Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы №4(62) 2017 ж.
91
дериваттық мағына» [5] және сөзжасамдық мағына сөзжасамдық үлгі арқылы жүзеге асырылады. Әр
сөзжасамдық үлгі оны құраушы сыңарларының қызметі мен өзара мағыналық байланысына қарай
белгілі бір мағыналық бірлік арқылы түсіндірілуі қажет. Мысалы: зат есім +
тіс
= атау үлгісінің
мағыналық үлгісі «қоғамның белгілі бір кең көлемді қажеттілігін қамтамасыз ететін арнайы орын».
Бұл мағына осы үлгі бойынша жасалған
ақыл тіс, күрек тіс, азутіс, ұры (ит) тіс, сүт тіс
сияқты
медициналық аталымдардағы ортақ мағына. Туынды сөздің сөзжасамдық мағынасы мен лексикалық
мағынасының аражігінде уәждемелік мағына анықталынады. Күрделі атаулардың уәждемелік
мағынасы оларды құраушы сыңарлар мағынасының негізінде жасалғандықтан, метафоралы
туындаған күрделі сөздердің метафоралы мағынасы бар деуге болады. Уәждемелік мағына шартты
түрде бейнеленеді. Сөздің грамматикалық мағынасы оның дыбыстық тұрпатымен байланысты болса,
сөзжасамдық мағына жалпылауыш және де сыртқы факторлармен байланысты, ал уәждемелік
мағынаны ішкі мағыналық құрылымның бейнесі, суреттемесі деуге болады. Сөздің уәждемелік
формасы және уәждемелік мағынасы оның ішкі мағыналық құрылымына енетін бөлшектері.
Уәждемелік мағынаның өзге мағыналардан айырмашылығын төмендегідей кескіндеуге болады:
Сызба-1.
Метафоралануда аталым жасауға ұқсастық негізінде танылған белгілер бейнелілік сипатымен
қатынасады. Сөздердің жасалуын сипаттауда осы белгілер сөздің ішкі мағыналық құрылымында
суреттеледі. Бұл тілдік бірліктердің лексикалық мағынасынан да байқалады. Сөзжасамдық дефи-
ниция туынды сөздің мағынасының қарапайым, күрделігіне қарай әртүрлі болуы мүмкін. Ең бастысы
сөзжасамдық дефиницияда сөздің уәждемесі толық ашылуы тиіс.
Кез келген метафоралы аталымдардың қалыптасуы сөзжасамдық үрдістер мен танымдық
заңдылықтарға байланысты жүреді. Аталымдардың жасалуындағы мағыналық дамуы, олардың өзара
сәйкестігі сөздердің уәждемесін қарастырумен анықталады. Уәждеме тілдік және тілден тыс үрдіс-
термен байланыстығы бірліктерді мағыналық түрде қарастырумен анықталады. Сөзжасамдағы ішкі
мағыналық құрылымның өз ішінде дамып, өзгеруі адам танымының дамуымен де астасып жатады.
Бұл мәселелердің түйінін Б.Қасымның: «Күрделі атаулардың қалыптасуына сөзжасамдық тәсіл мен
құралдар қатысып, аталымның жасалуына қатысып, аталымның жасалуына қызмет етеді және қол-
данылу өрісінің кеңеюіне мүмкіндік береді. Күрделі аталымның жаңа сапалы мағынаның пайда бо-
луына сыңарлардағы уәждеуші мағыналардың түрлі өзгерістерге түсуі, ол тілдің ішкі даму заңды-
лығына сай қалыптасып, содан жаңа мағыналы атау туындаған» деген пікірімен нақтылайды [5, 105].
Метафоралған аталымдарды қарастырғанда, олардың ұқсату арқылы таңдалған белгілерін
уәждемелік белгілер ретінде, аталымға негіз болған бірліктердің ауыспалы мағыналарын лексика-
семантикалық даму, лексика-сөзжасамдық нақтылауыштар, уәждемелік мағына немесе метафоралық
мағына аталымның жасалуындағы мағынаның түзілуін суреттеу үшін екіншілік аталымдардың
жасалуын түсіндіруде қолданылады.
Достарыңызбен бөлісу: