Д. Б. Тойматаев Ғылым тарихы мен философиясы

96
келтірілген  гипотезалар  түсіп  қалады) фальсификационизмді  жетілдіруге
қозғалыс (теориялар  ұқсастық  арқылы  тексеріледі  жəне  жақсы  дəлелделген
теориялар  түсіп  қалмай  басқа  жемісті  фактілермен  түсіндірілген  теорияларға).
Бұл  жерде  жаңа  ұғымға  сұраныс  бетке  шығады - корроборация, яғни,
теорияның  мүмкіндігін  көтермейтін, оның  фальсифициаландыруын  бұзбайтын
дəлел. Теория  корроборияландырылған  деп  саналады, одан  эмпириялық
куəліктер жиналса. Басқа тең жағдайларда теория корроборияландырылған деп
саналады: 1. потенциалды  фальсификаторлар  тобы  кең  болса; 2. қатал
тексерістен, яғни, қиын, күтпеген  эмпириялық  куəлікпен - қабылданған
теорияларды фальсифицияландыратын гипотезаларды қабылдау».
Поппер  ғылыми  білімнің  өсуін  жалпы  əлемдік  эволюциялық  үрдістің
нақты  оқиғасы  дейді. Өзінің  эволюциялық  эпистемологиясын  индуктивистік
дəстүрмен  пікір  таласта  дамытқан. Ғылыми  теориялар  индуктивтік  процестер
арқылы  құрылмайды. Біздің  ақылымыз tabula rasa емес. Поппер  болжамсыз
жəне  идеялардың «иррационалды» инъекциясын  қабылдайды. Оған  қатысты
тағы  бір  пікір - методология  эволюцияға  қарсы  қасиеттердің  иесі, себебі,
ғылыми  методология  ғылыми  білімнің  унификациясына (бірлігіне) əкеледі, ал
эволюциялық  процесс  көптүрлілікке  əкеледі. Сол  себепте, Поппердің
методологиясы 
эволюциялықтың 
ұқсастығы, өзгеру, іріктеу, бекіту
анықтамаларды кең қолданады.
К. Поппердің 
эпистемологиялық 
позициясын 
кумулятивизмнің
стандарттарына  қарсы  деп  бағалайды. Оның  пікірінше, ғылымның  мақсаты
тұрақты  түрде  өзін  жаңарту. Ғылым  мəселеден  басталады, ғылыми  теория
ғылыми  білімнің  өсуіне  қосатын  үлесі - жаңа  мəселерді  тудыру. Алғашқы
Поппер  үшін  антикумулятивизм  тəрізді, яғни, ғылымда  жоққа  келтірілген
теорияларды сақтау.
Сөйтіп, Поппер  кумулятивтік  метолологияда  қалыптасқан  бірізгілік
принципті  жоққа  келтіреді. Ғылымға  ешқандай  даму  ізгілік  тəрізді  емес, əр
жаңа теория жаңа сызықты жаратады. Ғылым тарихы «тарихи алдыңғы істердің
(преценденттердің)» жиынтығы. Поппердің  эпистемологиясының  соңғы
нұсқауына  антикумулятивистік  емес, кумулятивистік  емес  позиция (бірізгілік
пен үзілісті қабылдайды) тəрізді.
Сынау  жалпы  мағынасында  керісінші  байланыс, яғни, алғашқы
шарттарға, негіздерге, теория  мен  идеяларға, тұжырыммен  қағидаларға  назар
аудару  режимінде  рефлексияландыру  қабілеті. Сынау  принципиалдық  түрде
өзіндік  позиция  контраргументтермен  жоққа  шығарылса, яғни, оларды  жоққа
шығару. «...Əр  сынау  түбінде  əртүрлі  қайшылық  пен  сəйкессіздікті  көрсету,
ғылыми  прогресс  қайшылықты  тек  айқындау  емес  жоюшылық. Қайшылық
ғылымды прогресске əкелетін тəсіл».
Бірақ, сыншылдық  ұсынылған  идеяларды  қорғау  мен  дəлелдеу, соны
жасауға  аргументтерді  іздеу. Сынау  аргументация  жүйесіндегі  өкілдермен
«сұхбат» пен «полилогқа» қатысу. Сол қасиетінде ол плюралды.
Дж. Сороспен  келесі  сөздер  айтылған: «Бəрі  мүмкін  болу  керек, əлі
дəлелденбей, түбінде  мүмкін  емес. Оны  мен  ойлаудың  сынау  типі  деп
атаймын». Таңдау  əрқашанда  жарияланған  ережелердің  механикалық

97
қосымшасын емес, тұрақты сынау талдауға сұраныс жасайды. Ойлаудың сынау
типінде  абстракциялар  маңызды  орын алады. Латынша  абстракция ол алаңдау
болса, ал  шығарып  алу  өзінің  сапасында  нақтылықты  қарапайым  түрге
айналдырады, бірақ  ойлаудың  қабылданған  құралы  болады. Абстракциялық
құрылыстың  анықтамасы  қосымша  мəселелер  тудырады. Ақыл  нақтылықтан
алшақтаса, абстракциялардың «өзгеше  толық» өмірмен  жаратылған
мəселелердің  төңірегіне  жеткісі  келеді. Түбінде, ойлаудың  жоғары  деңгейіне
дейін  жетіп, нақтылық  өмір  мəселелері  мен  коллизиясынан «ұшып» кетеді.
Жерге  түсу  үшін, сыншыл  ойлау  абстракциялық  категориялардың
байланысының басқа анықтамасына іліну қажет, олар нақтылықта максималды
түрде  адекватты  болады. Ойлаудың  сынау  түрі  интерпретациялардың  əртүрлі
мүмкін жағдайларын ұсынады.
Рационалдылықтың  сапасы  сынаудың  қасиеті  ретінде  мақсаттың, іс-
əрекеттің, нəтиженің  немесе  байланыс  процесінің  анықтығы  мен  түсінігін
негіздейді. Сынау  рационализмнің  пафосы  эмпиризмге  қарсы  болуда  емес.
Керісінше, нақты эмпириялық жағдайлар талдауға жəне сынауға назар сұрайды.
Сыншыл  рационализм  ирационализмге  қайшы. Рационалдылықтың  стандарты
индивидтердің іс-əрекет мүмкіндігіне қатысты жинақсыздықты қабылдамайды.
Рационалды дүние түсінігінің негізінде оптималдылық жатыр.
Кант пен Гегельдің шығармаларында біз рационалдылық анықтамасының
шегінің  өсуін  байқаймыз. Гегельге  мына  сөздер  тəн: «Ақылдының  бəрін  біз
қатар  мистикалық  деп  санауымыз  қажет, себебі, ол  ақылға  симайтын  жəне
жетілмейтін  болғандықтан  емес  ақыл-парасаттың  шегінен  шығатындығы».
Поппер  айтқандай, Гегель  ақылдың  табиғатында  өз-өзіне  қайшылық  жатыр
дейді. Адам  қабілеттері  емес, рационалдылықтың  өзінің  мəні  бізді
қайшылықтар 
мен 
антиномиялармен 
жұмыс 
жасауға 
мəжбүрлейді.
Антиномиялылық, Гегельдің пікірінше, ол ақыл арқылы дамып жатқан тəсіл.
Қазіргі жағдайда  рационалдылықтың  мəселесін  талқылау  қиын  жағдайға
жатады, себебі, рационалды бағытталған  теориялар  басқа  табиғаты  бар
элементтерді  кіргізеді - рационалдылықтан  тыс, құндылық, идеологиялық,
экзистенциалды - бəрі əлеуметтік детерминацияға бағынады.
М. Вебердің  талдауына  бағынып  отырып, бюрократияны  да  қоғамды
меңгерудің  рационалды  тəсілі. Өзінің  мақсаты  бойынша  ол  заң  əріптеріне
бағыну мен  ұстануды міндет етеді. Ал заң  рационалдылықтың бірінші белгісі.
Бірақта, сыншыл  рационализм  сонша  рационалды деп  аталады, себебі, ол  тек
ақыл  деңгейіне  жетпеген  түрлерді  сынау  емес, сонымен  қатар  нақты
жағдайдағы мақсаттылық пен жəне қосымша аумақтағы ақылмен шек қою.
Ақылдың 
сыншыл 
потенциалының 
қосымша 
аумағы 
ретінде
институционалдылықты қарастыруға болады, яғни, бұған əлеуметтік реттілікті
қалыптастыратын қоғамдық институттар жатады. Сыншыл ақылдың құзіретіне
тек  персоналармен  жəне  доктриналармен  пікірталас  емес, тағы  да  əлеуметтік
институттардың  қызметіне  белсенді  өзгеріс  кіргізу - «жабық  қоғамдағы»
«бағыну» принципі  жəне  рефлексияланбай  бағыну. Поппердің  айтуынша,
ақылға  бағынып, сынау  қабілетті  қолдана  бастағанда, біз  өзіміздің  тұлғалық
жауапкершілік  үнімізді  сездік, сонымен  бірге  білім  прогресіне  ықпал  ететін