Бизнесті бағалау

35 

 

• кәсіпорынның бизнес-жоспарын. Ерекше назар аудару қажет, егер кәсіпорын өзінің 

нарықтық  үлесін  сақтауға  немесе  арттыруға  бағытталуы  (бағаны  төмендету,  қосымша 

маркетингтік жолымен шығындарды немесе өндірілетін өнімнің сапасын жақсарту). 

 

4.2 Шығындарды болжау және талдау әдістері 

 

 Бұл 

 кезеңде 

бағалаушы   міндетті: 



 

ретроспективтік байланысты және тенденцияларды ескеру; 



 

шығыстардың  құрылымын  зерттеу,  әсіресе  тұрақты  және  айнымалы  шығындар 

қатынасын;  



 

шығындардың әрбір санаты үшін инфляциялық күтуді бағалау; 



 

өткен  жылғы  қаржылық  есептіліктегі  пайданы  суреттейтін,  бірақ  болашақта 

кездеспейтін біржолғы және төтенше шығыстардың баптарын зерделеу 



 

 ағымдағы  активтердің  болуын  және  болашақ өсуі  мен  шығуын  негізге  ала  отырып 

амортизациялық аударымдарды  анықтау; 



 

болжамды берешек деңгейлерін пайыздық төлеу негізінде шығындарды есептеу;  



 

бәсекелес-кәсіпорындардағы  тиісті  көрсеткіштері  үшін    немесе  орташа  салалық 

ұқсас көрсеткіштері үшін болжамды шығыстарды салыстыру.  

Өндірістік  шығындарда  бастысы  ақылға  қонымды  үнемдеу  болып  табылады.  Егер 

сапасына  нұқсан  келтірмей  жүйелі  түрде  қол  жеткізсе  онда  кәсіпорынның  өнімі  бәсекеге 

қабілетті  болып  қалады.Осы  мән-жайларды  дұрыс  бағалау  үшін,  ең  алдымен,  санаттағы 

шығындардың  пайда  болу  себептерін  нақты  анықтау  және  бақылау  керек. Тиімді  және 

тұрақты  басқару  шығарылатын  өнімнің  өзіндік  құнының  жекелеген  түрлерінің  сапалы 

ақпарат  туралы  және  олардың  салыстырмалы  бәсекеге  қабілеттілігін  қамтамасыз  ете 

отырып  шығындармен  тығыз  байланысты.    Ағымдағы  шығындарды  "пульстік  қолда 

ұстауды  "  білу  үнемі  шығарылатын  өнімнің  номенклатурасын  түзетуге,  фирманың 

ұстанымдарының  пайдасына,  бәсекеге  қабілетті,  ақылға  қонымды  баға  саясатын  құруға,  

жекелеген  құрылымдық  бөлімшелер  мен  олардың  салым  және  тиімділік  жағынан  нақты 

бағалауға мүмкіндік береді. 

Шығындарды 

жіктеу 

бірнеше 

белгілері 

бойынша 

жүргізілуі 

мүмкін:  

құрамы: 

жоспарлы, 

болжамды 

немесе 

нақты; 

өндірістің 

көлеміне 

қатысты: 

өзгермелі, 

тұрақты, 

шартты-тұрақты; 

өзіндік 

құнына 

жатқызу 

тәсілі: 

тікелей, 

жанама; 

басқару функциялары: өндірістік, коммерциялық, әкімшілік. 

Бизнесті  бағалау  үшін  шығындарды    екі  топқа  бөлу  маңызды.  Біріншісі  – 

шығындардың  тұрақты  және  айнымалы  жіктелуі.  Тұрақты  шығындар  өндіріс  көлемінің 

өзгеруіне  байланысты  емес  (мысалы,  әкімшілік  және  басқармалық  шығындар, 

амортизациялық  шығындардың  аударымдары,  комиссиялық  өткізу  жөніндегі  шегерімдер; 

жалгерлік  ақы,  мүлік  салығы  және  т.  б.).  Ауыспалы  осы  шығындар  (шикізат  және 

материалдар;  персоналдың    негізгі  өндірістік  жалақысы;  отын  шығыны  және  өндірістік 

қажеттілік  энергиясы),  әдетте,  өндіріс  көлемінің  пропорциясын  өзгерту  деп  санайды. 

Шығындарды  тұрақты  және  айнымалы  жіктеу,  ең  алдымен,  талдау  жүргізу  кезіндегі 

шығынсыздыққа,  сондай-ақ  шығарылатын  өнімнің  құрылымын  оңтайландыру  үшін 

пайдаланылады.  Екіншісі  –  шығындардың  тікелей  және  жанама  жіктелуі;  шығындарды 

белгілі бір түріне жатқызу үшін қолданылады. 

Тікелей және жанама тұрақты шығындар бойынша қолдау нақты және біркелкі бөлу, 

әсіресе  барлық  бөлімшелерді  біртекті  есептеу  үшін  маңызды  болып  табылады.  Тұрақты 

шығындарды  бір  деңгейде  есептеу  тікелей,  ал  басқаша  (егжей-тегжейлі)  –  жанама  болуы 

мүмкін. Мысалы, өндірістік желі деңгейінде, жылу беру шығындары тікелей шығындарына 

байланысты  болып  табылады,  бірақ  есептік  деңгейінде  өнімнің  түрлері  бойынша  олар 

жанама, өйткені өнімінің түрлері бойынша жылу құны іс жүзінде басқаша мүмкін емес.  

Ақша  қаражаты  ағынының  шамасын  есептеудін  негізгі  екі  әдісі  бар:  жанама  және 

тікелей.  Жанама  әдіс  ақша  қаражатының  қозғалыс  қызметінің  бағыттары  бойынша 

36 

 

талдайды.  Ол  қаражатты  пайдалану  және  қолда  бар  ақшалай  пайданы  инвестициялауды 

айқын  көрсетеді.  Тікелей  әдіс  бухгалтерлік  шоттар  бойынша,  яғни  ақша  қаражаттарының 

кірісі  мен  шығысы  қозғалысының  баптары  бойынша  талдауға  негізделген.  

Жиынтық  ақша    қаражатын    өзгертуде    немесе    ұлғайтуда  (азайту)  ақша  қаражаттары  екі 

есепті кезеңдер  арасында тең болуы керек. 

 

         4.3 Дисконт 

 мөлшерлемесін 

 анықтау 

 

Алынған  шамалардағы  ақша  ағындарын  дисконттау  олардың  қазіргі  уақыттағы  құның 

анықтауға  мүмкіндік  береді  (ағымдағы  құны).  Бұл  үшін  болашақ  уақыттағы  және  келіп 

түскен  ақша  ағындарын  және  дисконт  ставкасының  шамасын  білу  қажет. 

Техникалық,  математикалық  тұрғысынан,  дисконт  ставкасы  –  бұл  бизнестің  базалық 

нарықтық  құнын  анықтау  үшін  қолданылатын  болашақ  табыс  ағындарын  қайта  есептеу 

үшін  (олар  бірнеше  болуы  мүмкін)  бірыңғай  шаманың  ағымдағы  (бүгінгі)  құны  болып 

табылатын пайыздық ставкасы. Экономикалық мағынада дисконт ставкасының рөлі ретінде 

талап  етілген  табыстың  мөлшерлемесінің  салыстырмалы  деңгейі  бойынша  капиталға 

инвесторлармен  салынған  инвестициялау  объектілері,  басқа  сөзбен  айтқанда,  бұл  –  талап 

етілетін  табыс  мөлшерлемесінің  салыстырмалы  деңгейі  бойынша  тәуекел  етілген 

инвестициялардың  қолда  бар  балама  нұсқаларын  бағалау.Егер  кәсіпорын  капиталын 

әртүрлі  көздерден,  кәсіпорындар,  дербес  заңды  тұлғаның  оқшау  және  меншік  иелерінің 

(акционерлері),  кредиторлар  тарапынан  оның  құны  ретінде  тартса  онда  оның  дисконт 

ставкасын  анықтауға  болады.Дисконт  ставкасын    немесе  капитал  құнын  тарту  үш 

факторларды ескере отырып есептелуі тиіс,. Біріншісі көптеген кәсіпорындардың әр түрлі 

көздерден  тартылатын  капиталдың  талап  ететін  әр  түрлі  деңгейдегі  өтемақының  болуы. 

Екіншісі – инвесторлардың  уақыт бойынша ақша құнының есепке алу қажеттілігі. Үшінші 

– тәуекел факторы. Осы тұрғыда біз болашақта күтілетін табыс алу мүмкіндігінің дәрежесін 

анықтаймыз. 

Дисконт  ставкасын  ақша  ағыны  үшін  есептеу,    бағалаудың  қандай  базалық  түрі 

ретінде  пайдаланылатынына  байланысты.    Қолма-қол  ақша  ағыны  үшін  меншікті 

капиталдың  дисконт  ставкасы  қолданылады,    меншік  иесі  қайтарымын  талап  ететін  тең 

салынған  капитал  ставкасы    ақша  ағымының  барлық  инвестицияланған  капиталының 

ставкасы  үшін  қолданылады,    дисконт  сомасына  тең  меншікті  капитал  мөлшерлемесінің 

және  қарыз  қаражаттарының  қайтарымының    ставкасы  (қарыз  қаражатының  қайтарым 

ставкасы болып банк несиелерінің пайыздық ставкасы бойынша қайтару болып табылады) 

қарыз  ретіндегі  қаражат  және  меншікті  капиталдың  құрылымы  ретіндегі  таразы.  Мұндай 

дисконт мөлшерлемесі орташа алынған капиталдың құны деп аталады. 

 

Бақылау сұрақтары: 

1.  Кәсіпорынның әдісімен ақша ағындарын дисконттау және негізгі кезеңдерін 

бағалау қалай жүзеге асырылады? 

2.  Ақша ағымының моделін таңдау? 

 

5.  Кірістерді капиталдандыру әдістері 

 

5.1  Капитал активтерінің бағалау үлгісі 

5.2  Капиталдандыру ставкасын есептеу 

5.1Капитал активтерінің бағалау үлгісі