Білім және ғылым министрлігі

Алғы сөз

I. Құрастырған

« » 20 жыл

2 ТАЛҚЫЛАНДЫ:

2.1. «Агротехнология және орман ресурстары» кафедрасының мәжілісінде.

Хаттама « » 20 жыл, № __

Кафедра меңгерушісі ________ Джаманова.Г.И

2.2. Аграрлық факультетінің оқу-әдістемелік бюро мәжілісінде талқыланып оқу үрдістеріне пайдалануға ұсынылды.

Хаттама « » 20 жыл, №___

Төраға _________________

Мазмұны

1. 
   Кіріспе. Агрометеорология туралы жалпы мағлұматтар.
   

1.2Практикалық сабақтың мақсаты.

1.3Жоспарланған тәжірибелік сабақты орындағаннан

кейін қандай білім тәжірибе алып шығады?

1.4Басқа пәндермен байланыстылығы.

1. 
   Негізгі бөлім.
   

Атмосфералық қысым, өлшеу әдістері.

1.1 Зертханалық тәжірибелік сабақ. № 1

2. Күн радиациясы.

2.1 Зертханалық тәжірибелік сабақ. № 2-3

3. Күн- табиғат табиғат үрдісіні энергия көзі.

3.1. Зертханалық тәжірибелік сабақ. № 3-4

4. Радиациялық тепе-теңдік.

4.1 Зертханалық тәжірибелік сабақ. № 5

5. Ауа температурасы.

5.1. Зертханалық тәжірибелік сабақ. № 6

6. Ауаның ылғалдылығы.

6.1. Зертханалық тәжірибелік сабақ. № 7

7. Бұлттарды бақылау.

7.1 Зертханалық тәжірибелік сабақ. № 8

8. Жауын-шашынды өлшеу.

8.1 Зертханалық тәжірибелік сабақ. № 9-10

9. Топырақ ылғалдылығын анықтау.

9.1 Зертханалық тәжірибелік сабақ. № 11

10. Желдің жылдамдығын анықтау.

10.1. Зертханалық тәжірибелік сабақ. № 12-13

11. Үсіктерді болжау.

11.1. Зертханалық тәжірибелік сабақ. № 14

12. Агрометеорологиялық болжаулар

12.1 Зертханалық тәжірибелік сабақ. № 15

3. Кіріспе

1.1 Өзектілігі және маңыздылығы. Ауыл шаруашылығының басты міндеті - халқымызды жеткілікті мөлшерде сапалы азық – түлікпен, мал шаруашылығын қажетті жем шөппен, өнеркәсіп орындарын шикізатпен қамтамасыз еті, сонымен қатар мемлекетіміздің азық-түліктік қауіпсіздігін және эканомикалық тәуелсіздігін күшейту үшін керекті дәрежеде стратегиялық қор жасау, шет елдерге сатылатын ауыл шаруашылық өнімдерін тұрақты түрде көбейтіп керісінше, шеттен келетін өнімдерді азайту болып саналады.

Бұл міндетті орындау үшін ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруді арттырып, оның тұрақтылығын қамтамасыз етіп, сапасын жоғарлатып, өзіндік құнын төмендету қажет. Аталған мақсатты іске асыру үшін ауыл шаруашылығының дамуы табиғаттың құблыстары мен қарым қатынаста екенін, солардың ішінде метеорологиялық элементтердің көп өзгеріп, өсімдікттердің өнімділігіне әсерін тигізетінін ескергеніміз жөн.

Метереологиялық элементтер өсімдіктердің өніп өсуіне, олардың өнімділігіне өнім сапасына және өнімнің құнндылллығына көп әсерін тигізеді. Көптеген агрометерологтарыдың зерттеулеріне,қарағанда, қаншалықтыегіншілік мәдениетін жоғарлатұанымызбен ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігінің ауа райына, климатқа әлі де болса байланысты екенін көреміз оған дәлел ретінде, жылдан жылға дақылдар өнімділігінің ауытқулығын келтіре аламыз.

Ауа райының өзгеруі агротехникалық әдістерді дұрыстап реттеуді қажет етеді. Мысалы ауыл шаруашылық дақылдарын егу мезгілі, себу мөлшері мен тереңдігі және тағы басқа әдістері тікелей ауа райына байланысты сол метеорологиялық элементтердің өзгеруіне байланысты агротехникалық әдістерде өзгереді.

Ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігін жоғарлатыу, оны болжау, жоспарлау негізгі метерологиялық элементтерге (температура, жарық,ылғал) байланысты. Жарық, темпратура көпшілік аймақтарда жеткілікті мөлшерде ал ылғал өте тапшы. Далалалық және шөлейт аймақтарда булану жауын шашын мөлшерінен 2,5-10 есе көп болады. Сондықтан, Қазақстан Республикасынды барлық агротехникалық шараларда жоспарлағанда негізгі фактор ылғал болғандықтан, сол факторды оңтайлы жағдайға жеткеру үшін шара қолдануымыз керек.

Республика аумағынды ауыл шаруашылық дақылдарын оның сорттарын және будандарын аудандастырыру үшіен тиісті аймақтың жылу, ылға, жарық ресурстарын білуіміз керек. Сонымен қатар аудандастырылатын дақылдардың аталған метерологиялық элемнттерге қажеттілігін анықтау қажет: неге мақта, қант қызылшасы- оңтүстік, ал жаздық бидай- солтүстік аймақтарды егіледі?

Осы метеорологиялық құблыстарды жақсы біліп оларға бақылаулар жүргізіп, тиімді жағын өсімдік өнімділігін арттыруға пайдаланып, ал қолайсыз ждағдайлармен дер кезінде күресу ауыл шаруашылық мамандарының негізгі міндеті болып табылады.

Агрометеорология – келешек ауыл шаруашықы мамандарына метерологиялық элементтерге бақылау. (өлшемдер) жүргізу, олардың өзгеруіне байланысты дұрыс агротехникалық шаралар ұйымдастыру, зиянды метерологиялық құблыстардың алдын алып, олардың әсерін азаиту мәселелері туралы білім беретін маңызды агрономиялық пән..

2. 
   Практикалық сабақтың мақсаты.
   

Студенттерге агрометеорология жөніндегі білім мынандай жағдайларда қажет болады:

а) арнайы мамандық пәнндерін оқып үйренуде;

ә) курсттық жұмыстарды орындауда;

б) дипломдық жұмысын дайындауда;

в) эксперименттік зерттеулер жүргізуде және т.б.

қалыптасқан және болатын ауа райы жағдайларын дұрыс бағалай, әрі болжай білу үшін мұндай білім мамандарға қажет. Өйткені ауа райына, оның өзгеруіне көңіл бөліп ол өзгерістердің:

• 
  Ауыл шаруашылық дақылдарының өніп өсуіне;
  
• 
  Ауыл шаруашылық дақылдарының аурулармен зиянкестерінің пайда болуымен таралуына;
  
• 
  Микрооргнизімдердің дамуына;
  
• 
  Топырақ құрамының қалыптасу үрдісіне және т.б. жағдайларға тигізетін әсерін бақылап отыру қажет.
  

Климат дегеніміз- ауа райының көп жылғы құблысы.

Ауа райы – сол сәттегі метеорологиялық элементтердің жиынтығы немесе уақыт жағынан да, кеңістіктеде метерологиялыық элементтердің үздіксіз өзгеріп отыратын ауа қабатының физикалық құблыстары. Ал бір метеоэлементтің өзгеріске ұшырауы басқаларының да өзгеруіне әсер етеді.

Негізгі метеоэлементтерге мыналар жатады:

1. 
   Атмсосфералық қысым (мм,мб);
   
2. 
   Күн радиациясы (кал/см2,мин)
   
3. 
   Ауа және топырақ температурасы (С0);
   
4. 
   Бұлттану (балл);
   
5. 
   Ауа және топырық ылғалдылығы (мм,мб,%);
   
6. 
   Жауын шашын (мм), қар қабаты (см,г/см3);
   
7. 
   Булану (мм);
   
8. 
   Жел (м/сек,румбы);
   
9. 
   Атмосфералық құблыстар (тұман,боран, найзағай,көк тайғақ және т.б.).
   

Ауылшаруашылық өндірісінің өнімділігін жоғарылату үшін ауа райы мен климаттық жағдайларға бақылау жасап, сол жағдайларды мамандар дұрыс пайдалануы керек. Бір ауданның метеорологиялық жағдайы бірдей болғанымен, әр танапта әр түрлі температуралық және ылғалдық режимдер болуы мүмкін. Бұның барлығы сол танаптардың топырағының құрылымына, механикалық құрамына, жер бедеріне байланысты болады. Агрометеорология ғылым ретінде 19- ғасырдың соңында белгілі орыс ғалымдары Петр Иванович Броунов және Александр Ивановия Воейков жетекшілерімен дами бастады. Олар әрбір аймақтардың климаттық ресурстарын бағалап қай аймақта қандай дақылдар өндіруге болатынын белгілеп берді.

1. 
   Ауылшаруашылық дақылдарының өніп-өсуіне және өнімділігіне климат пен ауа райының әсерін бақылау:
   
2. 
   Метеорологиялық элементтердің және климаттық жағдайлардың географиялық аймақтарда қалыптасу заңдылығын зерттеу:
   
3. 
   Жергілікті аймақта қолданылатын агротехникалық шараларға ауа райы және климат жағдайларының тиімді әсерін. Осы тәсілдерді өзгерту арқылы топырақтың жылу және ылғал режимдерін жақсарту:
   
4. 
   Тыңайтқыштар енгізу тиімділігіне ауа райы және климат жағдайларының әсерін бақылау (мөлшері,мерзімі,ауа райына байланысты әр түрлі тыңайтқыштардың жиынтығы). Ауа райының және климаттың өсімдік өнімділігіне тигізетін әсерін мына зерттеулердің нәтижесінен байқауға болады. Картоп түйнектерінің өнімділігі тыңайтқыштарды әр түрлі топыраққа енгізгеннің әсері 9ц/га артты, ал бірдей топырақта әр түрлі климаттық аймақта отырғызылған картоптың өнімділігі 1га 20ц артты.
   
5. 
   Ауылшаруашылық дақылдарының аурулары мен зиянкестерінің пайда болуына, көбеюіне ауа райы және климат жағдайларының әсерін зерттеу. Өсімдік зиянкестері мен ауруларының зияндылығы мен көбеюіне ауа райы тікелей әсер етеді. Мыслаы: көктем айлары салқын және ылғалды болса, кейбір зиянкестер мен аурулардың белсенділігі төмендейді, ал көктем құрғақ әрі жылы болса белсенділігі жоғары және қуыршақтары мен жұмыртқаларының тіршілік қабілеттілігі жоғарылайы. Ауа райы желді болғанда зиянкестер өсімдіктердің ішкі қабатына тығылып оның өсу нүктесін жояды.
   
6. 
   Ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестері және ауруларымен күресу мерзіміне, қолданылған шаралардың тиімділігіне климаттық жағдайдың әсерін бақылау. Зиянкестерге қарсы ауылшаруашылық егістерді өңдеу кезінде ауа райы жағдайын ескеру керек (температура, ауа ылғалдылығы, жел, жауын-шашын). Мысалы:ұшақпен әр түрлі улы заттарды шашқан кезде желдің жылдамдығы 2м/с – тан аспау керек. Тікұшақпен шашқан кезде 3м/с аспау керек, ал трактормен бүріккен кезде 4м/. Таңертең шық бар кезде бүркілген химикат өңделу тиімділігін 2-3 есе жоғарылатады. Улы заттармен өңдеу ауа райы құбылмалы кезінде жүргізілмейді, себебі жауын-шашын, жел химикаттардың тиімділігі нашарлатады.
   
7. 
   Ауыллшаруашылық дақылдарын климаттық жағдайларға байланысты аудандастыру, яғни дақылдарды метеорологиялық элементтерге қажеттіліктерін ескере отырып оларды аймақтарға дұрыс бөліп, орналастыру. Дақылдарды осындай аудандастырған жағдайда алатын өнім ұлғая түседі.
   
8. 
   Жылу және ылғалмен қамтамасыздандырылған жағдайда ауылшаруашылық дақылдарының әр түрлі өнімі мен даму кезеңдерін бағалау дәне болдау.
   
9. 
   Үсіктер мен құрғақшылықты болдау және осындай қауіпті метеорологиялық жағдайлармен күресу тәсілдерін ойластыру.
   
10. 
    Ауылшаруашылық өндірісін агромнтнорологиялық мәліметтермен қамтамасыз ету. Ауылшаруашылығына берілетін мәліметтер әрбір салаға бөлек жүргізіледі: астық, мақта, көкеніс және картоп, жеміс-жидек, мал шаруашылықтары және т.б.
    

Астық шаруашылығы: жылдың әрбір кезеңіне агрометорологиялық ұсныстар жасалынады:

А) көктемгі кезеңге – көктемдегі ауа райының болжамы, егістік жұмыстарды жүргізу мерзімі, топырақтағы ылғал қоры;

Б) жазғыкезеңге – ауылшаруашылық дақылдарының өсу фазасын

болжау;

В) күзгі кезеңге – дәнді –дақылдадың пісу және өнімді жинау мерзімдерін күздік дақылдарды себу мерзімін болжау.

Жеміс – жидек шаруашылығы: көктемде- жесміс ағаштарының гүлдеу кезеңінде үсіктің болу мерзімін божау. Қыста – түтікшелердің өте қатты суықта зақымдануы, қысқы мерзімде қарсыз жәнеқатты суықтарда тамыр сабақтарының зақымданц үрдістерін болжау.

Өсімдік қорғау : ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестерімен ауруларының ауа райына байланысты пайда болатыны эөнінде мәліметтер. Осындай мәліметтерді, болжауларды дайындау үшін метеорологиялық станциялар мен метеорологиялық посттардың мәліметтерін пайдаланады. Әрбір3 сағат сайын телеграффен алынған метерологиялық мәліметтер арқылы ГМС ауылшаруашылық дақылдарының ауа райына байланысты өніп өсуіне: бақылау жүргізіп отырады.

Осы мәліметтерді пайдалана отрып күндік, 10күндік және айлық агрометеорологиялық бюлетендер құрастырылып,сонымен қатар ауылшаруашылық дақылдарының дамуы мен ауа райын болжау анықтамалары құрылады. Агрометерологиялық бюллитенде барлық негізгі метеоэлементтердің орташа және төменгі көрсеткіштері жинақталады. Ауа және топырақ температурасы, тиімді температуралар жиынтығы, жауын-шашын, топырақ және ауа ылғалдылығы, жел жылдамдығы, қар жамылғысы және ауа райының қолайсыз жағдайлары келтіріледі.

Агрометеорологиялық бюллетеннің екінші бөлімінде ауылшаруашылық дақылдарының өсіріліп аймағына байланысты сипаттамасы және олардың өніп-өсу фазасына метереологиялық элементтердің тигізетін әсері беріледі.

Агрометерологиялық бюллетеннің үшінші бөлімінде ауылшаруашылық дақылдарының келесівегетация укезеңде болатын өсу фазаларына болжам беріледі.

Ауа райының қолайсыз жағдайлары туралы мәлімет радио, телефон, теледидар арқылы хабарланады.

Агрометеорологиялық хабарлардың түрлері: күнделікті, 10күн сайын, анықтамалар, кезең бойынша және жылдық метерологиялық шолу.

4. 
   Негізгі бөлім.
   

Ауаның салмағы болғандықтан ол жер бетіне қысым түсірді.

Атмосфералық қысым сынап бағанасының барометр түтікшесіндегі биіктігімен өлшенеді (мм). Сынап бағанасы бойынша 760 мм тең қысым қалыпты атмосфералық қысым болып табылады. Қалыпты атмосфералық қысымды «мб» өлшеміне ауыстыруға болады:

Ол үшін 760 мм : 0,75=1013,3 мб.

Ең жоғары атмосфералық қысым – 1080 мб.

Төменгі атмосфералық қысым – 680 мб.

Атмосфералық қысым мына факторларға байланысты:

1. 
   Жердің теңіз деңгейінен биіктігіне. Температура бірқалыпты
   

2. Ауа температурасына. Температура көтерілген сайын ауа тығыздығы төмендейді, сондықтан да қысым да төмендейді.

3. Ауа құрамындағы су буларына. Атмосферадағы су буларының мөлшері артқан сайын құрғақ ауаны ығыстырып, оның орнын басады. Су буларының тығыздығы құрғақ ауаға қарағанда төмен, сондықтан атмосферадағы су буларының мөлшері жоғарылаған сайын , қысым төмендейді.

Жер бетіндегі ауа қысымы өзгерген сайын атмосферадағы әр түрлі ауа массалары бір орыннан екінші орынға жылжи бастайды, соның әсерінен ауа райы өзгеріп, климат құбылмалы болады. Атмосфералық қысымда периодтық (дұрыс) және периодтық емес (дұрс емес) өзгерістер болып тұрады. Атмосфералық қысым метеоэлемент, кей кезде ол тез құбылады, ал кейде біраз уақыт біркелкі болып тұрады. Периодтық қысымның өзгеруі күннің биіктігінің бір тәуліктік немесе жыл бойына өзгеруіне байланысты. Күндіз атмосфералық қысым түнге қарағанда және жаз айларына қарағанда төмен болады. Бұл өзгеріс жоғарыда айтылған заңдылыққа сәйкес атмосфералық қысымның дұрыс өзгеруі. Ал, қысымның дұрыс бағытта өзгермеуі немесе күндіз жоғарылап, түнде төмендеуі периодтық емес һзгеріске жатады. Бұл құбыластар термикалық және динамикалық өзгерістерге алып келеді. Жер бетінің бірқалыпты жылынуы немесе салқындауы, жылы (жеңіл) және суық (ауыр) ауа массаларының келуі қысымның түсуіне немесе көтерілуіне алып келеді. Егерде жылы ауа массасы келсе, онда қысым төмендейді. Ауа райын жақын мезгілдерге болжау үшін (сағаттарға) болжау үшін периодтық емес атмосфералық қысымның өзгерістері пайдаланылады.

Тәулік бойынша атмосфералық өзгеруінде екі екі максимум және екі минимум байқалады.Ең жоғары атмосфералық қысым сағат 10-да және 22- де байқалады, ал ең төмен 4-те 16-да байқалады.

Тәулікаралық қысымның өзгеруін бақылауауа райын болжау үшін қажет. Ауа райы тұрақты, өзгеріссіз болатын жағдайда атмосфералық қысымның бірнеше күн қатар өзгеруі 0-тең болуы мүмкін. Ал, ауа райының тез өзгеруі қысымның 10-15 мб өзгеруіне әкеліп соғады.

Тәулікаралық қысымның ең жоғары құбылмалылығы қыс айларында мұхиттардың үстінде, ал ең төменгі жаз айларында құрлықтарда байқалады. Жақын мезгілдерге ауа райын болжау үшін барометрлік тенденцияны және барометрлік сипаттамаларды білу қажет.

Барометрлік тенденсия – қысымның 1 сағат ішінде қаншалықты көтерілгенің (мм) немесе төмендегенің білдіретін көрсеткіш.
Мысалы: 1) сағат 6 – да 688 мм 688 мм сағат 9 –да 687 мм 690 мм барометрлік тенденция - 1 +2

2) қысымның периодтық және периодтық емес өзгеруі.

Барометрлік сипаттамалар 3 сағатта қысым қалай өзгергенің көрсетеді, егер тәулік бойында осы өзгерістерді біле алсақ, біх жақын уақыттағы ауа райы өзгерісін айта аламыз.

Баромтрлік ниверилеу – атмосфералық қысымның айырмашылығына байланысты бір нүктеден екінші нүктенің биік орналасуын анықтау. Бұл анықтау, жоғары көтерілген сайын атмосфералық қысымның төмендейтіндігіне байланысты. Ол үшін, бірінші нүктеде атмосфералық қысымды, температураны өлшейміз, содан соң екінші нүктеге көтеріліп

осындай өлшеулер жасаймыз.

Биіктіктің айырмашылығын келесі формуламен анықтаймыз:

һ=Р×n

Бұл жерде:

Р–атмосфералық қысым айырмашылығы n – барометрлік ступень – бұл атмосферплық қысымның мб көтерілуі немесе төмендеуі үшін қанша метір жоғарылау нмесе төмен түсу керек екендіін білдіреді.

n=8000×(l×αt)

Бұл жерде:

8000 – тұрақты шама;

α – трақты мөлшер (ауаның ұлғаю коэффициенті) = 0,004:

t – жоғары және төмені пункттердің орташа температурасы;

t_орташа=t_ж+t_Т\2
Р–орташа атмосфералық қысым:

Р_орташа=Р_ж +Р_Т\2

Барометрлік нивелирлеу геодезиялық нивелирді және рейканы пайдалана алмайтын жағдайларда қолданылады:
- екі пункттін ара қашықты өте алыс болса,100 км және одан да көп болғанда;
- жер бедерінің картасын тез дайындау керек болғанда;
- невелир пайдалану қиын болғанда;

Барометрлік невелирлеудіжүргізу үшін ең қолайлы аспап барометр-анероид, бұл өлшемнің негізі - әр түрлі биіктікте метеорологиялық элементтердің өзгеруіне байланысты (атмосфералық қысым, температура)

а) әрбір 100 м көтерілген сайын жазда ауа температурасы 0,5 С төмендейді, ал қыста 0,8 С жоғарылайды;

ә)жауын-шашын мөлшері және жауынды күндер көбейеді;
б)үсіксіз күндер ұзақтылығы азаяды;

в)әрбір 100 м жоғарылаған сайын күн радияциясының қарқындылығы

0,01-0,02каллорияға жоғарылайды. Тура күн радияциясының мөлшері

арта бастайды;

г) әрбір 100 м сайын ультрокүлгінсәулелердің құрамы 3-4%

жоғарылайды.

ғ) әрбір 100 м сайын өсімдіктердің даму фазалары 3-4 күнге кеш

жүреді.

1- тапсырма. Атмосфералық қысымды өлшейтін аспаптар (приборлар) мен танысу.

2. Барометр – анероид.

3. Барограф.

1. Станциондық чашкалық барометр негізінен екі бөліктен тұрады:

1. Ұзындығы 80 см және диаметр – 7 мм. Шыны түтіктен;
2. Іші сынаппен толтырылған шойын немесе пластмассадан жасалған часка. Трубканың жоғары басы жабық, ал төменгі жағы часкенің ішінде тұрады.
Трубканың жоғары жағында саңылау бар, сол арқылы сынаптың минискасын көруге болады.

Түтіктегі сызықтарды пайдаланып қысымды санайды, ол мм немесе мб сынап бағанасмен өлшенеді. Ондық бөлшектерін анықтау үшін қозғалмалы нониусты пайдаланады. Барометрдің қапталында термометр болады.

Есепке алу:

а) Ауаның температурасын анықтайды;

б) нониусты менисканың жоғары жағын апарып, сонан кейін барометрдің көрсеткішін 0,1 мб дәлдікке дейін алу керек.