26
«атақты, белгілі» деген мағынаны берген (Будагов, II, 394). «Белгілі,
әйгілі, даңқты» деген мәнде қазақ тілінде бұл күнде атақты сөзі
қолданылады. Бірақ бұл сөз, сірә, кейінгі кезеңдерде жанданған сөз
болар. Бұрынырақ бұл мағынада атақты дегеннен гөрі атаулы, ай-
тулы сөздері не өзге сөздер көбірек қолданылған сияқты. Өйткені
күні кешеге дейін атақ сөзінің «жаман атақ, өсек» деген ұғымы да
болған. Мұны қазақтың өткен ғасырдағы сөздігін жасаған Л. Будагов
та көрсетеді. Сондықтан соңғы кездерге дейін кездесетін атақты
сөзін екі түрлі мәнде түсінуге болады: бірі – «әйгілі, белгілі, жақсы
аты бар», екіншісі – «жаман аты бар, өсекке шыққан».
Ер, батыр, жұрт деген сөздермен тіркесте кейде атайы сөзі
келеді. Сырт қарағанда, бұл жоғарыда сөз еткен атаулы, атақты,
айтулы сөздерінің бір варианты тәрізді болып көрінеді, өйткені
бұлардың бірінің орнына екіншісін айтып алмастырушылық бар.
Бірақ атайы сөзінің түбірі де, мағынасы да жоғарыда талданған
сөздерден өзгеше. Атайы «мықты, күшті, берік» деген ұғымды
білдіреді. Шалкиізде:
Атайы ердің тұсында
Тұлпары тұрар шарқ ұрып,..
Атайы ердің баласы
Атадан жалғыз тудым деп,
Басына қиын іс келсе,
Ісін көпке салар ма?–
деген жолдар бар. Мұндағы атайы – «мықты, күшті» деген мәнде.
Осы сөздің атайман варианты Қазақстанның кейбір жерлерінде
(Обаған, Қостанай, Орынбор, Бөрте т.б.) «өте, тым, тіпті» және
«мықты, күшті» деген мағыналарда жұмсалады (Диал. сөздік, 33):
атайман жігіттер, атайман жылқы, атайман түйе. Атайы сөзі
кейде атайын тұлғасында да келеді.
АЙЫЛЫН ЖИМАУ. «Қамбар батыр» жырынан:
Шынтақтап сен мамықты
Айылыңды жимайсың,
Аяғыңды көсіліп, –
деген өлең жолдарын оқимыз. Қазақ тілінде тек болымсыз мәнде ай-
тылатын айылын жимады деген тіркес бар. Сырт қарағаңда, мұндағы
айыл сөзі ер-тұрман әбзелінің бірінің аты сияқты. Ал шындығында
айыл – монғол тілінде «қорқыныш, үрей» деген мәндегі сөз. Сірә,
бұл өте көне тіркес болу керек. Мұндағы айыл сөзі бір кезде түркі-
монғол тілдеріне ортақ сөз болып «үрейін жимау», яғни «қорықпау,
27
жасқанбау» мағынасын беретін тіркес ретінде қалыптасқан бо-
лар. Бұл сияқты құрамында түркі-монғол тілдеріне ортақ сөздер
сақталып қалған, «еншісі бөлінбеген» сірі тіркестер қазақ тілінде аз
кездеспейді.
АЙЫП-ШАМЫ ЖОҚ. Мұндағы айып сөзі түсінікті, ол араб сөзі
болғанымен, қазақ тіліне өте ертеде еніп, мағынасы тұрақталған, ту-
ынды тұлғалар жасайтын түбір сөзге айналған. Шам түркі тілдеріне
қытай тілінен енген сөз болу керек деген болжам бар. Көне түркі
тілдерінде шам сөзі жеке келіп, «дау, талас» дегенді білдірген (ДС,
137). Бұдан туған чамла- «таласу, дауласу», чамлық «дау-дамай, та-
лас», чамсыз «дау-дамайсыз, талассыз» деген сөздер де бар. Сірә,
тіліміздегі «ар, ұят, намыс» мағынасындағы шам сөзі және одан
туындаған шамына тию, шамдану, шамкес, шамырқану сөздерінің
түп негізі көне түркілерден келе жатқан шам болуы мүмкін. Бұл
күнде шамына тию, шамдану сөздерінің мағынасы «ар, намыс»
дегендерге қатысты деп ойлағанымызбен, ар-намысқа тиюдің де
негізінде «дау-талас туғызу» ұғымы жататынын сеземіз. Әрине, шам
сөзін қазақ тіліне қытай тілінен тікелей енген деп танымай, көне түркі
тілдеріндегі қолданыстан келе жатқан тұлға деп қарау жөн.
АЛ ИІНДІК. ХVІ ғасыр жырауы Доспамбеттің:
Жазыда көп-ақ жортқан екенбіз
Арғымақтың талдай мойнын талдырып,
Үйде қалған арудың
Ал иіндігін аудырып, –
деген өлең жолдары бар. Мұндағы бұл күнде қолданылмайтын ал
иіндік тіркесі нені білдіреді? Қазіргі де, бұрынғы да қазақ тіліне
қатысты сөздіктерде тіркелмеген. Ел/ал/ елк/еліг деген сөздің ерте-
де және өзге түркі тілдерінде «қол» деген мағынаны білдіретін сөз
екендігі мәлім. Ел/ал негізінен «қол» мағынасында оғыз тобындағы
тілдерге тән. Иін/иіндік сөздері «иық» деп түсіндіріледі. Сірә, ал
иіндік / ел иіндік тіркесі «иықтан саусаққа дейінгі тұтас қол» деген
жиынтық атау болса керек. Сонда жырау батыр Доспамбет жары-
ның (аруының) құшақтаған қолын аударып тастап жорықта, дала-
да (жазыда) көп жортқан екенбіз деп тұр, бұл тіркес негізінен ХV-
ХVІ ғасырда жасап өткен ноғайлы-қазақ ақын-жыраулары тілінде
кездеседі.
АЛА, АЛАША АТ. Түркі тілдерінің осы күнгі сөздіктерінде ала
сөзінің «ат, жылқы» мағынасы көп көрсетілмейді, өзге де сындық
28
мағыналарымен қатар, жылқының түсін білдіретіндігі айтылады.
Қазақ тілінің екі томдық түсіндірме сөздігінде де, қазақша-орысша
сөздіктерінде де ала дегеннің «ат» мағынасы көрсетілмейді. Тек 10
томдық түсіндірме сөздіктің I томында ала сөзінің 2-мағынасы көне,
ол «жылқы ішінде көрнекті, жүйрік ат» деген мағынасын танытады.
Шынында да, қазақтың эпостық жырлары мен өткен ғасырлардағы
ақын-жырауларының мұраларында ала сөзі «ат», оның ішінде «аз-
бан» ұғымында жиі кездеседі. Мысалы, «Алпамыс», «Қобыланды»
жырларында:
Ерлер мінер алаға,
Көңілім толды санаға,..
Мінген аты ала еді,
Қылшық жүнді қара еді...
Махамбетте:
Міне алмаған алаға-ай...
Ала сөзі, біздіңше, бұл мысалдарда жалпы «ат» (мейлі «көрнекті,
жүйрік» болсын) дегенді емес, «азбан» дегенді білдіреді. Кейбір
түркі тілдері сөздіктері алаша (ала) деген сөзді орысша мерин деп
көрсетеді. Ал орыс тіліндегі мерин сөзі, Ушаков сөздігінің беруіне
қарағанда, қалмақтың мөрін сөзінен алынған: мерин – ақтатылған
айғыр (Ушаков, II, 186).
Ала сөзі түркі тілдерінің қыпшақ тобында алаша вариантында
жиірек қолданылған. Татар тілінде алаша -деген жолдарды оқимыз.
Тіпті бұл жердегі алғаным сөзінде тәуелдік мағына жойылып кет-
кенге ұқсайды, сөз осы тұлғада «қосақ, жар, әйелі, күйеуі» дегенге
меңзейді.
Алаша аттың басы деп,
Қалмақты ердің қасы деп, –
деген жолдарда Тарғын батыр жекпе-жекке шығатын қалмақтың
«алты құлаш ала аты» алаша ат деп те аталады. Алаша вариан-
ты Түрікменстан қазақтары тілінде түйенің будан тұқымын атауға
жұмсалады (Диал. сөздік, 24).
Сірә, «азбан» мағынасындағы ала сөзі – халық поэзиясында күшті,
мықты жылқының символы, өйткені азбан – үйірге түсіп жүрген,
яғни әбден есейіп, күш жиған еркек малдың ақтатылған кездегісі.
Оның мықтылығы сондай – ол «ертеңнен шапса, кешке озған, ылди-
дан шапса, төске озған томаға көзді қасқа азбан» болып суреттеледі.
Сондықтан да батырлардың мінген мықты аты ала (азбан) болады.
Батыр өзінің күш-қайратын танытқысы келгенде, «жылқы ішінде
аламын» дейтіні де осыны дәлелдейді. Азбан мен ала сөздері – си-
Достарыңызбен бөлісу: | 
