29
Бағалау жүйесінде біркелкі есептеу әр кезде жүргізіледі, түзету көлемдерін
қолдануына қарай бағалау мақсаты өзгеріп отырады. Бірыңғайлық кезінде жасалған есепте
есеп айырысу мен оның өзгерістерін түсіндіру керек.
Қаржылай құжаттардың бірыңғайлық түзетуі келесі бағыттар бойынша жасалады:
• әдеттегі емес және операциялық емес, бір реттік шығыс пен кірістің түзетуі ;
• операция есебінің әдістерін (қор есебі) немесе амортизация есептеу әдісін түзетуі;
• нарықтық актив бағалауын анықтау мақсатымен бухгалтерлік есеп деректерін
түзетуі.
Тағы бір қажетті қосынды: бірыңғайлық қаржылай есебі тек қана бағалау мақсатында
жұмсалуы мүмкін.
Бір реттік, әдеттегі емес және операциялық емесшығыс пен кірістерді түзету
Маңызды факторлар санына ақшалай дүрмек көлемін анықтауға өндірілген заттың
өзіндік құны жатады. Өндірілген заттың өзіндік құнын жұмыс пен қызметі деп
жұмыстарды орындау және дайындау жүйесінде тікелей пайдаланатын, сонымен қатар
жағдайын жақсарту мен сақтау үшін, ақшалай нысанда айқындалған шығындар
ресурстарының барлық түрлерін айтамыз.
Өзіндік құнға енетін шығыстардан бөтен табыс көлеміне коммерциялық және басқару
шығыстары әсер етеді.
Табыс көлемі төмен болуы мүмкін, сондықтан ең алдымен әлеуетті инвесторды
бірінші кезекте сатудан түсім динамикасы және өзіндік құнның құрылымы, содан кейін
қалыпты пайда қызықтырады.
Егер де сөз кәсіпорынның қызмет көрсетуінің бағасы, сервистық және сақтандыру
компаниясы, келіп қосылу және бірігу келісімі жайында қозғалса, онда екпін кіріс дуалы
саралауына жасалады. Қаржы салу шешімін қабылдауда табыс пен ақшалай ағымның
көрсеткіш белгілерінің бірі болып табылады.
Егер де болашақ табыс бағалау жүйесінде маңызды рөл ойнаса, онда осы көрсеткішті
компаниямен алынатын экономикалық кірістің белгісі деп түсіну қажет.
Қаржылық есепті қалыпқа келтіру бағалау жүйеде нақты осы мақсатпен жүргізіледі.
Төтенше және бір жолғы баптар мысалдары мынадай бола алады:
Кіріс немесе шығыс активінің сатылуы, әсіресе, мұндай актив үнемі сата
алмайтын жағдайлары;
сақтандыру түрлерінің түсімдері;
сот дауалдардың қанағаттандырлық түсімдері;
ереуіл немесе жұмыстағы ұзақ үзілістер салдары;
құбылмалы бағалаудың ауытқушылық өсу салдары.
Амортизациялық есеп әдісі бойынша түзету
Табыс көлемі, сонымен қатар, негізгі қорлар мен материалды емес активтердің
тозуын есептеу әдістеріне байланысты болады.
Амортизация өнімі құнының үлесі еңбек құралдарын пайдаланудағы тиімділігін
сипаттайды. Есепшілік есеп жүйесіне сәйкес негізгі қорлардың құны және материалдық
емес активтердің бөлігі оларды пайдалануға ұйғарылған мерзім ішінде бөлінуі тиіс. Есепте
қолданылатын «Амортизация" термині физикалық тозу немесе нарықтық құнының азаюы
мағынасында емес, қорлардың пайдалы жұмыс істеу уақытында құнын есептеп шығару
деген мағынада қолданады. Бұл бағалау әдісі емес, құнын бөлу жүйесі. Амортизацияның
соммасы объектінің бастапқы құнына, сондай-ақ болжамды пайдалы қызмет мерзіміне
және таңдалған есепке алу әдісіне байланысты болып келеді. Амортизацияның есепке
алудың түрлі әдістері мен қоса екі бағыттқа біріктіруге болатын амалы бар:
• тура сызықты есептен шығару әдістері;
• жеделдетілген есептен шығару әдістері.
Егер кәсіпорын жеделдетіп есептен шығару әдістерін пайдаланатын болса, онда
жылдық амортизация соммасы көбейеді (мысалы, екі есе), бұл олардың өзіндік құнын
өсуіне және салық салынатын базаның азаюына әкеледі. Бұл жағдайда бағалаушы
30
салықтарды төлегеннен кейін салық салу құнын түзетуге бағытталған, шұғылданылған
есептен шығару әдісін қолданудан алынған айырмасына пайданы арттыруы мүмкін.
Активтердің нарықтық құнын анықтау мақсатында есепшілік есептердің
мәліметтерін түзету
Активтердің баланстық құны, әдетте, олардың нарықтық бағалауынан ерекшеленеді.
Бұл жағдайда, есептеу әдістері және типтік емес кірістер немесе шығыстарды түзету
туралы емес, активтердің нарықтық құнын бағалау туралы сөз етіледі. Сондықтан, бұл
сұрақ кейін мүліктің құнын бағалау зерделеуде қарастырылады. Барлық баланстық
көрсеткіштері нарықтық бағалау күніне есептелінетін ретроспектикалық есепшілік есебі -
қаржылық есептерді қалыпқа келтірудің қорытындысы, нормаға келтіріліген баланс болуы
керек.
Қаржылық есептіліктің трансформациясы
Трансформация есеп – бухгалтерлік есеп шоттарды бірыңғай стандарттарға келтіру.
Трансформация бухгалтерлік есеп міндетті болып табылмайды дегенмен бағалау
процесінде кәсіпорынның қажеттілігі бірқатар себептерге негізделеді.
Көшу нарықтық қарым-қатынас интеграцияны ел экономикасының әлемдік
шаруашылық байланысы жүреді. Алайда, инвестициялау шешім қабылдау алдында егжей-
тегжейлі талдау компанияның қаржылық жай-күйін туралы біледі. Осындай сәйкес
халықаралық есептілік стандарттарға сәйкес болуы тиіс.
Инфляция жағдайында ақпарат баланс туралы мүліктік жай-күйі компания болып
табылады, өйткені қайта бағаланады, есептеледі компанияның шығыны нақты емес ақша
,нетто-инвестициялар және т.б. Сондықтан, бағалау нақты мүліктік және қаржылық
жағдайы компаниялардың қаржылық есептіліктің деректері бойынша іс жүзінде мүмкін
емес.
Ең алдымен, талап салыстыру, қажеттілік трансформация бухгалтерлік есептіліктің
халықаралық стандарттарына негізделген.
Есептік ақпарат бар принципиалды ұқсастығы: пайдаланушыларға мүліктік жай-күйі
туралы деректер беріледі. Сонымен қатар, екі ел арасындағы есепке алу жүйелерімен
айырмашылықтары бар. Олардың арасында формальды бар, мысалы:
• құрамы бойынша есеп: батыс есептілік құрамында өзгерістер туралы есеп меншікті
капитал (GААР), қаржылық есептерге ескертпелер;
• ұстамды көрсеткіштер негізі : ресей баланс қағидаты бойынша салынған өсу
өтімділік, баланс бойынша GААР – кемуі бойынша өтімділік.
Халықаралық есеп стандарттары Халықаралық комитеті бухгалтерлік стандарттар
бойынша тәуелсіз ұйым әзірленді. Бухгалтерлік стандарттарға (МБС) сәйкес халықаралық
мақсаты қаржылық есептілік туралы ақпарат беру болып табылады.
Левередж көрсеткіштері
Кәсіпорынның
шығындар
құрылымының
табыстылыққа
әсері
Левередж
көрсеткіштері көмегімен талданылады.
Левередж – пайданың өсуіне бағытталған активтерді басқару сапасының көрсеткіші.
Операциялық (өндірістік) левередж көрсеткіші – операциялық (өндірістік)
тәуекелдің көрсеткіші.
Операциялық тәуекел – табыс алумен байланысты және екі фактормен шартталған
белгісіздік: сату көлемінің ауытқуы деңгейімен және шартты-тұрақты шығындардың
деңгейімен.
Сату көлемінің (сатудан түскен түсімнің) кез келген өзгеруі пайданың тағы көптеген
өзгеруін тудырады. Өндіріс көлемі 1%-ға төмендеген кезде шығындар бірнеше пайызға
артады, себебі шартты-тұрақты шығындардың үлесі шығындар құрамында, тіпті өндірісті
тоқтату кезінде де өзгермейді,.
Барлық шығындарды шартты-өзгермелі және тұрақты деп бөлуге болады.
Шартты-айнымалы шығындар өндіріс көлеміне пропорционалды өзгереді;
технологиялық өзіндік құнын құрайды және тікелей шығындар ретінде есептелінеді.
