46
4. «Бұратана» халықтардың тілін жоғары мәдени аймақтардан аластап,
күнделікті-тұрмыстық деңгеймен шектеу. Метрополиялық менталитет пен
мәдениетті күшпен енгізу.
Зерттеуші ғалымдар «осы жағдайдан құтылудың басты жолы – ұлттық
мәдениетті қайтадан игеру» деп біледі [25,б. 318]. Ол үшін мәдениет негізін
түзетін барлық құндылықтарды кӛкейкесті ету маңызды және оларды болашақ
ұрпақтың бойында қалыптастыру қажет.
Соңғы 20-30 жыл шамасында бiлiм беру мен тәрбие философиясы дамып
қалыптасуда. Б.С.Гершунский «рухани ізгілік құндылықтардың сапалық
деңгейінің тӛмендеуі, ӛркениет пен дүниетанымның тұйыққа тірелуінде. XXI
ғасыр қоғамдық ӛмірдің үш жүйесін: білім, дін, ғылымды қамтиды. Келешекте
білім беру арқылы білім мен сенімнің арасындағы алшақтықты жоюға
болатындығын және білім арқылы материалдық және рухани әлемді тану
кӛзделеді» [31, с. 20-25] деген тұжырым жасайды.
Адам қажеттілігінің ең басты деңгейі – құндылықтарды тану және оларды
қабылдау болып саналады. Құндылықтарды тану – адам іс-әрекетін
қалыптастырады, ал ол болса белгілі бір дәрежеде адамның әлеуметтік тәртібін
анықтайды [123, б. 189-191]. Адамның мақсат тұтып ұмтылатын құндылығы:
бостандық, шындық, сүйіспеншілік, намыс, ождан, т.б. Адамның іс-әрекетін
қозғайтын күш-қажеттілік пен мүдделілік. Мүдде мен қажеттілік арқылы
адамның тәртібі, ӛмір сүруінің мазмұны және мақсаты қалыптасады. Мүддені
мақсатқа айналдыру - адамның іс-әрекетінің ең жоғарғы кӛрсеткіші. Олай
болса, адам ӛмірі жеке бас мүддесі (қажеттілік, қызығушылық, іс-әрекет,
белсенділік, қабілет, т.б.) ӛзгешеліктерімен алға қойған мақсатына жету, себеп
салдарымен (мақсат - орындау тәсілі – нәтижесі, т.б.) және ӛмір сүру
жағдайымен (икем, дағды) ерекшеленеді.
XX ғасырда әлеуметтанушылар, философтар, ағартушы-педагогтар
құндылықтарды
жіктеуде
ӛзіндік
талдаулар
жасады.
Мәселен,
әлеуметтанушылар мен философтар құндылықтарды жалпы адамзаттың
маңызды мәселесі ретінде қарастырды [23, б. 27].
Әлеуметтанушылар үшін құндылық - әлеуметтік субъект, қажеттілігі бар,
маңыздылығы айқындалған норма [37, с. 23] дейтін болсақ, әлеуметтанушы
Б.Ерасов зерттеуінде құндылықтар былайша топтастырылады:
- ӛмірлік құндылықтарға: ӛмір, денсаулық, тән, қауіпсіздік, жақсы жұмыс,
адамның денелік хал-ахуалы, тоқтық, тыныштық, сергектік, күш қуат,
тӛзімділік, ӛмір сапасы, қоршаған орта т.б.;
- әлеуметтік құндылықтарға: статус, әлеуметтік орта, бедел, еңбек, байлық,
кәсіп, тәртіп, отбасы, бейбітшілік, еркіндік, т.б.;
- саяси құндылықтарға: сӛз еркіндігі, азаматтылық, Ата заң, т.б.;
- моральдық құндылықтарға: жақсылық, игілік, махаббат, борыш, намыс,
шыншылдық, ақ ниеттілік, парасаттылық, ізеттілік, ар-ұят, мейрімділік,
бақыттылық, т.б.;
- діни құндылықтарға: сенім, дін, иман, құтқару, тозақ, жұмақ, періште,
әулие, т.б.;
47
-
эстетикалық құндылықтарға: әсемдік, әдемілік, мұрат, стиль,
үйлесімділік, ӛнер, әдебиет, поэзия, дәстүршілдік, мода, мәдениет, т.б 144].
Ғылыми еңбектерге талдау жасау барысында Т.С.Сламбекова 14
құндылықтың бар екендігін анықтаған [35, б. 61-64], олар: адам ӛмірі, еркіндік,
адамгершілік, қарым-қатынас, отбасы, жеке бақыт, ұрпақ кӛбейту, әрекет мәні
мен күнкӛріс кӛзі ретіндегі жұмыс, игілік (кіріс, денсаулық), инициативтілік
(дәстүрлі құрметтеу), тәуелсіздік, мейірімділік, беделділік, заңдылық.
Зерттеуші Г.Нұрышева «Құндылықтар адамның сезімін оятып, іс-
әрекеттің
себеп-салдарын
анықтап,
адам
мен
қоршаған
ортаны
байланыстыратын буын, рухани болмыс» [23, б. 18] дейді. Ол «адам ӛзінің
бойында нағыз адами қасиеттерді дамытып, ӛзін қоршаған дүние туралы ақыл-
ой кӛмегімен жинаған білімдерін ӛмірге пайдалана білуінде» екенін кӛрсетеді.
Н.Г.Лапин «Құндылықтар жалпылама мақсаттар және сол мақсаттарға
жетуде фундаментальді норма ролін атқаратын құралдар. Олар тұлғаларға ӛз
мінез-құлқындағы әлеуметтік тұрғыда қуатталған таңдауларын ӛмірлік
маңызды жағдайларда жүзеге асыруға кӛмектесіп, қоғамның интеграциясын
қамтамасыз етеді» [36, с. 35] деген анықтама береді.
Құндылықтарды тарих философиясы тұрғысынан қарастыру халықтың
тарихи санасының құныдылықтық мәнін ашуға мүмкіндік береді. Яғни, тарихи
санадағы құндылықтық бағдарлануды түсіну оның қайта жаңғыруына
мүмкіндік береді. Себебі, әрбір тарихи кезең ӛзіндік құндылықтар жүйесін
жинақтаумен ерекшеленеді және ол қоғамның тарихи дамуында ұрпақтан
ұрпаққа трансформацияланып қалыптасады.
Құндылық жӛніндегі мазмұндаулар осы проблемалардың қазіргі мәнін
түсінуге, зерттеу нысанасы мен практикалық мәнділігін білуге мүмкіндік
береді.
Сонымен қатар, «құндылық» ұғымына жүргізілген зерттеулерге сәйкес
келтірілген тӛмендегідей анықтамалар мен түсіндірмелерді келтіруге болады:
- құндылық – адамиландырылған дүниенің бастауы, «тірілген нәрселер
әлемі» (О.Г.Дробовицкий);
-
құндылық
–
адам
ӛмірінің
қызығушылығы,
қажеттілігі
(А.Г.Здравомыслов);
- құндылық – адам ӛмірінің руханилығы (С.М.Анисимов);
- құндылық – адам әлеуметінің негізі: жер, отан, отбасы, еңбек, білім,
мәдениет, бейбітшілік, адамшылдық т.б. (Т.И.Петракова);
- құндылық – ӛмірді тану, ӛмірдің шексіздігін, мәңгілігін түсіну, ықпал ету
(Ш.Амонашвили);
- құндылықтың ӛлшемі – руханилық пен адамгершілік, яғни адамның
жасылыққа талпынысы (Қ.Әбішев);
- құндылық – адамның рухани-әлеуметтік дүниеде ӛмір сүруі (С.Ерасов);
- халықтың құндылығы – тілі, дәстүрі, халықтың рухани күші
(К.Нұғыманова);
- ұлттық құндылықтар ӛзге ұлттармен араласып кетушіліктен сақтайтын
күштердің ӛрісі (Ж. Наурызбай);
Достарыңызбен бөлісу: |
