125
Жайыңды білген қарындас,
Ол қарындас әм жолдас, –
дегенінде де бұл сөз – әйел жынысты адам туралы емес, жалпы
туысқандар, жақындар туралы. Махамбеттің:
Тар қолтықтан оқ тисе,
Тарыққанда қайрылар
Қарындасым менде жоқ, –
деп отырғанында, ол әйел жынысты жасы кіші туысын емес, өзінің
соңына еретін, өзіне демеу болатын туыстарды, руластарды айтып
отыр, яғни ол өзі бастаған көтеріліс ісі үшін «жолы жіңішке» әйел
туысын емес, өзін қостайтын қалың ағайын туыстарын іздеп отыр.
Абай да бұл сөзді бірнеше рет жалпы «ағайын, туыс, рулас, тіпті
ұлттас» мәнінде қолданады: «Қарындас қара жерге тыға алмай жүр»
(Абай, І, 34). «Осы қуаныш бәрі де – қазақ қарындастың ортасында».
Өткен кезеңдерде қарындас сөзінің осы күнгідей «әйел жыныс-
ты жасы кіші туысқан» мағынасы да жиі қолданылған. Мысалы,
«Қобыландыдағы»:
Қыздың аты Қарлығаш
Қобыландыға қарындас, –
дегенін ескерелік. Қарындас сөзі жалпы «туысқандар, руластар (бір
жұрттың адамдары)» деген мағынамен қатар, одан да гөрі жақындау
туыстықты – аға-інілікті білдіру үшін де қолданылған. Бұл, әсіресе,
орта ғасырлардағы түркі ескерткіштері тілінде айқын көрінеді.
(Фазылов, II. 603. Құрышжанов, 158, Боровков. Тефсир, 200). Көне
түркі тілдерінде қарундаш/қарындаш сөзі «бір құрсақтан шыққан аға-
іні» дегенді білдірген (ДС, 427). Бұл фактілерге қарағанда, қарындас
сөзінің о баста «бір құрсақтан (қарын сөзінің «құрсақ» мағынасы
да болған) шыққан аға-іні, қарындас, сіңлі» деген нақты мағынаны
бергені, оның «жалпы туыс, рулас, елдес, жұрттас» мағынасы ауы-
спалы екендігі, бұл мағына, әсіресе, орта ғасырларда, қазақ тілінің
ертерек кезеңдерінде активтенгені байқалады. Мысалы, XVI
ғасырдың соң кезіндегі қазақ тілі ескерткіші – жалайыр Қадырғали
бидің шежіресінде қарындас сөзін «руластар, туыстар» мағынасында
қолданады да «жасы кіші әйел бала» деген ұғымды қыз қарындаш
деп береді: «Қутуқут нойан(ның) бір анадан екі қыз қарындашы бар
еді» (Жами‘ат-тауарих, 1851, 79).
Қарындас сөзін «туыс, ағайын» мәнінде поэтикалық элемент
ретінде қолдану қазірде де бар. Әсіресе, тарихи оқиғаларды сурет-
теген шығармаларда, эпостардың негізінде жазылған пьесаларда
қазіргі жазушылар қарындас-ты «ағайын, туысқан» деген ұғымда
126
орынды, ұтымды пайдаланады. Мысалы, М.Әуезовтің «Қарақыпшақ
Қобыланды» драмасында, Т.Ахтановтың «Ант» драмасында т.б. қарын-
дас – «бір жұрттың, бір рудың, тайпаның адамы, ағайын, туысқан».
Ана тілінің әрбір сөзіне ерекше көңіл қойып, оның бұрынғы-соңғы,
ауыспалы-тура мағыналарын жақсы білетін адамдарға қарындас
сөзінің «ағайын, туыс» деген мағынада да қолданылатындығы
даусыз әрі белгілі жайт болса да, мұны сөз етіп отырған себебіміз
– қарындас сөзінің әйел балаға ғана қатысты айтылатын осы күнгі
актив мағынасын ғана түсінетіндер арамызда жоқ емес екендігінен
шығып отыр. Қалың жұртшылық, оның ішінде жастар түгіл, кейбір
тіл зерттеушілердің өздері осы қатардан көрініп қалады. Мысалы, тіл
маманы – Ғ.Мұсабаев «ауру – астан, дау – қарындастан» деген мәтел
әйелге қатысты айтылған дейді: «Жасырын сырын жатқа шығармай,
құпия ұстауда ерлерді ардақтап, сыр ашылып, қала талқандалып, ел
күйресе, оның айыпкерін әйелден, әсіресе, хан қызы ханшадан (?) не-
месе ханымнан іздеген де соған аударған, сондықтан «ауру – астан,
дау – қарындастан», «әйел – дұшпан» деген мақалдар сақталған», –
деп жазады (Ғ.Мұсабаев, Қазақ тілі мен грамматикасы тарихынан.
Алматы, 1966. 6). Әрине, бұл – жаңсақ пікір.
ҚАС: ҚАС(А) БАТЫР. ҚАС(А) СҰЛУ. «Қамбар батыр» жырында:
Қаса батыр майданда
Диірмендей дөңгелер, –
деген жолдар бар. Абай да бұл сөзді қаса сұлу деген тіркесте
қолданады. Мұндағы қас(а) сөзі бұл күнде «өте, нағыз, тым, аса» де-
ген мағынадағы күшейткіш мәнді үстеу деп танылады. Түптөркінін
іздесек, бұл сөз көне түркі тілдеріндегі қашығ «айрықша көзге
түсетін» және «мықты, күшті» деген сөз емес пе екен деуге болады.
Бұл сөздегі ш дыбысының қазақ тіліне келгенде с-ға айналып кетуі
және соңғы ығ сусымалы дыбысының түсіп қалуы – табиғи құбылыс.
О баста қас батыр, қас сұлу, қас жүйрік «көзге түсетін, айрықша»
деген жағымды мәндегі тіркестерде қолданыла келе, кейін қас надан,
қас жауыз сияқты о да көзге түсетін, ерекше көрінетін жағымсыз
адамдарды да атап кетсе керек деп тошпылаймыз.
ҚАТТАНУ. Жауға аттанардағы батырдың портретін бергенде,
қазақ эпостарында:
Қатуланып, қаттанып,
Буырқанып, бұрсанып,
Мұздай темір құрсанып, –
127
деп келеді. Осындағы қаттану сөзі бұл күнде қолданылмайды.
Көне түркі тілдерінде қатлан- сөзінің бір мағынасы – «мықты болу,
қатаю». Осы мағынада қатығлан- сөзі де қолданылған. Түбірі –
қатығ (қазақша қатты). Қазіргі нормамызбен айтсақ, қаттану сөзі
қаттылану болар еді. Ал бірақ қаттану тұлғасы – өте ертеден, яғни
етістік жасайтын жұрнақ қатты түбіріне емес, қат(ығ) түбіріне
жалғанған кезден келе жатқан көне сөз.
Осы тұлғаның қатулану варианты және бар. Ол да қатығ
тұлғасынан жасалған. Тағ ~ тау, бағ ~ бау деген сөздердегі сияқты
ғ дыбысы сонор у дыбысына айналған (ауысқан): қатығ>қатыу. Ал
қазіргі емлеміз бойынша жазылуы – қату (+ла + н + у). Қатулану
сөзінің о бастағы «қатты, берік болу, күшті болу» деген мағынасына
үстеме «қатты ашулану, буырқану, айбат шегу» деген ауыспалы
мағынасы да бар. Бұл екі тұлғаның плеонастық құбылыс жасап
(яғни бір мағынадағы екі сөздің қатарынан айтылуы), қабаттаса да
қолданылған жерлері кездеседі. Мысалы, «Қобыланды» жырында:
Қабағынан қар жауып,
Қатуланып, қаттанды, –
деп келеді. Қаттану етістігі көрсетілген мағынада жеке де қол-
данылады. Мысалы, «Ер Тоған батыр» жырында:
Сонда ханың қаттанып,
Жеңсіз берен бұл киді, –
деген жолдарды оқимыз.
Сөйтіп, қаттану сөзінің мағынасы «мықты болу, берік болу,
қатаю», ал қатулану сөзі – қаттану сөзінің морфологиялық вариан-
ты, яғни өзгеше тұлғаланған түрі.
ҚАУҚЫЛДАСУ. Мағынасы түсінікті сөз: «Түсіндірме сөздік»
мұны «қауқылда- етістігінің ортақ етіс тұлғасы» деп береді. Ал
қауқылданы «1) ашық-жарқын салдырлап сөйлеу, аңқылдау,
2) қалбалақтау, далбалақтау» деп түсіндіреді. Бірақ сөздің қауқыл
деген түбірі тілімізде жоқ. Бұл парсы тіліндегі «у-шу» деген
мағынадағы ғауға сөзі болуы керек, сөз түбіріне зат есім жасайтын
түркілік -ыл жұрнағы жалғанып, ғауғыл >қауқыл болғанға ұқсайды,
ал -да – есімнен етістік тудыратын жұрнақ, демек, о баста қауқылдау
«улап-шулау, бейберекет қатты дауыс шығарып (салдырлап) сөйлеу»
дегенді білдіре келіп, бара-бара мағынасы «жұмсарып», «сыпайыла-
нып», «ашық-жарқын сөйлесу» дегенге көшкен сыңайлы. Дегенмен
қауқылдау – жай ғана ашық-жарқын сөйлеу емес, салдырлап,
қаттырақ дауыстап сөйлесу дегенді білдіретін сөз болып қалыптасқан
деп шамалауға болады.
Достарыңызбен бөлісу: | 
