Бағдарламасын іске асыратын білім беру мекемелерінің оқыту үрдісінде оқу құралы ретінде қолдануға ұсынылады

5 
 
 
өнертабысының  тек  қана  ғылымда 
емес,  сондай-ақ  тұрмыста  да  кеңінен 
қолданыс  алатынына  сенімді  болатын. 
Паскальдің  машинасына  қарағанда, 
Лейбниц  дөңгелектер  мен  жетектер 
емес, 
цилиндрлер 
пайдаланды. 
Цилиндрлерге 
сандар 
салынған 
болатын.  Әрбір  цилиндрде  шығыңқы 
жерлер мен тістердің тоғыз  қатары бар 
болатын.  Сонымен  бірге  бірінші 
қатарда  1-шығыңқы  жер,  екіншіде  –  2 
және осылай тоғызыншы қатарға дейін 
қамтитын.  Цилиндрлер  жылжымалы 
және  оператормен  белгілі  бір  қалыпқа 
келтірілетін.  Лейбниц  машинасының 
құрылысы 
анағұрлым 
жетілген 
болатын:  ол  қосу  мен  есептеуді  ғана 
емес,  сондай-ақ  көбейту,  бөлу  және 
тіпті  квадраттық  түбірді  шығаруға 
қабілетті.  
Осы 
құрылыстың 
топтары 
механикалық  калькулятор  («Феликс» 
сияқты  арифмометр)  түрінде  ХХ 
ғасырдың 70-жылдарына дейін жеткені 
және  әртүрлі  есептер  үшін  (1.3-сурет) 
кеңінен 
пайдаланылғаны 
қызық. 
Дегенмен  XIX  ғасырдың  соңында 
электромагнитті 
релені 
ойлап 
шығарумен 
бірінші 
электромеханикалық 
есептік 
құрылғылар  пайда  болды.  1887  жылы 
Герман 
Голлерит 
(АҚШ) 
перфокарталар  көмегімен  сандарды 
енгізуге  болатын  электромеханикалық 
табуляторды 
ойлап 
шығарды. 
Перфокартаны  пайдалану  идеясына 
компостермен  темір  жол  көлігінің  жол 
жүру  билеттерін  тесу  итермеледі. 
Олармен 
әзірленген 
80-ұстынды 
перфокарта  айтарлықтай  өзгерістерге 
ұшыраған 
жоқ 
және 
ақпаратты 
тасымалдаушы  ретінде  компьютердің 
алғашқы  үш  буынында  пайдаланылды. 
Голлериаттың  табуляторлары  1897 
жылы  Ресейдегі  1-ші  халық  санағы 
кезінде пайдаланылды. Сол кезде ой- 
 
1.1-сурет. Паскальдің 
жинақтаушы машинасы 
 
1.2-сурет. Лейбництің 
есептеуіш машинасы 
 
1.3-сурет. «Фе- 
ликс» арифмометрі 
 
1.4-сурет. Бэббидждің 
машинасы 

6 
 
лап шығарушының өзі арнайы Санкт-Петербургке келген болатын. Сол 
сәттен  бастап  электромеханикалық  табуляторлар  және  оларға  ұқсас 
құрылғылар бухгалтерлік есепте кеңінен қолданыла бастады. 
XIX ғасырдың басында Чарльз Бэббидж қағида тұрғысындағы жаңа 
типтің  есептеу  машинасы  құрылысының  негізінде  жатуы  қажет  негізгі 
қағидаларды қалыптастырды.  
Мұндай  машинада,  оның  пікірінше,  цифрлық  ақпаратты  сақтауға 
арналған  «қойма»,  «қоймадан»  алынған  сандарға  операциялар 
жүргізетін  арнайы  құрылғы  болуы  қажет.  Бэббидж  мұндай  құрылғыны 
«диірмен»  деп  атайтын.  Басқа  құрылғы  операцияны  орындау 
жүйелілігін  басқару,  «қоймадан»  сандарды  «диірменге»  жіберу  үшін 
және  керісінше  қызмет  етеді,  ақыр  соңында,  машинада  бастапқы 
деректерді  енгізу  және  есептеулердің  нәтижелерін  шығару  үшін 
құрылғы  болуы  қажет.  Бұл  машина  ешқашан  құрылмаған  –  тек  оның 
үлгілері  болған  (1.4-сурет),  бірақ  оның  негізіне  салынған  принциптер 
кешірек цифрлық ЭЕМ жүзеге асырылған болатын.  
Бэббидждің  ғылыми  идеялары  атақты  ағылшын  поэті  лорд 
Байронның  қызы  –  графиня  Ада  Августаны  қызықтырды.  Ол  есептеу 
машинасының  әртүрлі  блоктарын  өзара  әрекеттестіру  туралы  алғашқы 
бастапқы  идеялары  мен  оларда  тапсырмаларды  шешу  жүйелілігін 
қалады.  Сондықтан  Ада  Лавлейсті  құқығы  бойынша  әлемдегі  бірінші 
бағдарламашы  деп  санайды.  Әлемдегі  бірінші  бағдарламалардың 
сипаттамаларына  Ада  Лавлейспен  енгізілген  көптеген  түсініктерді 
заманауи бағдарламашылар кеңінен қолданады.  
Электромеханикалық  реленің  негізінде  есептеуіш  техникалар 
дамуының  жаңа  эрасының  басы  1934  жыл  болып  қалды.  IBM 
(International  Buisness  Machins)  американдық  фирмасы  көбейту 
операцияларын  орындай  алатын  әріптік-цифрлық  табуляторларды 
шығаруды  бастады.  ХХ  ғасырдың  30-жылдарының  ортасында 
табуляторлардың негізінде бірінші жергілікті есептеу желісінің болашақ 
үлгісі  құрылады.  Питсбургта  (АҚШ)  әмбебап  дүкенде  сатушылармен 
есептесу  үшін  20  табуляторы  және  15  жазу  машинасы  бар  телефон 
желісімен  байланыстырылған  250  терминалдан  тұратын  жүйе 
орнатылған  болатын.  1934-1936  жж.  неміс  инженері  Конрад  Цузе 
бағдарламалық басқармасы бар және есте сақтайтын  
құрылғыда  ақпаратты  сақтауға  болатын 
әмбебап  есептеу  машинасының  идеясына 
келді.  Ол  «Z-3»  машинасын  құрастырды  – 
бұл  бірінші  бағдарламалық  басқарылатын 
есептеу  машинасы  болды,  заманауи  ЭЕМ 
болашақ үлгісі (1.5-сурет). 
Бұл 
есептеудің 
екілік 
жүйесін 
пайдаланатын,  құбылмалы  үтірі  бар  64 
санына жады бар реле машинасы болатын.  
 
1.5-сурет. Цузенің есептеу 
машинасы  

7 
 
Арифметикалық 
блокта 
параллель 
арифметика 
пайдаланылған 
болатын. 
Команда  операциялық  және  мекенжайлық 
бөліктерді қамтыды. Деректерді енгізу ондық 
пернетақтаның  көмегімен  жүзеге  асырылды, 
цифрлық 
шығарылым 
қарастырылған 
болатын,  сонымен  қатар  автоматты  түрде 
ондық  сандардың  екілікке  және  керісінше. 
Қосу операцияларын орындау жылдамдығы – 
секундына үш операция.  
ХХ  ғасырдың  40-жылдарының  басында  IBM  зертханаларында 
Гарворд университетінің ғалымдарымен ең қуатты электромеханикалық 
есептеу машиналарының бірін әзірлеу басталған болатын. Ол  MARK-1 
атауын  алды,  760  мың  компонентті  қамтыды  және  5  т.  салмағы  болды 
(1.6-сурет). 
Релелік  есептеуіш  техникалар  (ЕТ) саласында  КСРО-да  1957 жылы 
құрылған бірқатар тапсырмалар бойынша толығымен сол кездегі ЭЕМ-
мен  бәсекелесуге  қабілетті  соңғы  анағұрлым  ірі  жоба  ретінде  РВМ-1 
санауға  болады.  Дегенмен  электрондық  шамның  пайда  болуымен 
электромеханикалық  құрылғылардың  күндері  санаулы  болып  қалды. 
Электрондық  компоненттер  тез  әрекеттік  пен  сенімділікте  үлкен 
артықшылықты 
иеленді, 
ол 
электромеханикалық 
есептеу 
машиналарының  кейінгі  өмірін  анықтады.  Электрондық  есептеу 
машиналарының заманы туды.  
Есептеуіш 
техникалар 
мен 
бағдарламалау 
технологиясы 
құралдарының  келесі  даму  кезеңіне  өтуі  ақпаратты  беру  және  өңдеу 
саласында негізін қалаушы ғылыми зерттеулерсіз мүмкін емес болатын 
еді. Ақпарат теориясын дамыту ең алдымен Клод Шеннонның есімімен 
байланысты.  Құқығы  бойынша  кибернетиканың  әкесі  Норберт  Винер 
болып саналады, автоматтар теориясын дамытушы Генрих фон Нейман 
болып табылады.  
Кибернетиканың  тұжырымдамасы  көптеген  ғылыми  бағыттардың 
синтезінен  туындаған:  біріншіден,  тірі  организмдер  мен  есептеу 
машиналары  немесе  басқа  автоматтардың  әрекеттерін  сипаттау  және 
талдауға  қойылатын  жалпы  амал  ретінде,  екіншіден,  тірі  организмдер 
қоғамдастығы  мен  адами  қоғамның  тәртібі  және  жалпы  басқару 
теориясының  көмегімен  оларды  сипаттау  мүмкіндігі  арасындағы 
ұқсастықтан,  және  соңында,  жүйеде  ақпарат  пен  кері  энтропияның 
санын  байланыстыратын  маңызды  ашылымға  алып  келген  ақпаратты 
жіберу  және  статистикалық  физика  теориясының  синтезінен. 
«Кибернетика»  терминінің  өзі  «кормчий»  білдіретін  грек  сөзінен 
алынған,  ол  алғаш  рет  заманауи  мағынада  1947  жылы  Н.Винермен 
қолданылған 
болатын. 
Н.Винердің 
кибернетиканың 
негізгі 
қағидаттарын қалыптастырған оның кітабы, «Жануар және машинада  
 
 
1.6-сурет.
 
MARK-1 
есептеу машинасы