Ќазаќстан республикасы бiлiм жјне єылым министрлiгi

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БIЛIМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛIГI

Заң факультеті

Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы кафедрасы

Бекмағамбетов Әлімжан Бауыржанұлы – «ЧелМУ» ҚФ құқық кафедрасының меңгерушісі, з.ғ.к.

Укин Сымбат Кенжебекұлы – А.Байтұрсынов атындағы ҚМУ Заң факультетінің «Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы» кафедрасының доценті, з.ғ.к.

Хакимова Гульнара Еркеновна – А.Байтұрсынов атындағы ҚМУ Заң факультетінің «Қылмыстық құқық және іс жүргізу» кафедрасының аға оқытушысы, з.ғ.к.

Байтасова М.Ж., Нұрманов Қ.А.

Халықаралық жеке құқық. Сырттай және күндізгі бөлім студенттеріне арналған оқу – тәжірибелік құралы. – Қостанай: А.Байтұрсынов атындағы ҚМУ, 2011 ж., 53 бет.

Аталған оқу-тәжірибелік құралдың кейбір есептері М.М.Богусловскийдің «Международное частное право» практикумынан алынып, Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарына сәйкестендірілді.

Бұл оқу – оқу тәжірибелік құрал жоғары оқу орнындағы студенттерге арналған.

А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университетінің заң факультетінің әдістемелік кеңесінде №14 хаттамамен 24 желтоқсан 2010 ж. мақұлданған.

© А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті

Пәннің мазмұны тақырыптарға бөлінген және пәннің ерекшелігіне карай авторлар әмбебаптылықты қарастыруға тырысты, сол үшін тапсырматерден басқа тестер де енгізді. Құралдың кейбір тапсырматері толығымен орысшадан қазақшаға аударылып, М.М.Богуславскийдің «Международное час­тное право» (М., 1998г.) практикумы пайдаланылған.

1. 
   Халықаралық жеке құқықтың халықаралық жария құқықтан айырмашылығы неде?
   

1. 
   Реттеу қатынастарында;
   
2. 
   Субъектілерінде;
   
3. 
   Шарттарында;
   
4. 
   Жоғарыда көрсетілгендердің барлығы.
   

2. 
   Халықаралық жеке құқықтың дамуына негіз болған не?
   

1. 
   Шаруашылыктың интернационализациялануы;
   
2. 
   Миграциялау;
   
3. 
   Ғылыми-техникалық прогресс;
   
4. 
   Жоғарыда көрсетілгендердің барлығы.
   

1. 
   3;
   
2. 
   5;
   
3. 
   7;
   
4. 
   4.
   

4. 
   Халықаралық жеке құқықтың қайнар көзіне не жатады?
   

1. 
   Халықаралық шарттар;
   
2. 
   Халықаралық әдет-ғұрып;
   
3. 
   Ішкі заңдар;
   
4. 
   Жоғарыда көрсетілгендердің барлығы.
   

5. 
   Халықаралық жеке құқық неге кешенді құқық саласы деп аталады?
   

1. 
   Субъектілерінің бөлінуіне байланысты;
   
2. 
   Әрбір құқық саласымен байланысты болуында;
   
3. 
   Халықаралық салалармен байланысы болуында;
   
4. 
   Объектілерінің салаларға бөлінуіне байланысты.
   

1. 
   Негіз, байлам;
   
2. 
   Бөлім, байлам;
   
3. 
   Көлем, байлам;
   
4. 
   Дұрысы жоқ.
   

1. 
   Қарсылық;
   
2. 
   Қарақшылық;
   
3. 
   Қатынас;
   
4. 
   Қақтығыс.
   

8. 
   «Пинг-понг» деп халықаралық жеке құқықта нені айтады?
   

1. 
   Реторсия;
   
2. 
   Жария тәртібі туралы ескертпе;
   
3. 
   Кері сілтеме;
   
4. 
   Заңды айналып өту.
   

1. 
   Lex domicilii;
   
2. 
   Lex patriae;
   
3. 
   Lex societatis;
   
4. 
   Дұрысы жоқ.
   

1. 
   Lex loci contractus;
   
2. 
   Lex loci solutionis;
   
3. 
   Proper law of the contract;
   
4. 
   Lex loci delicti.
   

1. 
   Lex personalis - жеке тұлғаның жеке заңы.
   
2. 
   Lex domicilii - жеке тұлғаның тұрғылықты жерінің заңы.
   
3. 
   Lex societatis - заңды тұлғаның заңы.
   
4. 
   Lex rei sitae - мүлік орналасқан жер заңы.
   
5. 
   Lex loci contractus - контракт бекітілген жер заңы.
   
6. 
   Lex loci solutionis - шарттың орындалған жер заңы.
   
7. 
   Lex loci delicti comissi - зиян келтірілген жер заңы.
   
8. 
   Lex voluntatis - тараптардың еркіндік заңы.
   
9. 
   Lex venditoris - сатушының заңы.
   

10. 
    Lex loci celebrationis - неке қиылған жер заңы.
    
11. 
    Lex loci laboris - енбек ету жерінің заңы.
    
12. 
    Lex fori - сот елінің заңы.
    
13. 
    Lex causae - тығыз байланысты жер заңы.
    
14. 
    Lex loci laboris - жұмыс орнының заңы.
    
15. 
    Lex flagi - ту елінің заңы.
    
16. 
    Lex patrie, lex nationalis - жұмыс берушінің азаматтығы.
    

Қазақстандық азаматша М. Болгария азаматы Д-мен некеге отырады. Неке Болгарияда тіркеледі. Осы некеден екі бала өмірге келеді. Үлкені Қазақстанда, ал кішісі Болгарияда туылады. Ерлі-зайыптылардың соңғы бірге тұрған тұрғылықты жері Болгария болады. Содан кейін, азаматша М. Қазақстанға келіп, Алматы қалалық сотына Д. деген азаматтан балаларға алимент өндіріп алу туралы талап арыз береді.

1. 
   Алматы қалалық соты, осы алимент өндіріп алу туралы іс бойынша қай елдің заңын қолдануы керек?
   
2. 
   Ол қандай коллизиялык нормаға сүйенуі керек?
   
3. 
   Мұндай нормалар қай жерде қарастырылған?
   

Ұлы Британияда тіркелген және орналасқан кеме компаниясы осы елде тұратын ағылшындық азаматша Купермен еңбек шартына отырады. Шарт бойынша азаматша ағылшындық порт Шернес және голландық порт Фисонген арасындағы рейсте паромда кассир ретінде жұмыс істейді. Шарт Шернесте ағылшын тілінде жасалады және бұл жағдайда ағылшын валютасы фунт стерлингімен сыйақы төлеу қарастырылған. Кеме неміс құқығы заңды тұлғасы – қоғамымен алынады, неміс туының астында жүзеді және Гамбургте тіркеледі. Азаматша Ку­пермен жасалған шарт уақытынан бұрын бұзылады. Шартта тоқтату, бұзу туралы ештеңе айтылмайды. Азаматша Купер герман сотына компанияға қарсы талап арыз береді.

1. 
   Шapттa қолданылатын құқық туралы ережелер қарастырылған, сондықтан шартты тоқтатуға қатысты қай елдің құқығын қолданамыз?
   
2. 
   Бұл жерде еңбек шартына қатысты «жұмыс орны елінің заңы» қолданылуы керек, ал теңіз кемесіне қатысты жұмыс орны елі ретінде не қарастырылуы керек?
   
3. 
   Теңіз кемесін «мемлекет аумағының жүзуге болатын бөлігі» ретінде қарастыруға бола ма?
   
4. 
   Паромның аумақтық суды кесіп өтетінін ескере отырып, Нидерланд немесе Англия құқығын жұмыс орнының құқығы ретінде қарастыруға бола ма?
   

Сан-Францискода (Калифорния штаты) туған АҚШ азаматының мұрасы туралы мәселе Италияда қарастырылып жатты. Италия жүйесінің реформасы туралы 1995 жылғы 31 мамырдағы заңында (46-бап) - «өзінің өлу кезінде мұра калдырушы қай елдің азаматы болса, сол мемлекеттің заңдылығы қолданылады» делінген. Алайда, 1995 жылғы 31 мамырда қабылданған заңның 18-бабы 1-бөлігіне сәйкес бір елде бірнеше құқық жүйесін қолдану әрекет ететін жағдайларда, осы елдің құқығы қолданылуы негізгі талап ретінде анықталды. АҚШ-та мұрагерлік құқық федералды заңмен емес, штаттардың заңдарымен реттеледі. АҚШ-та федералдық коллизиялық нормалар негізінде қолданылуын анықтайтын заңдылықтардың критерийлері белгіленбегендіктен, Италия соты аталған заңның 18-бабының 2-бөлігін негізге алып, қатынастар тығыз байланысқан құқық жүйесін қолдануы керек. Калифорнияда козғалатын мүлікке байланысты мұра қалған жағдайда Калифорнияның құқығы кері сілтеме колданбайды, ал қозғалмайтын мүлікке байланысты құқықты мүліктің орналасқан жеріне кері сілтейді.

Ағылшын дипломаты Дэвидсон мырза Қазақстан Республикасының Парасова деген азаматшасымен некеге тұрды. Неке Алматының АХАЖ-да тіркелді. Парасова жұбайының фамилиясын алды. Бірнеше уакыттан кейін, Дэвидсон мырзаның дипломатиялық қызметі Қазақстанда аяқталғаннан кейін ол Англияға қайтып оралады. Дэвидсон ханым қарт ата-анасын қалдыратын адам болмағаннан кейін, кете алмады. Біраз уақыт өткен соң, Д. мырза өзінен аяғы ауыр әйелге үйленбекші екендігі туралы Дэвидсон ханымға хабарлайды. Некені бұзуды тездету үшін Д. мырза оның жұбайы алдында міндетін орындамағаны туралы растайтын факті туралы құжатты Алматының нотариусында растауды әйелінен сұрайды. Ағылшын заңдылығында «жұбайының көзіне шөп салу» некені бұзудың бірден бір негізі болып табылатындығын айтып түсіндірді.

Нотариус құжатты растаудан бас тартты және Алматы қаласы сотында некені бұзу ісін жүргізу үшін (Д. мырза Алматыға келгісі келмейтіндігі, АХАЖ-ға сүйенуге немесе Алматы соты­на талап бергісі келмейтіндігіне сілтеме жасады, ал онсыз, некені бұзуға болмайды) заң кеңесіне (шетел заң коллегиясына) жүгінуді ұсынды. Шетел заң коллегиясы талап арызды қарастырды. Сот Д. мырзаны істі қарау жөнінде занда көрсетілген ретте хабардар етті, ол сотқа келмеді және Д. мырза жоқ кезінде неке бұзылды.

Сот шешімінін негізінде П. ханым АХАЖ-да неке бұзылуы туралы куәлік алды және оған өзінің фамилиясы қайтарылды.

Патша ауылындағы жиһаздар жинағы және аса құнды заттар орналасқан О.Палей ханзаданың сарайы Қазан төңкерісінен кейін ұлттандырылған. Осыдан кейін, заттардың бір бөлігі 1920 жылдардың аяғында Кеңес үкіметінің шешімі бойынша сатылып кеткен болатын.

1928 жылы О.Палей оны жауапкерлерден аса құнды заттарды сатып алушылардан танып (Вайса мырза және басқалары), оның ойы бойынша оған тиесілі заттарды қайтару туралы талап қойды. Бірінші инстанциялы сот шешімге сәйкес, талаптан бас тартты. Шешімде Ресей үкіметі жауапкерлерге беруге құқығы бар екендігі көрсетілген. 1929 жылы апелляциялық шағымнан апелляциялық сот бас тартты. Бірақ, ағыл­шын соттары қарау шарасы ретіндегі ұлттандыру туралы актілерді, олар қабылданған мемлекеттен тыс жерлерде күші жоқ деп саралады. Осыдан ұлттандыру актілері, егер деректі кабылдау кезінде, мүлік Ресейде болса, кешірек ол Англияға алынып келіп және іс қайта қаралғанда ол жақта болғанына қарамастан мойындауға жатады. Ағылшын заңгері Дж. Чешир 1935 жылы айтқанындай, мұндай тәркілеу «қаралау заңдылығы шығарылу кезінде орыс аумағынан тыс орналасқан мүлікке байланысты ғана әсер етеді».

Тапсырмаға қатысты сұрақтар:

Жоғарыда қөрсетілген заңдарды саралаумен келісуге бола ма? Ұлттандыру мүлікті тәркілеуден немен ерекшеленді?
6-тапсырма. Теннеси штатында қойылған вексель.

Теннеси АҚШ штатының құқығын қолданған, вексель қойған тұлғаға ФРГ-да талап қойылған. Бұл кезде Герман құқығы бекіткен 3 жылдық ескіру мерзімі өтіп кеткен, ал Теннеси шта­ты бекіткен 6 жылдық мерзім әлі өтпеген. Талапты қарау кезінде қиындық туындайды, себебі ескеру АҚШ-та, яғни Теннесиде іс жүргізілген құқықтық институт ретінде қарастырылды, ал бас­қа елдің іс жүргізілген құқығы қолдануға жатпайды және де Герман құқығымен қарастырылатын ескіру мерзімі қолданылмайды, себебі, бұл құқық бойынша мерзім өтіп кеткен.

1. 
   Жеке тұлға;
   
2. 
   Заңды тұлға;
   
3. 
   Мемлекет;
   
4. 
   Жоғарыда көрсетілгендердің барлығы.
   

1. 
   Қосымша, негізгі;
   
2. 
   Жағымды, жағымсыз;
   
3. 
   Бастапқы, соңғы;
   
4. 
   Жалпы, арнайы.
   

1. 
   Азаматтар, шетел азаматтары;
   
2. 
   Босқындар;
   
3. 
   Азаматтығы жоқ азаматтар;
   
4. 
   Жоғарыда көрсетілгендердің барлығы.
   

4. 
   Консорциумының кандай түрі бар?
   

1. 
   Ашық, толық;
   
2. 
   Жабық, толық емес;
   
3. 
   Толық;
   
4. 
   Ашық, жабық.
   

5. 
   Босқындар қандай түрге бөлінеді?
   

1. 
   Заңды, заңсыз;
   
2. 
   Тұрақты, тұрақсыз;
   
3. 
   Заңды, тұрақсыз;
   
4. 
   Дұрыс жауабы жоқ.
   

1. Болгарияда тұрып жатқан болгар азаматы Алматыдағы Медеу аудандық сотына жер үйдің бір бөлігіне меншік құқығын тану туралы талап қойды. Сот 1996 жылы талапты қанағаттандырды.

1. Болгариямен жасаған халықаралық шарттың қандай ережесіне сүйене отырып, сот мұндай шешім қабылдады? Қазақстан Республикасының қай заңнамасының ережесіне сүйене оты­рып, сот не себептен мұндай шешімге келді? Қазақстан Республикасында тұрақты тұрмайтын шетелдік тұлғаның мүлкіне меншік құқығын шектейтін Қазақстан Республикасының құқығында ережелер бар ма ?