25
Құлдырау кезеңінде пайда мөлшерінің қысқаруынан іскерлік белсенділік төмендейді,
банкроттық
ықтималдығы
артады.
Сыйақы мөлшерлемесінің құнының өзгеруіне байланысты тәуекел. Пайыздық
ставкалардың қозғалысы тұрақты макроэкономикалық реттеу шараларына реакция болып
табылады
және
инвестициялық
белсенділікті
ынталандыру
үшін
әкелуі
мүмкін,экономикадағы жиынтық шығындардың ұлғайуын тежейді. Бағалау процесінде
жүйелі және жүйесіз тәуекел факторлары дисконттау мөлшерлемелерін есептеуде,
капиталдандыру коэффициенті, нарықтық мультипликатор және т.б.өлшенеді. Осы
есептеуде тәуекелсіз ставка ретінде, әдетте, табыс қарқыны ұзақ мерзімді мемлекеттік
бағалы қағаздар алынады.
Валюта бағамының өзгеруіне байланысты тәуекел. Валюта курсы экономикалық
және саяси факторлардың әсерінен өзгеріп отырады. Айырбас бағамының өзгеруі дәл елдегі
бөлшек сауда бағаларының ауытқуын көрсетпейді, сол уақытта бағалау процесінде
қаржылық ақпараттың инфляциялық реттеу, әдетте көп тұрақты валюта бағамының
ауытқуын
жүзеге
асырады.
Келесі жылға сатуға болжау жасағанда, бағалаушы болжамды инфляциялық
күтулерді теңгеге қарап жасай алады немесе инфляциялық күтулері төмен доллар курсымен
болжауқұру кезінде қайта санай алады. бағалаушы рубль, есептеулерді орындай алады,
инфляциялық болжалдарға. Валютаның кез келген түрдегі инфляциялық болжамдарын есте
сақтаған жөн.
Саяси тәуекел - саяси оқиғалардан туындаған активтерге қауіп. Саяси тәуекел
факторлары үлкен фирмалар немесе аналитикалық агенттіктер жүзеге асыратын
сараптамалық бағалау негізінде анықталады.
Әр түрлі макроэкономикалық тәуекелді бағалау құнынаарналған ақпараттың негізгі
көздері:
• үкіметтің бағдарламалары мен болжамдары;
• мерзімді экономикалық басымдар.
• ақпараттық агенттіктердің аналитикалық шолулары;
• Қазақстан Республикасының заңнамасы.
Салалық, соның ішінде макроэкономикалық ақпаратқа қосымша ақпарат блок
«сыртқы ақпарат»: мемлекеттік және компания бағаланатын қызмет ететін
саланың
даму перспективалары. Бұл бөлімнің мазмұны салалық деректер болуымен
анықталады. Мұнда саладағы бәсекелестік, нарық, және өнімдерді пайдалану үшін ықтимал
нұсқалардың талаптары көрсетілуі тиіс; өндіріс көлеміне әлеуетті әсер ететін факторлар
және сұраныстың өзгеру динамикасы. Саладағы кәсіпорынның қызмет ету
жағдайына құнның қорытынды шамасы әсер етуі мүмкін.
Негізгі салалық тәуекел факторлары:
• нормативтік-құқықтық база;
• өткізу нарықтары;
• бәсеке шарттары.
Нормативтік -құқықтық базасалаға ену үшін кәсіпорындағы шектеулерді ескере
отырып анықталады.Егер қаржылық көрсеткіштер бойынша орташа салалық деректер
болса, онда оларды бағалау барысында қолдану қажет. Бағаланатын компанияның
мәліметтерін басқа ұқсас кәсіпорын көрсеткіштерімен салыстыру, салалық талдаудың
маңызды кезеңі болып табылады. Себебі, бағаланатын кәсіпорынның рейтингін анықтауда,
шығыны мен пайдалылығына байланысты тиянақты болжамдар жасауда қажеттігі артады.
Өткізу нарықтары. Сұраныс, ұсыныс, баға нарықтық экономиканың маңызды
реттегіштері болып табылады. Сұраныс пен ұсыныс арасындағы теңгерімге қол жеткізу,
жалпы макроэкономикалық тепе-теңдікті анықтайды. Кәсіпорынның тауарларды өткізудегі
стратегиясын талдау үшін мәселен, Ansoffа матрицасын қолдануға болады. Төрт баламалы
стратегияны қолданады.
1. Құрылған нарыққа бәсекелестермен бірдей өніммен ену.
2. Жаңа нарықтық сегменттерін жасау арқылы нарықтың дамуы.
26
3. Қолданыстағы жаңа өнімдерді немесе жаңартулар арқылы қайта дамыту.
4. Жаңа нарықтарға ену үшін өндірілетін өнімді әртараптандыру.Стратегияға
байланыстыөндірілетін өнім көлемі болжанады. Нәтижесінде нарықтық баға сұраныс пен
ұсыныстың әрекеттесуі негізінде бекітіледі. Осылайша, сұраныс көлемі және баға–
кәсіпорынның ағымдағы және болашақ потенциалын бағалаудағы маңызды сыртқы
шектеулер болып табылады.
Бәсеке шарттары. Нарықтық экономика жағдайында, еркін бәсекелестік баға
белгілеу механизмі күрделі шектеулер бар кемелсіз бәсекелестік болып табылады.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін бағалау алмастыратын өнімдерін шығаратын, демек,
өнеркәсіпте бәсекелестердің кіруі жөніндегі шектеулерді болуын, нарық түрін ескере
отырып жүзеге асырады.
Салалық тәуекелдің әр түрлі көлемін бағалау үшін ақпараттың негізгі көздері:
• мемлекеттік статистика комитетінің деректері;
• ҚР заңнамасы;
• кедендік басқару;
•ақпараттық жариялымдар;
• мерзімді экономикалық басылым;
• кәсіпорынның бизнес-жоспары;
• бағаланатын кәсіпорынныңі маркетинг бөлімінің деректемелері;
• фирма-дилерлер;
• жеке мәліметтері.
Бұл ақпарат көздері салалық ақпаратты талдау кезінде сенімділік дәрежесі өзгереді.
Сондықтан, сол мәселе әр түрлі жауапта болуы мүмкін. Бұл сұраққа ешқандай айқын
жауап болмаса, орташа өлшенген рейтингтік ескере ақпараттың сенімділігін ескере
отырып жүргізіледі. Осылайша, фирма (кәсіпорын) жұмыс істеуін сыртқы жағдайларын
талдау, бағалаушы бағытталған:
• кезең үшін ел мен саланың инвестициялық ахуалды сипаттамасын бағалау күнінен
жақын, және болжау кезең ішінде;
• өнімдер мен оған сұраныстың динамикасын, сату шарттарын түсіндіру, сыртқы
маркетингтік зерттеулер жүргізу;
• дисконттау мөлшерлемесі, нарықтық еселі капиталдандыру мөлшерлемесін есептеу
және кәсіпорын құны түпкілікті құнын айқындау кезiнде сыртқы ақпараттық дәрежесін
талдау негізінде анықтау (магнитудасы) жүйелі және салалық тәуекелдер ескеріледі.
Ішкі ақпарат
Ішкі ақпарат бағаланатын кәсіпорынның қызметін сипаттайды. Егер есепті оқушы
кәсіпорынмен таныс болмаса, ол бағаланатын сипаттамаларын түсіну үшін ең толық және
нақты ақпарат алу үшін, ақпарат беру қажет.
Бұл ақпаратты блокқа кіреді:
• кәсіпорынның тарихы туралы деректер;
• кәсіпорынның маркетингтік стратегиясын сипаттамасы;
• жеткізушілердің сипаттамасы;
• өндірістік қуаты;
• операциялық мен басқару персоналы;
• ішкі қаржылық ақпарат (баланс деректер, 3-5 жыл бойы қаржы нәтижелері мен ақша
қаражатының қозғалысы туралы есеп);
• басқа да ақпарат.
3.2 Қаржы есебінің кешенді саралануы
Кәсіпорынның нақты қаржылай жағдайының бағалау мерзімін, таза табыстың
көлемін, қаржылай тәуекел және ақшалай – заттай мен бейақшалай – заттай активтердің
нарықтық бағасын анықтау ағымды және өткенді шолу қаражат есебі саралауының мақсаты
болып табылады. Нақты беталысты түрлі мақсатта бағалануына орай фирманың қаражат
