40
Мақсаты: Қиын балалардың психологиялық - педагогикалық ерекшеліктері, олардың
пайда болу себептері мен факторлары және сынып жетекшісінің қиын балалармен
жүргізетін түзету жұмыстары туралы білімдерін меңгерту.
Глоссарий:
Қиын балалар – тұлғалық дамуында керінеу ауытқулары бар екенін көрсететін балалар
санаты. Әдетте, балаларды бұл санатқа қосқанда олардың оқу – тәрбие процесінің дұрыс
өтуіне кедергі болатын даралық - психологиялық ерекшеліктерінің сыртқы көріністері
негізге алынады.
Қиын тәрбиеленушілік – баланың тәлімдік әсерге ұғынықты немесе ұғынықсыз түрдегі
қарсылығы. Қиын тәрбиеленушілік тәрбиешінің, ата – ананың жаңылыс әрекетінен, баланың
жүйке және әлеуметтік даму кемшілігінен және т.б. сипаттарынан туындап, оқу
бағдарламасын игеруге, әлеуметтік ролін орындауға және әлеуметтік бейімделуге кедергі
келтіреді.
Педагогикалық тәрбиесі қиын балалар - бұлар оқуға, еңбекке, қоғамдық өмірге ықыласы
жоқ балалар.
Еліктеу - басқаның ic-әрекетіне еру; басқаның ic-әрекет нәтижесіне еру; Жеке адам
(индивид) - жеке өмір сүретін ағза; жеке адам, адам жаратылысының бірегей өкілі.
Педагогикалық консилиум – оқушылардың үлгерімі мен тәртібін тереңірек қарастыратын,
оларды оқыту мен тәрбиелеуде байқалған кемшіліктерді жоюға дұрыс жол табу мақсатында
өткізілетін мұғалімдердің кеңесі.
Әдебиеттер:
1. Ақажанова А.Т. Девиантология Оқу құралы.Алматы:Заң әдебиеті, 2008.-114б.
2. Ақажанова А.Т., Садырова А. Девиантты мінез-құлықтың кейбір теориялық
сипаттамалары.Ізденіс.— Алматы, 2007.
3. Әбенбаев С.Ш. Тәрбие теориясы мен әдістемесі. Оқу құралы. Алматы: Дарын, 2004.
4. Змановская Е.В. Девиантология (Психология отклоняющего поведения) Учебное
пособие для студ.высш.завед. – 2-е изд. М.: –М.: 2004, - 288 с.
5. Сластенин В.А. Методика воспитательной работы. – учебное пособие, Москва, 2008.
6. Воспитательная работа с «проблемными» учащимися. Планирование Мониторинг
развитие учащихся. Разработки занятий с педагогами и родителями – М.: Изд.: Учитель,
2007.
Жеке оқушымен жұмыстағы мақсат - оның тұлғалық дамуына педагогикалық
тұрғыдан жағдай жасауды, оның жеке басының жан-жақты қалыптасуын және күш -
жігерінің артуын қамтамасыз ету соған орай, оқушымен жеке жұмыстың мәні - оның
тұлғасын әлеуметтендіру, оның өзінің жетіліуі мен өзін-өзі тәрбиелеуге деген қажетсінуін
тәрбиелеу. Оның нәтижесіне қол жеткізу, соған орай, ұйымдастырылған тәрбие жұмысының
әртүрлі формалары немесе әдістерін таңдауға ғана байланысты болмайды, керісінше, оған
өзін қатыстырумен жемісті болмақ.
«Қиын оқушы», «Тәрбиесі қиын бала» ұғымдары өте кең. Бұл ұғымдар ғылымға 30
жылдары А.С. Макаренко, В.Н. Сорока- Росинскийдің еңбектерінде орын тапқан.
Педагогикалық тәрбиесі қиын балалар – бұл оқуға, еңбекке, қоғамдық өмірге ықыласы жоқ
балалар. Олар дөрекі, әдепсіз, барлық әдеттерге еліктеуге бейім келеді. «Егер бала бұзақы
бола бастаса, онда бұған бала кінәлі емес, педагогикалық әдістер кінәлі», - деп
А.С. Макаренко айтқан.
Қиын балалар – тұлғалық дамуында керінеу ауытқулары бар екенін көрсететін
балалар санаты. Әдетте, балаларды бұл санатқа қосқанда олардың оқу – тәрбие үдерісінің
дұрыс өтуіне кедергі болатын даралық- психологиялық ерекшеліктерінің сыртқы көріністері
негізге алынады. Қазіргі әдебиеттерде «Қиын балалар» деп, әдетте, мінез – құлықтары
жалпы қабылданған нормалардан көп ауытқитын және дұрыс тәрбиелеуге кедергі жасайтын
балалар аталады. Қиын тәрбиеленушілік – баланың тәлімдік әсерге ұғынықты немесе
ұғынықсыз түрдегі қарсылығы. Қиын тәрбиеленушілік тәрбиешінің, ата – ананың жаңылыс
41
әрекетінен, баланың жүйке және әлеуметтік даму кемшілігінен және т.б. сипаттарынан
туындап, оқу бағдарламасын игеруге, әлеуметтік рөлін орындауға және әлеуметтік
бейімделуге кедергі келтіреді.
Ауытқыған мінез-құлық табиғаты әртүрлі. Мінез-құлықтағы бұзылулар тұлғаның
ерекшеліктерімен тығыз байланыста қарастырылады.
А.Г. Абрумова, Л.Я. Жезлова девиантты мінез-құлық түрлерінің әлеуметтік
психологиялық тәсілге негізделген тұжырымын ұсынады. Олар балалар мен
жасөспірімдердегі девиантты мінез-құлықтың негізгі төрт түрін бөліп көрсетеді:
1.
Тәртіпке қарсы мінез-құлық;
2.
Антиәлеуметтік (қоғамға қарсы);
3.
Делинквентті (құқыққа қайшы келетін);
4.
Аутоагрессивті мінез-құлық
Девиантты мінез-құлықты тәртіпке қарсы түріне оқу-тәрбиелеу мекемелерінде
қалыптасқан режим мен тәртіпті бұзу жатады. Мысалы: сабақтан күнделікті қалу, оқу
тапсырмаларын орындаудан бас тарту және т.б.
Антиәлеуметтік мінез-құлыққа мінез-құлықтың көпшілік мақұлдаған өнегелі
нормаларын мойындамау мен орындамауға байланысты қылықтарды, оқу мен еңбек
әрекеттерінен бас тартуды, кезбелікті, ерте жастан жыныстық қатынасқа түсуді, сексуалды
ұстамсыздықты, ішімдік ішу, нашақорлық, улы заттарды қолдануды жатызуға болады.
Ғалым П.М.Якобсон әлеуметтік ауытқуларды негізгі үш түрге бөліп
қарастырған:
Пайдакүнемдік бағытта
Қастандық
(агрессиялық) бағытта
Әлеуметтік енжар түрлері
материалдық,
қаржылық,
мүліктік
пайда
табуға
ұмтылумен байланысты заң
бұзушылық, теріс қылық.
Бұлар:
ұрлық,
тонау,
алыпсатарлық,
алаяқтық
және т.б.;
жеке
тұлғаға
қарсы
бағытталған әрекеттер: тіл
тигізу, бұзақылық, ұрып
соғу, өлтіру, зорлау және
т.б.;
белсенді
өмір
салтынан
қашқақтау,
азаматтық
міндеттерден бас тарту, жеке
және әлеуметтік мәселелерді
шешуге құлықсыз болу. Бұл
топқа жұмыстан, оқудан бас
тарту, кезбелік, маскүнемдік,
нашақорлық, токсикомания,
өз-өзіне қол жұмсау және т.б.
жатады.
«Делинквентті мінез-құлық» ұғымы кәмелетке толмағандар құқықты бұзу әрекеттерін
жасаған кезде ғана қолданылады. Бұған біреудің мүлкін қорқытып тартып алу, көліктерді
ұрлау сынды заң бұзушы әрекеттер жатады. Бұндай жағдайда емдеу мен оңалту мақсатында
дер кезінде диагностика жасау, сонымен қатар мінез-құлықтың бұзылуының ең ауыр
формалары мен баланың жеке тұлғалық дезадаптациясының алдын алу қажет. Оларға
әртүрлі этиологияның көптеген психикалық күйлері, есаландықтың және мінез
акцентуациясының кейбір формалары, тұлғаның психогенді шартты патомінездік жауаптары
жатады.
Мінез-құлықтың патологиялық емес формаларына микроәлеуметтік караусыз калу
және бас тартудың, қарсы шығудың, үйден кашу, құмарлық, сексуалды құштарлық,
жас кезінен жезөкшелікке салыну және т.б. жатады. Тәрбиелеудің қолайлы
жағдайларында жасөспірімдердің жоғарыда керсетілген ерекшеліктерін лайық
әлеуметтік жағымды әрекет көмегімен жоюға болады. Әлеуметтік қолайсыз жағдайларда
бұл ерекшеліктер зиянды ыкпалды өршітіп, негативті бағыт алады.
Қазіргі заманғы ресейлік әлеуметтануда Я.И.Гилинскийдің ұстанымы айрықша
қызықты, ғалымның пікірінше, девиацияның бастау көзі-қоғамда әлеуметтік теңсіздіктің,
әртүрлі әлеуметтік топтардың өз мұқтаждықтарын қанағаттандыру мүмкіншіліктері
