Cабаќтыњ таќырыбы: Топтау сан есім 6-сынып

1.Қосарлама қос сөз дегеніміз не? 2.Қосарлама қос сөздердің құрамы қандай?

3.Қосарлама қос сөздер әрқашан қандай тыныс белгісі арқылы жазылады?

Білімді бағалау: Оқушылардың сұраққа жауап бергендеріне қарай бағалаймын.

Үйге тапсырама: 95-жаттығу. Берілген қос сөздерді пайдаланып,сөз тіркесін жасаңдар.Үлгі: ойын-тойдың сәні, ...

6 – с ы н ы п Қ а з а қ т і л і

Сабақтың тақырыбы : Көне түркі ескерткіштеріндегі

есімдіктер

Сабақтың мақсаты:

а) Көне түркі ескерткіштеріндегі есімдіктеермен таныстыру Түрлі әдістерді пайдалана отырып балаларды тапқырлық,жылдамдық,есте сақтау қабілеттерін арттыру.Сөйлеу тілін жетілдіре отырып,шешендік өнерге баулу.

ә) Оқушылардың ойын кеңейтіп, тілді байытатын мазмұнды да көркем сөз үлгілері мен мақал-мәтелдер,нақыл сөздер үйрену.

.

Сабақтың түрі: Дәстүрлі сабақ

1.Әдеби тіл дегеніміз не? 2.Мәтін дегеніміз не? Әдеби тіл қаншаға бөлінеді?т.б.

Көне түркі ескерткіштері

Орхон-Енисей ескерткіштері/38 бет/
Көне түркі ескерткіштеріндегі есімдіктерді табу,жасалу жолын талдау
Сөз түрлі бөлшектерден тұрады.Сөз бөлшектерінің өзіне тән белгілі бір мағынасы және қызметі болады.Мысалы, жолдастыққа деген сөз мынадай төрт бөлшектен тұрады: жол-дас-тық-қа. Бірінші жол бөлшегі «салған із» немесе «сапар» деген мағынаны білдірсе, оған –дас қосымшасы қосылған жолдас сөзі «серік» деген мағынаны беріп тұр.Бұл сөзге –тық қосымшасы жалғанып,адамдар арсындағы қатынас мағынасын білдіретін сөз жасалған.Соңғы –қа бөлшегі бұл сөзге жаңа мағына үстеп тұрған жоқ,басқа сөзбен байланыстыру қызметін атқарып тұр.

т.б.),қосымшалы түбірден де(мысалы,маңдай-ша,өнер-паз,біл-ім т.б.), екі түбірден де (мысалы,некен-саяқ,жақсы-жаман,аққу,Марқакөл т.б.) құралады.

а) Оқушылардың ойын кеңейтіп,тілді байытатын мазмұнды дакөркем сөз үлгілері мол мақал-мәтелдер,нақыл сөздер үйрету.

ә) Оқушылардың оқулықпен жұмыс істеу дағдыларын жетілдіре отырып, логикалық ойын дамыту,оқу материалына сын көзбен қарап жолдасының көмекке қашанда әзір болу қасиетіне,ұллтық дәстүрді қастерлеуге үйрету.

б) Оқушыларды сауаттылыққа баулу

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру,сыныптың тазалығына назар

аудару. Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

ә) Үй тапсырмасын пысықтау :

Үйге берілген жаттығуды тексеремін.Оқушыларға бірнеше сұрақтар қоя отырып білімдерін бағалаймын.

1.Етістік нені білдіреді?

2.Етістік тұлғасына қарай нешеге бөлінеді?

3.Етістік құрамына қарай нешеге бөлінеді?

4.Етістік мағынасына қарай нешеге бөлінеді?

5.Сабақты етістік дегеніміз не?

6.Салт етістік дегеніміз не?

7.Етіс дегеніміз не?

8.Өздік етіс дегеніміз не?

Өзгелік етіс қимылдың,іс-әрекеттің сөйлемдегі іс иесі,яғни субъектінің тікелей өзі емес,екінші бір басқа субъект,қимылды орындаушы арқылы істелетінін білдіріп,белгілі бір жұрнақтар арқылы жасалады.Ол жұрнақтар мыналар:

1. 
   –ғыз,-гіз,-қыз,-кіз: отыр-ғыз,жүр-гіз,айт-қыз,жет-кіз,жаз-ғыз,көр-гіз;
   
2. 
   – дыр,-дір,-тыр,-тір,-ыр,-ір: сал-дыр,сен-дір,ас-тыр,тік-тір,кет-ір,ас-ыр;
   
3. 
   – т; жаса-т,сөйле-т т.б.
   

Кейде бір түбірге өзгелік етістің бірнеше жұрнағы бірінен кейін бірі жалғана береді : сөй-лет-кіз-бе-ді,қаз-ды-т-қыз-ды,оқы-т-тыр-мады т.б.

Үлгі: көбей-т-тір, ...

Көбей.Ойлан.Оқы.Өсір.Жуын.Айқайла.Ал.Өшір.Құтқар.Жина.Жап.Түсір.Сын.Күй.Өт.Ақта.Апар.Әкел.Жет.Күл.Бас.Ойна.Жаз.Айт.

Білімді бекіту: Оқушылардың түсінбеген сұрақтарына жауап беремін.Өздеріне бірнеше сұрақтар қоямын.

Білімді бағалау: Оқушылардың ынтасына қарай білімдері бағаланады.

Үйге тапсырма: 242-жаттығу. Сөйлемдерің құрамынан өзгелік етісті теріп алып,олардың түбірі мен жұрнақтарын дефис арқылы ажыратып жазыңдар.

Үлгі: тарт-тыр-ып, ...

а) Оқушылардың шығармашылықпен жұмыс істеуіне ықпал ету.Ойлау шеберлігін,сөйлеу мәдениетін арттыру.

ә)Сөйлеу тілін,сөз мағынасын түсініп,шапшаң ой қорыта алуға,көркем,ұқыпты жаза білуге дағдыландыру.

Сабақтың түрі : Дәстүрлі сабақ

Сабақтың әдісі : Баяндау

Сабақтың көрнекілігі : түсінігі қиын сөздерді тақтаға жазамын Халықтық педагогика

элементтерін қлдану :

Пәнаралық байланыс : әдебиет

Сабақтың барысы :

а) Ұйымдастыру кезеңі :

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру, сыныптың тазалығына көңіл бөлу,сабаққа назарын аудару.

Үйге берілген жаттығуды тексеремін.Оқушыларға бірнеше сұрақтар қоя отырып білімдерін бағалаймын.

1.Етістік нені білдіреді?

2.Етістік тұлғасына қарай нешеге бөлінеді?

3.Етістік құрамына қарай нешеге бөлінеді?

4.Етістік мағынасына қарай нешеге бөлінеді?

5.Сабақты етістік дегеніміз не?

6.Салт етістік дегеніміз не?

7.Етіс дегеніміз не?

8.Өздік етіс дегеніміз не?

9.Өзгелік етіс дегеніміз не?

10.Ырықсыз етіс дегеніміз не?

Қимыл,іс-әрекеттің орындаушысы біреу емес,бірнешеу болып, -ыс,-іс,-с жұрнақтары арқылы жасалатын етістің түрі ортақ етіс деп аталады.Мысалы,Омар мен Оспан хат жаз-ыс-ты.Қыз бен жігіт сөйле-с-ті.Ол бізге үй сал-ыс-ты деген сөйлемдердегі жазу,сөйлеу,салу қимылдары бір ғана субъект(іс иесі) тарапынан емес,бірнеше орындаушы (Омар мен Оспан,қыз бен жігіт,ол мен біз) арқылы іске астынын көрсетеді.

Ырықсыз етіс пен өздік етіс жұрнақтары сабақты етістікке жалғанып,оны салт етістікке айналдырады: әңгімені айтты-әңгіме айтылды, сөзді сөйледі-сөз сөйленді,қолын жуды-қол жуылды т.б. Өзгелік етіс жұрнағы салт етістікке жалғанса,салт етістікті сабақты етістікке айналдырады: шам сөнді-шамды сөндірді,оқушы орындықты отырды-оқушыны орындыққа отырғызды,хат жеткізілді-хатты жеткізді т.б.Ал ортақ етіс жұрнағында ондай қызмет жоқ (хат) жазысты-сабақты етістік,сөйлесті-салт етістік.

Етіс жұрнақтары кейде бірінің үстіне бірі қабаттасып та жалғана береді:сөйле-с-іл-ді,жүр-гіз-дір-іл-ді,айт-ыс-тыр-ды т.б.

Үлгі:Ортақ етіс – дуылдасып.Түбірі – дуыл, -да – бұйрық рай тудыратын жұрнақ, -с – ортақ етіс жасайтын жұрнақ, -ып – көсемшенің жұрнағы.

Үлгі: айт-ыс-ты, ...

ә) Оқушы бойында адамгершілік қасиеттерін қалыптастыра отырып,танымдық белсенділігін артыру;

б) Сауттылыққа баулу,алған білімінегізінде ойлау қабілетін дамытып,шығармашылық қабілетін дамыту;
Сабақтың түрі : Аралас сабақ

Сабақтың әдісі : сұрақ-жауап,тіл дамыту әдістері

Сабқтың көрнекілігі : плакат, кеспе қағаздар

Халықтық педагогика Батамен ел көгерер

элементтерін қолдану Жаңбырменен жер көгерер

Пәнаралық байланыс : әдебиет

Сабақтың барысы :

а) Ұйымдастыру кезеңі :
Оқушылармен амандасу, түгелдеу,оқу құралдарын тексеру.Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

ә) Үй тапсырмасын пысықтау :
Үйге берілген жаттығуды тексеремін.Оқушыларға бірнеше сұрақтар қоямын.
1.Етіс дегеніміз не ? 2. Етіс нешеге бөлінеді ?

3.Өздік етіс дегеніміз не? 4.Өзгелік етіс қандай жұрнақтар арқылы жасалады?

5. Ырықсыз етіс дегеніміз не? 6. Ортақ етіс дегеніміз не?

7.Етістік құрамына қарай нешеге бөлінеді?8.Етістік мағынасына қарай нешеге бөлінеді?

9.Болымсыз етістік қалай жасалады? 10.Есімше дегеніміз не?
б) Жаңа сабақты түсіндіру.
Есімше етістіктің негізг және туынды түбірлеріне,сондай-ақ етіс және болымсыз етістік тұлғаларына төмендегідей жұрнақтар қосылу арқылы жасалады.

1) –қан,-кен,-ған,-ген жұрнақтары арқылы өткен шақ есімше жасалады: ал-ған,көр-ген,берме-ген, айт-қан,көрсет-кен,жүргіз-ген т.б.Сөздің соңғы дыбысы дауысты,не үнді,не ұяң болса,жуан буыннан кейін –ған,жіңішке буыннан кейін –ген жалағанады.Қатаң дыбысқа біткен сөзге жуан буыннан кейін –қан, жіңішке буыннан кейін –кен жалғанады.

2) –ар,-ер,-р және болымсыз етістіктен кейін –с жұрнақтары қосылу арқылы болжалды келер шақ есімше жасалады: бар-ар,көр-ер,айт-ар,сөйле-р,жүргіз-ер,берме-с,көрме-с,айтпа-с т.б.Дауыссыз дыбысқа біткен сөзге жуан буыннан кейін –ар,жіңішке буыннан кейін –ер жалғанады да,дауысты дыбысқа біткен сөзге –р,етістіктің болымсыз тұлғасынан кейін –с жалғанады.
Жаттығумен жұмыс:251-жаттығу.Қарамен жазылған есімшелердің қандай жұрнақтар арқылы жасалып тұрғанын және олардың мағынасын түсіндіріңдер.
Білімді бекіту: Оқушылардың түсінбеген сұрақтарына жауап беремін.Өздеріне бірнеше сұрақтар қоямын.
Білімді бағалау. Оқушылардың ынтасына қарай,сұраққа жауап бергеніне қарай бағалаймын.
Үйге тапсырма: 252-жаттығу. Құрамында есімше кездесетін бес сөйлемнен тұратын мәтін құрастырыңдар.Есімшелерге тұлғалық талдау жасаңдар.


6 - сынып Қазақ тілі
Сабақтың тақырыбы : Көсемшенің жасалуы мен түрлері

Сабақтың мақсаты :

а) Оқушылардың ойын кеңейтіп тілді байытатын мазмұнды да көркем сөз үлгілері көп мақал-мәтелдер,нақыл сөздер үйрету.

ә) Түрлі әдістерді пайдалана отырып балаларды тапқырлық, жылдамдық,есте сақтау қабілеттерін арттыру. Сйлеу тілін жетілдіріп,шешендік өнерге баулу

б) Сымбатты,шымыр туған жердің табиғатын сүйе білетн, оған құрметпен қарай алатын көзқарасқа тәрбиелеу.

1.Есімше дегеніміз не? 2.Етіс нешеге бөлінеді?

3.Етістік мағынасына қарай нешеге бөлінеді? 4.Етістік тұлғасына қарай нешеге бөлінеді? 5.Туынды етістік қалай жасалады? 6.Сабақты етістік дегеніміз не?

7.Болымды етістік дегеніміз не? 8.Болымсыз етістік қалай жасалады?

9.Көсемше дегеніміз не?

б) Жаңа сабақты түсіндіру:
Көсемше етістік түбірлеріне (негізгі және туынды)немесе етіс,болымсыз етістік тұлғаларына мына жұрнақтар жалғану арқылаы жасалады.:

1) –а,-е,-й жұрнақтары арқылы ауыспалы осы шақ көсемше жасалады.Дауыссыз дыбысқа біткен сөздерге жуан буыннан кейін –а, жіңішке буыннан кейін –е, дауысты дыбысқа біткен етістікке –й жұрнағы жалғанады: жаз-а,күл-е,айт-асөйле-й,қара-й т.б.;

2) –ып,-іп,-п жұрнағы арқылы өткен шақ көсемше жасалады.Даукыссыз дыбстарға біткен етістіктерге жуан буыннан кейін –ып,жіңішке буыннан кейін –іп,дауысты дыбысқа біткен етістікке –п жұрнағы жалғанады:жаз-ып,күл-іп,айт-ып,сөйл-п,қараа-п т.б.

3) –ғалы,-гелі,-қалы,-келі жұрнағы арқылы көсемшенің үшінші түрі жасалады.Дауысты,үнді,ұяң дауыссыз дыбыстарға біткен етістіктерге жуан буыннан кейін –гелі жалғанады да,қатаң дыбыстарға біткен етістіктерге жуан буыннан кейін –қалы, жіңішке буыннан кейін –келі жалғанады:жаз-ғалы,бер-гелі,қара-ғалы,сөйле-гелі,айт-қалы,кет-келі т.б.

Өткен тақырыптар бойыншы сұрақтар қоямын.

1.Қазақ тілінде неше сөз табы бар?

2.Зат есім дегеніміз не?

3.Жалқы есім дегеніміз не? Мысал келтір.

4.Деректі және дерексіз зат есімдер дегеніміз не?

Жаңа сабақтың тақырыбын жазбас бұрын бейнесөз шешіп көрелік.Бейнесөзде қоржын мен киіз үйдің есігі бейнеленген.Қоржынның алдыңғы 4 дыбысын алып тастап,орнына «с» дыбысын, есіктің соңғы дыбысын алып тастап,орнына «м» дыбысын қойса, «сын есім» деген сөз шығады.

Қазақ тілі - өте бай тіл.Оның құрамында әлденеше мыңдаған сөз бар.Сол сөздердің мағыналарына,атқарылатын қызметіне,сұрағына қарай тоғыз топқа бөлінеді,соның бір табы зат есім деп аталса,келесі бір табы сын есім деп аталады.Зат есім заттың,құбылыстың атын білдірсе,сын есім сол заттың,құбылыстың сын-сипатын,көлемін,түр-түсін,сапасын білдіреді.

Мысалы:

ақылды қызыл

ойлы нәзік

Сын есімнің мынадай маңызды белгілері болады.

Сын есім қандай,қай деген сұрақтарға жауап береді.Мысалы:желсіз түнде жарық ай. Мұнда желсіз,жарық сөздері түн,ай деген зат есімдердің сынын,сапасын білдіріп,қандай деген сұраққа жауап береді.Жарық (қандай) ай,желсіз (қандай) түн.

Сонымен,заттың сынын,сипатын,түр-түсін,иісін,дәмін,көлемі мен аумағын білдіріп,қандай,қай деген сұрауларға жауап беретін сөз табын сын есім дейміз.

(Оқушылардан жекелеп қайтадан сұраймын).

• 
  Балалар,қазір жылдың қай мезгілі? ...
  
• 
  Тағы қандай жыл мезгілдері бар? ...
  
• 
  Жылдың төрт мезгіліне де өлең жазған қай ақынды білеміз? ...
  
• 
  Дұрыс айтасыңдар,Абай - қазақтың ұлы ақыны.
  

Оқушыдан өлеңді жатқа сұрап,сын есімдерін тапқызып,тақтаға жазғызамын.

«Қыс» өлеңінен де үзінділерді жатқа сұрап,сын есімдерін табу.

«Көктем» туралы өлеңінен үзінді оқып,сын есімін табу.

«Жаз» өлеңінен үзінді оқып,сын есім табу.

Абай тек өлең жазып қана қоймаған,ән де шығарған.Абай - өзінің отыздан астам өлеңіне ән жазған сазгер.Енді Абай әндерін орындаймыз.

I топ «Желсіз түнде жарық ай»

II топ «Көзімнің қарасы».

Әр топтан 2 оқушыдан шығып,өлеңдегі сын есімдерді табады.

Абай А.С.Пушкин,М.Ю.Лермонтов,Л.Н.Толстой,И.С.Тургенов,И.А.Крылов шығармаларын қазақ тіліне аударған.

Біздер қазір И.А.Крыловтан аударған мысалдарына тоқталамыз.

I топ «Есек пен бұлбұл».

II топ «Бақа мен өгіз».

Әр топ мүшелері алдымен қысқаша мазмұнын айтады да,кейіпкерлерге сипаттама береді.

Есек Бұлбұл Өгіз Бақа

Оқулықпен жұмыс. 129-жаттығу (63-бет).

Оқып шығып,өлең жолдарындағы сын есімдерді табыңдар,олардың мағыналық белгілерін ажыратыңдар.

• 
  Жақсы оқитын оқушы (үлгілі).
  
• 
  Сөзге шебер адам (шешен).
  
• 
  Тез ашуланатын адам (ашуланшақ).
  
• 
  Сабақ оқымайтын оқушы (жалқау).
  

I топ Шоқпардай кекілі бар қамыс құлақ,

II топ Жарық көрмей жатсаң да ұзақ,кен тілім,

Осы өлеңдерді оқу арқылы оқушылар қорытынды түйін шығарады,соған байланысты мақал-мәтелдер жазады.Мақал-мәтелдерге сын есім болу керек.Оқушылар топтарымен бірлесіп жұмыс жасайды.

Мысалы: Ең тәтті де,ең ащыда – тіл.

127-жаттығу.ҚР-ң Туы мен Елтаңбасын суреттеп жазыңдар.Мәтіндеріңде сын есімнің болуын ескеріңдер.

Тақтаға екі топтан бір-бір оқушыдан шығарамын.

I топ. Елтаңбаны сипаттап жазу.

II топ.Туды сипаттап жазу.

Қорытынды.

Өткізілген сабақты қорытындылаймыз.Оқушыларға сұрақ қою арқылы сын есімді,оның сұрақтарын,оның сындық қасиеттеріне тоқталып кетеміз.