УДК 821.512.122.0
ББК 83.3 (5 Қаз)
С 94
Қазақстан Республикасы
Мәдениет және спорт министрлігі
Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің
тапсырысы бойынша
«Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың
2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
аясында шығарылды
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты
Жауапты шығарушы: филология ғылымдарының докторы О.Жұбаева
Сыздықова Рәбиға
С 94
Сөздер сөйлейді (сөздердің қолданылу тарихынан).
Көптомдық
шығармалар жинағы / Рәбиға Сыздықова / – Алматы: «Ел-шежіре»,
2014.
ISBN 978-601-7317-88-1
Т. 4: – 412 бет.
ISBN 978-601-7317-92-8
Жұртшылық сүйіп оқитын батырлар жыры мен ғашықтық жырлар-
да (лиро-эпоста) ХV-ХІХ ғасырларда өмір сүрген ақын-жыраулардың
шығармаларында, мақал-мәтелдерде, тұрақты тіркестер құрамында
мағынасы күңгірт тартқан немесе архаизмге айналған сөздер кездеседі.
Қазір қолданылып жүрген сөздердің ішінде мағынасы бұлыңғыр
келетіндері тағы бар. Бұл еңбекте осындай сөздердің әуелгі мағынасы
ашылып, олардың мағыналық өзгерістері талданады, қолданылу
уәждері дәлелденеді.
Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту-
денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған.
УДК 821.512.122.0
ББК 83.3 (5 Қаз)
ISBN 978-601-7317-92-8 (Т.4)
© Сыздықова Р. , 2014
ISBN 978-601-7317-88-1 © «Ел-шежіре» ҚҚ., 2014
4
Бұл еңбегімді әкем Сәтіғали Құтқожин мен
анам Жеміс Қалуқызының рухтарына арнаймын.
Автор
АЛҒЫ СӨЗ
Қалың жұртшылық, оның ішінде жастар мен мектеп оқушылары
сүйіп оқитын батырлар жырлары мен лирикалық эпостарда, XV-
XIX ғасырларда өмір сүрген қазақтың ақынжырауларының өлең-
толғауларында, бағзы заманнан келе жатқан мақал-мәтелдерде,
сондай-ақ кейбір ежелден қалыптасқан сөз тіркестерінің құрамында
бұл күнде аса көп қолданылмайтын, мағынасы күңгірт тартқан не-
месе мүлде түсініксіз біраз сөздер кездеседі. Сонымен қатар қазірде
жиі айтылатын актив сөз болғанымен, жырлар мен ертеректегі өлең-
толғауларда беретін мағынасы бұл күнгіден басқаша келетіндері тағы
бар. Мысалы, батырлар жырларында жиі кездесетін:
Мінгенде аты ала-ды,
Қылшық жүнді қара-ды, –
деген жолдардағы ала сөзі – қазіргі «шұбар» деген түсті білдіретін
сөз емес, «жылқы», оның ішінде «азбан» деген мағынадағы сөз (ала
~ алаша ~ алаша ат: орыстың лошадь дегені осы тіркестен шыққан
деген пікірлер бар).
Немесе XV-XVI ғасырларда өмір кешкен Шалкиіз (Шәлгез),
Қазтуған, Доспамбет жырауларда:
Толғамалы ала балта қолға алып,
Топ бастадым, өкінбен...
Ала балта суырысып,
Тепсінісіп келгенде...–
деген тармақтар бар. Мұндағы ала сөзі де түске қатысты емес деп
ойлаймыз, бұл – «ұрыс балтасы» деген мәнде, яғни «өлтіру, қырып-
жою» мағынасындағы сөз. Бұдан басқа да ала сөзі қатысқан «ұрыс,
соғыс, қырып-жою, бүліншілік» деген ұғымдағы туынды сөздер мен
тіркестер тілімізде едәуір: алапат, алау, алаулау, ала сүргін, ала
қырғын т.т.Мысалы, қазіргі тілімізде алаулау сөзінің «соғысу, шабу-
ылдасу» мағынасы ұмыт болған, ал Махамбет ақында (XIX ғ.):
Алты күндей алаулап,
Он екі күндей ой ойлап –
деген жолдардағы алаулау етістігі көрсетілген көне мағынасында
қолданылып тұр.
5
Ала сөзінің ертеректегі берген мағыналары әлдеқайда көбірек
болған. Мысалы, ала топалаң, алай-түлей, ала сапыран, алас-қапас
дегендердегі ала сөзінде «бейберекет, тәртіпсіз, ретсіз, анық емес»
деген мән бар. Осы мән ауа райына, табиғат құбылыстарына қатысты
айтылатын ала құйын, ала көлеңке, алағаншық боран, ала таң, елең-
алаң сияқты сөздерде де байқалады.
Эпостық жырлар мен ертеректегі ақын-жыраулар мұраларында
ғана емес, өлеңдері көкейімізге ұялап, сүйіп оқитын, көп жерін жатқа
білетін күні кешегі Махамбет өлеңдерінде де арнайы түсіндіруді
қажет ететін сөздер мен сөз тіркестері кездеседі. Мысалы, атақты
«Ереуіл атқа ер салмай» деп басталатын өлеңіндегі ереуіл – монғол
тілінің «тың, мықты» деген ұғымды білдіретін эруул сөзінің қазақша
тұлғасы болу керек.
Кейбір жеке сөздер мен қалыптасқан тіркестердің де бұл күндегі
қолданылуы, яғни беретін мағынасы мен ертеректегі қолданысы
бірдей еместігі байқалады. Мысалы, ауыр сөзін қазір біз салмаққа
байланысты ұғымда (ауыр жүк) немесе осы ұғымнан шыққан ауы-
спалы мәнде ауыр сөз, ауыр тиді, жумыстың ауыры деген сияқты
тұстарда айтамыз. Ал бұрын бұл сөз ауыр жұрт, ауыр қол деген
тіркестерде де келіп, «көп, сансыз» деген ұғымды да білдірген.
Көне өлең-жырларда кездесетін, қазіргі көпшілік оқырманға
түсініксіз бірқатар бейтаныс сөздер, оның ішінде, әсіресе араб-пар-
сы сөздері мен көне түркі сөздері: қару-жарақ, киім-кешек атаулары
бірқатар кітаптар мен оқулықтарда, хрестоматиялар мен жинақтарда
мүмкіндігінше түсіндіріліп отырған. Бірақ кей сәттерде қате
түсіндірілгендері де аз емес.
Сондай-ақ контекске қарап ұғуға болатын көбеген, кебенек, жо-
сын,
түлей (Түлкі жортпас
түлейден),
барым (Талауға салды
барым-
ды),
кіреуке (
Кіреуке тонды жамылып), сана (Қайда барып төгемін
ішімдегі сананы), үдере, үдеру (Үдере көшіп барады немесе: Кей жер-
де жаяу үдеріп...), кен (Әзіреті Қаратау Әулиенің кені еді), сан (он сан
ноғай, алты сан қазақ) сияқты сөздердің де сол контекстегі мағынасын,
түптөркінін ашып берудің артықтығы болмайды. Бұлардың сырын,
тегін, мән-мағынасын біле жүру, бір жағынан, қалың көпшілік үшін
қызғылықты болса, екінші жағынан, ана тіліміздің байлығын игере
түсулеріне, мұндай сөздерді орнымен қолдана білулеріне көмектеседі.
Әрине, ертегі-жырлардағы, бұрын өткен ақын-жыраулар шығар-
маларындағы сөздердің басым көпшілігі – бұл күнде де қалың
оқырманға әбден таныс, мән-мағынасы түсінікті сөздер. Баса айта
кететін нәрсе – қазақтың бай ауыз әдебиеті мен өткен ғасырларда өмір
