турбуленттік  кеңістік  пайда  болады. Онда
бағытталған  векторлардың  күштік  сызықтары  басқалардың  ұмтылыстарымен
кездеседі, үшіншінің  əсерімен  өзгереді, жалпы  ортақ  байланыста  қалыптасқан
алғашқы  мен  келешектен  қазіргінің  тəуелділігі  даму  логикасын  бұзады.
Осындай жағдай туралы былай дейді: «Жүйелік ес жоғалды».
Келесі  тағы  маңызды  ереже - когеренттік  қағиданың  бұзылуы  жəне
локалды, екінші  дəрежелі  себептерге  көлемі  мен  энергетикалық  өлшемі
бойынша  жаһандық  салдар  қатысты. Осы  жағдай  болашақты  анықсыз  жəне
жаңалықтар  үшін  ашық  қалады. Осындай  жүйелердің  эволюция  келешегінде
көп  түрлі  комбинациялар  мүмкін, ал  дағдарыс  нүктелерінде  бұтақтау  эффект
болады. Осындай  əдеттерді  сипаттау  үшін  ағаш  сияқты  бұтақталған  графика
лайық. Осы  жағдай  қазіргі  дүниенің  постнеоклассикалық  бейнесінен  бір
сызықтыққа бағытталу мен тоталдық жарияланудан, яғни, айқындалмағандығы
болмыстың атрибутивтік қасиеті деп онтологиялық мəртебеге ие болады.
Постнеоклассикалық 
методологияның 
қалыптасқан 
ұғымдары:
бифуркация, флуктуация, диссипация, оғаш (əпенді) аттракторлар, сызықтық
емес. Олар  категориалдық  мəртебеге  ие  болып, келесі  жүйелердің  əдептерін
түсіндіреді (организмикалыққа дейін, организмикалық, əлеуметтік, іс-əрекеттік,
этникалық, рухани т.б.).
Теңдік жағдайда бифуркациялық механизмдер жұмыс жасайды. Олар екі
ұштасқан  нүктелерді  жəне  жалғыз  емес  даму  бағытын  көрсетеді. Осы
əрекеттердің  нəтижелерін  анықтау  қиын. И. Пригожиннің  пікірінше,
бифуркациялық процестер жүйенің қиындау жағын айқындайды; Н. Моисеевтің
пікірінше, əлеуметтік  жүйенің  жағдайы  бифуркациялық  болады. Флуктуация
жалпы  оқиғада  күйіну  жəне  екі  үлкен  класқа  бөлінеді: сыртқы  ортамен
қалыптасатын флуктуация тобы; жүйенің өзімен қалыптасқан флуктация тобы.
Бір жағдайда флуктуация жүйенің бəрін жаулап алып, оның өмір сүру тəртібін
өзгертеді. Олар  жүйені «реттілік  типінен» шығарып, ретсіздікке  немесе
реттіліктің басқа деңгейіне əкеледі.
Күйіну  жайылатын  жүйелер  диссипативтік  деп  аталады. Мəнінде,
жүйенің  флуктуацияға  қатысты  əдептерінің  сипаты, ол  оны  толық  жаулап
алады. Диссипативтік  жүйенің  негізгі  қасиеті – əр  түрлі  ықпалдарға  керемет
сезімділік  осы  жағдаймен  төтенше  теңсіздік. Ғалымдар  тағы  бір  құрылымды
белгілейді - аттракторлар - тартымды  көптіктер, олар  элементтерді  тартатын
орталықтарды  қалыптастырады. Мысалы, халық  жиналғанда, өзгеше  өз
жолымен  келе  жатқан  адам  сол  жерден  жəй  өтіп  кетпейді. Оны  жүру
траекториясының  сызығы  сол  жаққа  ауысады. Қарапайым  өмірде  оны  əуестік
деп  атайды. Өзіндік  меңгеру  теориясында  осындай  процесті «жиналу  нүктеге
жылжу» деп  атайды. Аттракторлар  өзінің  айналасына  стохастикалық