Биология 9-сынып 2

Қолдан сүрьштау тиімді болу үшін даралар саны кебірек алынып, олардын арасынан тандау жүмыстары жүргізіледі.

ІІІ. сұрыптау нәтижесі берілген өсімдіктердің қай мүшесін өзгертеді? әр мүіш«есінй_ің түсына "+-" белгісін койып белгілеңдер

V. Ч. Дарвин анықтаған өзгергіштіктерді калай түсінгендеріңді кестеге кысқаша

жазып толтырыңдар.

11сынып. Биология.2.10.2009

Cабақтытың тақырыбы: Қоллдан сұрыптаудың түрлері

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды қолдан сұрыптаудың түрлерімен таныстыру.

2. Ғылыми тұрғыда түсіндіру дүние танымын артыру.

3. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі: Ұжымдық ойлау.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих. әдебиет.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V.Үй тапсырмасын сұрау.

VІ. Бағалау.

Ч. Дарвин қолдан сұрыптаудың әдістемелік және санасыз (мақсатсыз)

1. Әдістемелік . Ертедегі гректер мен римдіктер жылқы, ит және басқа үй жануарларының таза қанды түрлерін өсіруге үлкен мән берген. Селекционер жаңа түрдің қай белгілерін дамытуда нақтылы міндет қояды. Егер жылкыньщ желгіштігі немесе сиысрдың сүттілігі сиякты белгілер

- Әдістемелік сүрыптауда аз ғана даралармен

Тәжірибе жүргізуге бoлмaйды. Өсімдіктер мен жануарлардың іріктемелері және қолтұқымдары әдістемелік сұрыптаудың нөтижесі

2. Санасыз сұрыптауда адам ешкандай мақсатсыз жақсыларын сақтап, ет пен сүтті аз беретіндеріне мәнбермейді. Жабайы адамдар өсімдіктің тұқымдарының ұсактарын алмай, ірілерін ғана терген. Біртіндеп әлгі ірі түқымдарды тұрған жерлеріне себе бастаған. Баска жерге қараганда үй айналасындағы топырақ малдың қиы, түрлі қоқыстармен құнарланғандықтан, онда өсімдіктер жақсы өсіп, ірі тұқым берген. Мақсатсыз (санасыз) сұрыптау қазірге дейін жүргізіліп келеді.

Ч. Дарвин дүниежүзілік саяхат кезінде Оңтүстік Америка мен Австрия халықтарының тіршілік жағдайын зерттегенде, олардың санасыз сұрыптауды қолданатындарын байқаған. Жабайы жануарларды қолга үйреткенде де санасыз сұрыптауды колданған. Сонымен қолдан сүрыптаудың нәтижесінде, жануарлардың қолтұқымдары мен өсімдіктердін іріктемелері ғана шығарылады.

Қорытынды. Қолдан сүрыптаудың ерекшелігі:

а) сүрыптаушы (селекционер): малдың еттілігін, сүттілігін арттыру; тауыктың етті, жүмырткдлағыш қолтүкымдарын шығару; өсімдік-тердің дәмді, ірі, суыкка, зиянкестерге төзімді іріктемелерін шығару; құрамындағы органикалық заттардың мөлшерін жоғарылату, т.б. алдына белгілі мақсат кояды. Өзіне қажетті деп тапқан белгілерін өзгерту үшін жоспар бойыніпа сұрыптау жұмыстарын жүргізеді;

ә) қолдан сүрыптау егіншілік пен мал шаруашылығы дамыған соң колға алынды. Оған дейін қолдан сүрыптау болмаған;

б)қолдан сұрыптауда жаңа іріктемелер, қолтұқымдар, штамдаралынады;

в) жаңадан пайда болған белгілер организмге зиянды, себебі жаңа қолтүкым табиғи жағдайда дәрменсіз.

ІІІ. 1-зертханалық жұмыс ІV. § 11 V.

1. Санасыз сүрыптауға аныктама беріп, мысал келтіріндер.

2. Қолдан сүрыптау кай кезден бастаіі дамыды, оған қандай жағдайлар себеп болды?

В. 1. Қолдан сұрыптаудың нәтижесі жөне оның организм үшін зиянды екенін түсіндіріндер, мысал келтіріңдер. Өз білгендерідді косындар.

44

2, Неліктен колдан сұрыптау деп аталады? Г I, Әдістемелік сұрыптау дегеніміз не? Мысалмен дәлелдеңдер,

2. Санасыз сұрыптау мен өдістемелік сұрыптауды кесте немесе сызбанұсқа аркылы талдандар.

■ Колдан сүрыптау мысалдарымен танысу үшін оқу-тәжірибе үлескісіне себілген дакылдардың іріктсмелерімен (ауыл, аудан, кала көлеміндегі колданылатын іріктемелермен де) танысыңдар, әркайсысынын ерекшеліктеріне көңіл аударыңдар.

1. Итмүрыннын (жабайы) гүлін, жапырағын мәдени раушан-гүлдердің іріктемелерімен салыстыру. Үқсастықтары мен айырмашылыктарын карап, кай мүшесі, кандай максатпен өзгергенін талдау. _т

2. Қырыққабат іріктемелерінің суретінен жабайы тегі мен колдан шығарылғандарының белгілі бір максатка сай өзгерген мүпіелерін карау (шыккан тегінің бір екендігіне коңіл аударыңдар).

3. Жеміс-жидектердің (алма, алмүрт, жүзім, каракат, т.б.) іріктемелерінде бірден кезге түсетін өзгерістерін және сүрыптаушының алға қойған максатын білу.

4. Тауыктардың, кептерлердің, т.б. колтүкымдарын жабайы тектерімен салыстырып, сырт көріністерінен ерекшеліктерін байңап, колдан сүрыптаудьщ нөтижесін тереңірек түсіну. Дәл осындай ретпен тапсырмада берілген (ұсақ малдар, ірі қаралар) колтүкымдарын жабайы тектерімен салыстырып тиісті корытынды шығару, кыскаша хабарлама жазу.

1- Жабайы итмүрынның гүлдері мен жапырактарын мәдени раушангүлмен салыстырғанда қандай айырмашылыкты байкадындар? 2. Раушангүлдің жабайы тегі итмүрын екендігін кандай белгілерінен көріңдер?

3. Қырыккабаттың жабайы тегінің сырт көрініошде мәдени іріктемелеріне ұқсайтын жерлері бар ма?

4. Қолдан сүрьштау аркылы алынған кырыкқабаттьщ 6 түрлі іріктемесінің өркайсысы кандай максатта шығарылды? (Іріктеменвд атын атаңдар.)

5. Алма, алмұрт, жүзім, каракаттардың іріктемелерінде жабайы тегімен салыстырғанда қай мүшесінде айырмашылық бар?

6. Жеміс-жидектердщ (кез келгенінде) іріктемелерінде колдән сүрыптаудың нөтижесін кандай белгілерінен білуге болады?

7. Тауықтардыи, кептерлердін қолтүқымдарьшын сырт көрінісінен кандай максатка сай шығарылғандығын бірден байкау мүмкін бе? Байкасандар колтүкьімдардың атын, шығарылу максатын талдап беріңдер.

8. Қойдың, шошқаның колтүкымдарының кандай өзгеріске үшырағанын калай

ажыратуға болады?

9. Қолдан сүрыптаудың нотижесінде мүйізді ірі кара немесе жылқылардың колтұкымдары калай өзгерген? Жабайы тегінен кандай белгілері аркылы ажыратуға болады?

§ 12. Табиғи сұрыпталу — эволюцияның қозғаушы және бағыттаушы күші

Қолдан сұрыптау кезінде адам өзіне қажетті, пайдалы қасиеттері бар ұрпақтарды қалдырып, жарамсыздарын жойып реттейді. Барлық тірі организмдерге тән қасиет — тұқым қуалайтын өзгергіштік, сондықтан организмнің кез келген жұбы өздерінін артына ұрпақ қалдырады.

Ч. Дарвин өеімдіктер мен жануарлардың жабайы түрлерінде айкын емес (жеке) өзгергіштік басымырак болатынын дәлелдеді.

Қолдан сұрыптау

1.Егіншілік пен мал шаруашылығы дамығаннан кейін ғана пайда болды.

2. Қолдан сұрыптау адамнын араласуымен болады.

3. Малдардын адамға пайдалы жақтарын жақсарту үшін белгілі жоспар бойынша сұрыптайды.

4. Өсімдіктерді де пайдалы белгілерін қажетіне жарату үшін сұрыптайды.

5.Қолдан сұрыптаудың жағымсыз жақтары — пайда болған белгілері организмге зиян. Олар табиғатта дәрменсіз.

6. Жаңа іріктемелер (өсімдіктерде) мен қолтұқымдар (жануарларда) шығарылады.

Табиғн сұрыпталу

1.Тіршілік пайда болғаннан бері үздіксіз жүреді.

2. Көзге көрінбейді, жүруі білінбейді.

3.Сұрыпталу кезінде организмге пайдалысы қалып, зияндысы жойылады.

4. Табиғи сұрыпталуға адамның ешқандай қатысы жоқ.

5.Ортаға жаңсы бейімделгендері қалады, бейімделе алмағандары тіршілігін жояды.

6. Қоршаған орта мен популяпияда тепе-теңдік сақталады.

7. Жана түрлер пайда болады.

АйкЫ^{н емес} өзгергіштік организмдер үшін пайдалы, бейтарап немесеиянДЫ екендігін аныктады. Табиғатта барлык даралар үрпақ қалдыра

_Я7 Пайдалы белгілері бар даралар кандай факторлардыц әсерінен

_ктадьш, калғандары жойылады? Осы сүрактарға нақты жауаптар

табу Ү^шін ^- Д^аР^вин организмдердің көбеюін талдады.

Барлык организмдер үрпақ калдыруға тырысады, сондықтан р_Кынды түрде көбейе бастайды. Көкнар осімдігінің бір қауашағының ішінд^е 2900-ден 3000-ға дейін немесе одан да кеп түкымдар жетіледі. Бір ^ТҮ^П көкнарда 10 кауашак дамыса, онда жыл сайын жерге 30000 түкым шашылады. Дәл осындай мысалды жануарлардан да келтіруге болады. Бекіре балығы 50 жыл тіршілік етеді, жыл сайын өрбіреуі 3—6 млн уылдырык шашады. Үй шыбынынын. біреуі 5 күнде 20 мың жүмыртка салады. Құлмак биті бір жазда 13 үрпак береді, өр үрпаққа орта есеппен 100 жүмыртқа салады. Паразит күрттар күн сайын мындаған лчүмыртка бөледі. Мүндай каркынды есу ылғи бола бермейді, тек колайлы жағдайға тап болғандары ғана өніп-есіп тіріпілігін жалғастырады. Түрлер неғүрлым көбірек кырылса, соғүрлым каркынды дамиды, себебі каркынды даму түрді сақтап калудың "күралы". Сүткоректілер мен күстардың 10—30%-ы ғана тірі калады. Кеп организмдер орта жағдайында орынның, коректің, ылғалдың, жарыктың жетіспеуінен және жауына жем болудан кырылады.

Табиги сурыптпалу — белгілі бір ортага организмдердің тіршілігін

сақтип бейімделуі.

Тіршілігін сактап калу үшін табиғатта үдайы (үздіксіз) тіршілік үшін күрес жүреді. Егер арыстан шиебөрінің қорегін тартып алса, корек үшін күрес жүреді; шолді жердін шетінде өскен өсімдік күрғак-шылыкка карсы күреседі. Жырткыш аңның (жолбарыс, арыстан) корегі — шөпкоректі жануар, оны үстап корек етеді, үстай алмаса аштьщтан өзі өледі. Шепкоректі жануарлар тіршілігін сактап калу үшін өсімдіктермен коректеніп, мыңдаған өсімдіктерді жояды. Одан басқа жөндіктер (насекомдар) мен жалаңаш шырыштар да осімдікпен коректенеді, бүлар күстарға жем болады. Майда күстармен жыртқыш-^таР қоректенеді. Осындай күрделі озара байланысты Ч. Дарвин тір-шілік цшін щрес деп атады.

ршіді_к үшін күрестің түрлері. Ч. Дарвин тіршілік үшін күрестін ^тҮрін аныктады. 1 Түраралык күрес. 2. Түрішілік күрес.

Сырткы ортаның колайсыз жағдайларына карсы күрес. *'үр_ар_альіқ күрес — бір түр мен екінші түрдің арасындағы күрес: жағдайдағы бәсекелестік — каскыр мен түлкінің

.

■^а

46үшін бөсекелестік туады. Қаскыр мен коян, түлкі мен коянның арасында тіршілік ушін күрес жүреді. Әрбір жырткыш баска жануардың аркасында тіршілік етеді. Бірі — жыртқыш тісімен, екіншісі — үзын тырнағымен, үшіншісі — уымен жемтігін өлтіреді. Өр түрге жататын өсімдіктер жарык, ылғал, корек үшін бөсекелеседі. Топырақты жарып өніп шыккан өскіннің бөсекелестікте жеңгені ғана дамиды. Ол ересек өсімдікке айналып, көбею кезеңіне жетіп үрпак береді;

ө) паразиттік жағдайдагы бәсекелестік. Мысалдары: ағаштары қалың болып өсетін ормандарда баска есімдіктерге оралып, сүйеніп есетін өрмелегіш өсімдіктер (лианалар) (17-сурет). Өрмелегіш сабактары үзын, жіңішке, өлсіз болғандыктан ағаштардың діндне жылан төрізді оралып, жыл сайын үзарып өсе береді. Ең үшына жеткенде касындағы екінші ағашка жабысып, өрмекшінің торындай айналасындағы ағаштарға шырмала береді. Агашка оралған сабактар түншыктырып, сабак бойымен коректік заттардың козғалуьш тежейді. Ағаш курап қалады. Өрмелегіш лианалар тіршілігін жалғастыра береді. Мүндай лианалар, әсіресе тропиктегі ормандарда өседі.

Екінші мысал: 1918 жылы Еуропа табиғат зерттеушісі Жозеф Арнольди тропикте өсетін дүние жүзіндегі ең үлкен гүл (диаметрі — 1м, салмағы — 14 кг) Раффлезия гүлін тапкан (18-сурет).

Гүлдің тамыры, сабағы, жапырағы жіпшеге айналғая, сондыктан гүлі ағаштың түбінде жатады. Ағаш шырынымен коректеніп, ағашты закымдап, өсірмей тастайды. Иісі шіріген еттің иісіндей болғандыктан шыбын, шіркей, коңыздар аркылы тозаңданады.

Үшінші мысал: жаз айларында кез келген жерде есетін жасыл өсімдіктерді шырмап алған сарғыш паразит есімдік — арамсояуды көрген боларсындар (19-сурет). Жол жиегінде, бакшада егістікте өскен жабайы жөне мәдени есімдіктерге оралып, емізікше есінділерін кадап, сол өсімдіктердің сөлімен коректенеді. Тек жіп төрізді жіңішке сабактары ғана болады, тамыры мен жапырағы болмаиды. Сабағының жасыл осімдікке жанаскан жерінен өте кеп өсінділер дамып, сабак-

17-сурет. Агаш діндндегі

ермелегіш лианалар (жылан

тәрізді оралған)

арамсояу: 1—қалақай,

2—арамсояу

_ЬШ ішіне енеді. Бүл кезде арамсояуды өсімдіктен айырып алу мүмкін Біртіндеп кызғылт, аіцпыл түсті майда гүлдері шығады. Бір арамсояуда 4000 гүлшоғьф, 2700 түкым болатыны аныкталған. Маусым — шілде ай-ларында гүлдейді. Паразиттік тірші-лік етуге бейімделгендігін түкымдары-нын тез арада өніп шығатындығынан көруге болады. Түкымдары 20—30'С-та үшінші күні, ал 13—14Ота тоғы-зыншы күні өніп шығады.

Жануарлардың арасында да паразиттік жағдайдағы бөсекелестік бар. Ол, өсіресе омырткасыз жәндік-терде көбір*к кездеседі. Мысалы, аналык шаншар өсімдік битінің немесе кырыккабат кебелегінің дернөсілдік денесіне жүмыртқасын салады. Шаншардьщ дернөсілі жетіліп, сыртка шығады. Өсімдік биті мен көбелек дернөсілдері оледі. Жануарлардың денесінде болатын биттер, бүргелер, "

кандалалар, паразитті тіршілік етудегі түраралык күреске жатады. Түраралык күрес — жырткыш пен жемтігінің (түлкінін тышканды иісінен сезіп, аулауьі) өзара қатынасы; шөпкоректі жануарлар мен өсімдіктер; жәндіккоректілер мен жәндіктер жөне т.б, Сонымен түраралық күреске мөдени осімдіктер мен арамшөптердің арасындағы бөсеке; ормандағы әр түрлі ағаштардың, шалғындыктағы өр түрлі өсімдіктердің арасындағы өзара катынас; микробтардың арасындағы антагонизм (грекше "antogonisma" — күрес, үрыс) және т.б жатады.

• Табиғи сүрыпталу. Тіршілік үшін күрес. Түраралык күрес. Түр-ішілік күрес. Қолайсыз жағдайларға карсы күрес. Жырткыштьщ. Паразитизм. Бөсекелестік.

1. Организмдердің каркынды дамуы — түрді сактап калудың "күралы".

2. Тіршілік үшін күрес — организм м.ен коршаган орта арасындагы әр түрлі күрделі езара карым-катынастың жиынтығы.

3. Түраралық күрес — жырткыштык, паразиттік, бөсекелестікте ететін бір түр мен екінші түрдің арасындағы күрес.

1. Табиғи сүрыпталуға түсінік беріңдер.

2. Паразиттік жағдайдағы түраралық күресті мысалмен талдаңдар.

1. Организмдер неліктен көп үрпак береді, бүған табиғи сұрыпталудын катысы бар ма?

2. Түраралық күреске аныктама беріп, жануарлардын арасында болатын паразитизмге мысал келтіріңдер.

49С. 1. Бөеекелестік вүрес неден туады (кандай жагдайда болады)? Тіршілік үшіи

күреске анықтама беріңдер. 2. Түраралык күресте өсімдіктер арасында болатын паразиттік жағдайға

мысал келтіріп талдандар. Зиянды жақтарын көрсетіңдер.

1. Окулықта келтірілген мысалда» баска жырткыштык жагдайда өтетін түраралык күреске тағы қандай мыса л дар келтіруге болады?

2. Паразиттік жағдайдағы тіршілік үшін күрес мысалдары.

3. Түрган жерлеріцде паразитті өсімдіктер бар ма? Атын біліп, кандаи «сімдікте паразиттік тіршілік ететіндігін сигшттаңдар.

4. Жапуарлардың арасындағы паразитизмге мьшалдар келтіріңдер.

Бакшаларында, егістіктерде, жол бойында. алаңдарда паразит өсімдіктер болса, жинап кеппеөсімдігін жасаңдар. Атьш мұгалімнен сүрап алыңдар, Қандай өсімдІкте (модени ме, жабайы ма) тіршілік ететінін біліцдер. Өсімдіктін биологиясын толыі; сипатгал жазуга тырысыңдар. Қандай лиян келтіретінінен хабарлама дайындаңдар. Екінші бетіне :жян келтіретін өсімдік пен паразит өсімдіктің кешіеөсімдігін жапсырыңдар. Кейін осы такырыпты өткенде көрнекі кұрал ретінде сабакка пайдаланасыңдар.

Ескерту. Келесі зертханалық жүмыска паЙдалану үшін бидай, арпа түқым-дарының әркайсысынан 10 талдан санап алып, бір ыдысқа араластырып себуді умытпаңдарі

ф 13. Түрішілік күрес

Түраралык күрес бір түр мен екінші түрдің арасында жүрсе, түрішілік күрес — бір түрге жататын даралардың корек, орын, жарык, ылғал үшін күресі. Түріяіілік күрестің мысалын орманда кез келген бір түрге жататын ағаштардың қалай өскендігінен оңай байкауға болады. Бір ортада, бір жерде егілген (өскен) кайың, емен, карағаш, үйенкі және т.б. ағаштардың өсу қаркыны бірдей болмайды. Қайыңды орманда бірі биік, діңі жуан болып өссе, екіншісі аласа, діні жіңішке болып өседі. Демек, қайыңдардың арасында жарык, корек үшін бәсеке туады, бір түрге жатса да корек, жарык үшін түрішілік күрес жүреді. Бір түрге жататын кез келген ағаштардан да осындай езгешелікті байкауға болады. Жарык мөл түсіп, корек жеткілікті жерде оскендері әлді болып, түрішілік күресте жекіп әрі карай өсіп-өніп көбейеді. Түрішілік күресте, әсіресе бәсекелестік басым болады. Кыс айларында корек табу киындайды, осы кезде бір түрге жататын даралардын арасында бәсекелестік күшейеді. Кектемде бір түрге жататын күстар, сүткоректілер және т.е. орынға таласады. Тиісті орын белгілеп оны баскалардан корғауы, түрдің өмір сүруі үшін пайдалы биологиялык шекарасы болып есептеледі. Кейде қорек жетіспей катты ашыкканда үрпағын жалмап жеп коятындары да кездеседі. Түрішілік күрес көбейер кезде бір түрге жататын даралардың аталыктарының ара­сында да (күстар, сүткоректілер жөие т.б.) жүреді. Ч. Дарвин мұны жыныстық сррыптаму деп атады.

Жыныстық сұрыіггалудың биологиялық мәні. Ч. Дарвин жыныс-тық сүрыпталуды түрдің көбеюі және үрпактарының әрі карай оніп-өсіп кебеюін камтамасыз ететін табиғи сүрьшталудын бір формасы деп есептеді. Шын мәнінде, тіршілік үшін күресте реңдерінің

50

вдемілігімен, өрекеттерінің белсенділігімен, тіршілікке икемділігімен күштілері жеңеді. Жыныстык сүрыпталудьщ организмге зиянды жері _Де бар. Оған мысал, жүмақ күсы мен кырғауылдың аталыктарыньщ әдемі, үзын кауырсындары үшуына кедергі жасайды әрі жауларына _тез байкалады. Бүғы атальнъшьщ үлкен мүйізі қатты жүгіруіне кедергі келтіреді. Жыныстык сүрыпталудың нәтижесінде жетілген мүйіздері, ит тістері, иісті бездері, жарык шығаратын мүшелері жыныстык айырмашылыктарын корсетеді.

Түрішілік күрес — бір түрге жататын даралардың арасындағы корек, орын, жарык, ылғал үшін күрес.

Жыныстык сүрыпталу — түрдін көбеюі, үрпактарының әрі карай өнш-өсіл тіршілігін камтамасыз ететін, табиғи сүрып-талудың формасы.

Түрішілік күрестін жүру гебептерін атандар.

ОзІн-өзі жеп коюдың пайдас^ьі бар ма?

Жыныстык сурыпталудың биологиялык мәні неде?

Жыныстык сүрыпталудың зиянына мысалдар келтіріцдер.

Иақшага жиі себілгсн пияз, шалқан, т.б, (бір түрге жататындары)

мсімдіктердің өскіндері шыккан кезде неліктен арасын шретеді?

Түрішілік күрестегі босекелестікке мысалдар келтіріңдер. Жылдың кай

мезгілінде бәсекелестік күшейеді?

ТүрішілІк күрестін шектен шыққан түрі деп кандай күбылысты айтады?

Жазда мектептің оқу-төжірибе үлескісіна немесе бақшаларыца бір түрге жататын өсімдіктердін (бидай, асбүриіақ, күнбагыс, пияз, сәбіз, кы.чылша, т.б.) түқымдарын себіңдер. Бір жерге өте жиі, екіншІ жерге сиректеу егіңдер. Өскін шыгып дамыған кезде екі жердегі--нскіндерді бір-бірімен салыстырыңдар. Кандай күбылысты байқадыцдар, корыт^ндысын шығарындар. Әр жердегі өскіндерден кеппеөсімдік дайындаңдар. Әр түрлі биіктікте өскендеріне карай катты кағазға тігіп, такырыбын жазып, көрнекі күрал өзірлеңдер. Қоры-тындысын хабарлама ретінде жазыңдар.

11сынып. Биология. 15.10.2009

Cабақтытың тақырыбы: Сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларымен күрес

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды табиғи сұрыптаудың сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларымен күрес түрлерімен таныстыру.

2. Оқушылардың дүние танымын артыру.Қоршаған орта заңдылығын ғылыми тұрғыда түсіну.

3. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі: Ұжымдық ойлау.

Сабақтың пәнаралық байланысы: география

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, перфокарта

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V.Үй тапсырмасын сұрау

VІ. Бағалау.

ІІ. Сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларымен күрес

Табиғаттың ер түрлі колайсыз жағдайлары организмдердің Калыпты тіршілік етуіне кедергі жасайды. Өте қатты аяз, әсіресе жер астын мекендейтін организмдерге (көртышкан, шұбалшаң жөне т.б.) өте қауіпті, көбі қырылады. Қыста суда О - жетіспeyi су жәндіктеріне қолайсыз.

Модификациялық өзгергіштік - организмің фенотип-сыртқы белгілер мен қасиеттер пайда болады да,геноті өзгермейді.. Модификациялық өзгергіштік арқылы көптеген даралардың орта жағдайларына бейімделе түседі. Осы аркылы организмдер өз тіршілігін сақтап, жаңа белгілер мен қасиеттер п. б.

Мутация — генотиптің өзгеруіне байланысты болатын жеке организмдердегі өзгергіштік. тұқым қуалайды әpi бейімделуш1л1к қасиеті болмайды.

Ч. Дарвин табиғи сұрыпталуға "табиғатта 6ip даралардың жойылуы, eкіншi даралардың орта жағдайына беіммделіп, көбейіп ұрпақ қалдыруы" деген анықтама берді.

Биік таулы жердің ауа райы — суық, аңызақ желді, ал жер бедері бірыңғай тeгic емес, таулы-жоталы, сайлы, кедір-бұдырлы. Дамылсыз соққан жел топыракты кептіріп, ылғалын азайтады. өрмегашлер тор құрмайды, Жазык далалы жерлерде де организмдер түрліше бей1мделген. Мысалы, өсімдіктердің тамырлары жақсы дамығанымен жапырақ. такталары жіңшке. тамырларын өте тереңге жіберед1., жумсак кшздей тук баскан. TyKTepi акшыл болгандыктан ес1мд1кт1 Кун саулесшщ кыздыруынан даэне судыц булануынан коргайды. Мундай жерде жалпак жапы-ракты, нвз1к тамырлы, ашьщ жасыл туст1 eciMfliKTep табиги сурып-талудын нотижесшде есе алмайды.

Кейб1р кактустардың курамында 96% су болады. 20 метрге жететін кактустар сабағына 3000 л су қорын жинайды. Жапырактары түгелдей тікенекке айналған, жанаспалы жасуша сабағында орналаскан. жапырағы — қорғаныштык ал сабағы — фотосинтез қызметін атқарады. Ылғалы аз жерлерде өсетін қызғалдактар ерте көктемде гулдеп, аз уакыттың ішінде жемісі мен тұқымы жетіліп үлгереді. пиязшығында қорга жиналады. Оны келесі көктемде жаңа өскіндер даму үшін пайдаланады.

Бозкілем, семізот, алоэ өсімдіктері су қорын жапырақтарына жинайды. Сексеуілдің тамыр жүйесі топыраққа терең бойлап, суды терең қабаттан сорады. Ылғал жетіспегенде сексеуіл жас өркендерін түcipiп суды аз буландырады. Эвкалипт, қараған өсімдіктері күн қатты ысығанда күн сәулесі қыздырмау үшін жапырактарын қырынан "бурып" кояды. Алма, өрік, жүз!м жемістері мен қырыққабат, бозкілем, фикус жапырақтарыныц сыртын су өтшзбейтін балауызды өнез қаптайды. Жазда ұйкыға кетет1н жануарлардың ұйқы кезінде денесінен судың бөлінуі азаяды. Тасбақалардың суды қуығына жинайтындары бар. қажет болғанда қуықтағы су қанға өтеді. Май қорын жануарлар өркешіне (туйе), құйрығына (қосаяк түрлері) жинайды

Амазонка алабындағы тропиктік ормандарда оқтын-оқтын су тасқыны кезінде ондағы тіршілік ететін сүткоректілер ағаш басына өрмелеп шығып, тіршілігін сақтап қалады.Табиғи сұрыпталудың нәтижесінде ұрпақтан-ұрпаққа түрлі белгілері беріледі.

ІІІ. 1. Жазық далалы жерге өсімдіктер қалай бейімделген?

2. Шөлді жердегі өсімдіктердің сыртқы ортаның қолайсыз жағдайынан қалай қорғанатынын түсіндіріңдер.

3. Жазда ұйқыға кететін жануарларды атал, себебін түсіндіріңдер.

ІV. .§ 14

V. Перфокарточкамен жеке жұмыстар.

Берілген сұрақтарды түсініп оқып, сұрыптаудың қай түріне жататынын әр-қайсысының тұсындағы торкөздің ішіне бас әрпін кою арқылы жауап кайырындар.

"Т" — табиғи сұрыпталу, "Қ" — қолдан сұрыптау.

1.Сұрыптау кезінде организмдегі белгілердін төзімділігін арттырады.

2. Жаңадан лайда болғап белгілер организм үшін зиянды,

3. Адам егіншіліклен жоне мал шаруашылыгымен айналыса бастаған соң колва алынды.

4. Нәтижесінде жана түр түзіледі.

5. Нәтижесінде қолтүкымдар мен іріктемелер алынады.

6. Жүруі білінфйді, кәзге көрінбейді.

7. Қажстті деп талңан белгіні өзгерту үшін жоспар күрады.

8. Тірщілік паііда болганнан бері үздіксіз, үзілісеіз жүріп отырады.

9. Пайда болган белгілер организмге пайдалы.

.

Cабақтытың тақырыбы: Бейімделуішлік — эволюция факторларының өзара әрекетінің нәтижесі

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды табиғи сұрыптаудың сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларымен күрес түрлерімен таныстыру.

2. Оқушылардың дүние танымын артыру.Қоршаған орта заңдылығын ғылыми тұрғыда түсіну.

3. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білім беру.

Сабақтың түрі: Ұжымдық ойлау.

Сабақтың пәнаралық байланысы: география

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, перфокарта

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V.Үй тапсырмасын сұрау

Ормандағы ағаш қабықтарының түсіне сәйкес шатырқанат көбелектерінің реңдерінің өзгеріп бейімделушілігі:

Сырткы ортаның қолайсыз жағдайларымен күрес мысалдарын бөлме өсімдіктері — кактус, алоэдан карау; кай мүшесі, калай жөне неліктен өзгеріске ұшырағанын білу. Қүмды, шөлді, далалы жер өсімдіктерінің сырт керіністеріне көңіл аудару, тиісті корытынды шығару.

Бүркеніш реңнің түрлері.

1. Сақтандырушы рең.

2. Қызыктырушы рең.

3. Қауіп төндіруші рең.

2.Қызықтырушы рең. Бұл рең, әсіресе көбейер кезде пайдалы Қызыл орденді көбелектер, көгілдір қанатты шегірткелер, қосаяқта құстардың аталықтарының әдемі реңдері өз дараларына көбею кезін, айқын көрінеді. Жайшылыкта реңдері тіршілік еткен жағдайына ұқсас болып, жауына байқалмайды.

3.Қауіп төндіруші рең. Кейбір жануарлар кауіп төнген кезде айбар шегіп, денесін әр түрлі пішінге келтіре қалады. Мысалы, кең алқымды жылан (кобра) қауіп төнсе басын тік ұстап, алқымын жалпайтып кеңейтіп, айбар шегеді. Қарақоңыз жағымсыз иіс шығарады. Дәуіттің қанатында көзге ұқсаған екі дағы бар, ол тек қанатын жазғанда ғана көрінеді. Қауіп төнсе қанатын жазып жауын үркітеді, дәл осындй дақтар түнгі жирен үкікөз және т.б. көбелектерде де болады.
1 — қызыл орденді көбелек

2 —көгілдір қанатты шегіртке;

ІV.