Шымкент қаласындағы өнеркәсіп өнім көлемінің құрылымына талдау, млн.теңге

Шымкент қаласының өнеркәсібінде әсіресе, өңдеу өнеркәсібі дамыған (өнеркәсіп өнімі көлемінен үлесі 84,6%), сондай-ақ электрмен жабдықтау, газ, бу беру ( 12,5%), сумен жабдықтау және кәріз жүйесі (2,5%), кен өндірісі (0,3%).

• 
  кәсіпорындардың негізгі қорды жаңарту үшін өзіндік қаражаттың жетіспеушілігі;
  
• 
  шикізат жетіспеушілігі және айналымдағы қаражатты толықтыру мүмкіндігінің жоқтығы;
  
• 
  ескірген технологиялар және шығарылатын өнімнің бәсекеге қабілетінің төмендігі, оны сатудың қиындығы;
  
• 
  техникалық кәсіп мамандарының жетіспеушілігі;
  
• 
  кәсіпорындардың несие ресурстарына қол жетімдігі төмен;
  
• 
  өнеркәсіп кәсіпорындарының өндірістік қуатының төмен жүктемесі;
  
• 
  коммуналдық қызметтерге тарифтердің жоғары болуы.
  

Шымкент қаласында агро-өндірістік кешен өсімдік және мал шаруашылығы, тамақ өнеркәсібімен сипатталады.

Қала аумағы жер көлемінің 54 пайызын немесе 63 мың га ауылшаруашылық жерлері құрайды. Алдағы уақытта қала құрылысының дамуына қарай ауылшарушалық жерлерінің көлемі қысқаруына алып келеді. Осы ретте ауылшаруашылық өнімдерін қайта өңдеу және импорт алмастыру қала экономикасына тиімді болып табылады.
Ауылшаруашылығы өнімінің жалпы көлемі, млн.теңге

Дерек көзі: Оңтүстік Қазақстан облысының статистика департаментінің мәліметі

Ал, сыртқы импорттан сгущенка, консервілер, сүт өнімдері, кептірілген жеміс және киім-кешекпен қамтылады.

• 
  өсімдік майын 2 ірі кәсіпорын өндіреді, онда 800 адам жұмыспен қамтылған. Өндірістік қуаты жылына 37,0 мың тонна. Қазіргі таңда, бұл кәсіпорындардың қуаттылығы 86,3 пайызға жүктелген («Шымкент май» АҚ, «Қайнар май» ЖШС). Халықтың тұтыну нормасы бойынша 5,8 мың тонна өсімдік майы қажет болса, нақты өндірілгені 22,9 мың тонна.
  
• 
  сүт өндірісімен 1 кәсіпорын жұмыс жасайды, онда 33 адам жұмыспен қамтылған («Шымкент сүт» ЖШС). Өндірістік қуаты жылына
  273 тонна сүт өнімдерін өндіреді, қазіргі таңда 655,0 мың адамға 114,3 мың тонна сүт, сүзбе, сыр, қаймақ өнімдері қажет болса, нақты өндірілгені
  1,7 мың тонна. Яғни, тұтыну нормасы бойынша қала халқына қажеттілік – 112,6 мың тонна.
  
• 
  ұн өндіретін 5 кәсіпорын жұмыс жасайды, бұл кәсіпорындарда 600 адам жұмыспен қамтылған («Алтын дән», «Дани нан», «Миллер», «Энергетик», «Ынтымак-777» ЖШС), қазіргі таңда тұтыну нормасы бойынша 57,4 мың тонна ұн өнімдері қажет болса, нақты өндірілгені 467,6 мың тонна.
  
• 
  макарон өндіру өндірісімен 1 ірі кәсіпорын, шағын және қосалқы кәсіпорындар жұмыс жасайды, онда 208 адам жұмыспен қамтылған. «Корона» макарон фабрикасы» ЖШС өндірістік қуаты жылына 18,0 мың тонна макарон өнімдерін өндіреді, кәсіпорын қуаттылығы 81 пайызға жүктелген. Қазіргі таңда тұтыну нормасы бойынша 2,9 мың тонна макарон өнімдері қажет болса, нақты өндірілгені 29,8 мың тонна.
  
• 
  минералды сусындар өндірісімен («Визит», «Рауан», «Кит Ко», «Халық су» ЖШС) 4 кәсіпорын жұмыс жасайды, 280 адам жұмыспен қамтылған. Өндірістік қуаты жылына 28,1 млн. литр минералды және тазартылған су өндіреді, кәсіпорын қуаттылығы 40 пайызға жүктелген. Ішкі нарықта бәсекенің жоғары болуына байланысты ішкі нарықта толық қуатына өткізу мүмкіндігі жоқ.
  

• 
  Азық-түлікпен қамтамасыз ету тұрақты емес болғандықтан импорт көлемінің өсуіне және отандық өнімнің стандарт сапасына тура келмейді;
  
• 
  Ішкі нарықта импорт өнімдерінің үлесі басым және қайта өңдеу кәсіпорындары экспортқа өнім шығаруға бағытталмаған;
  
• 
  Қала аумағындағы мал бордақылау, сою алаңдары санитарлық нормаларға сай емес;
  
• 
  Қала аумағында үй жануарлары және мал ұстау қағидаларының болмауы;
  
• 
  Ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлердің бөлініске түсіп, басқа мақсаттарға беріліп кетуі;
  
• 
  Ауылшаруашылық құрылымдарының рентабельдігі төмен болғандықтан, ауылшаруашылық саласындағы инвестиция тартымдылығы төмен;
  
• 
  Шымкент қаласында транспорттық-логистикалық сақтау және тасымалдау қоймасы жетіспейді.
  

Қала экономикасының жетекші салаларының бірі – шағын және орта бизнес. Қазіргі таңда, экономикалық белсенді халық санының 30 пайыз үлесі кәсіпкерлік саласында жұмыспен қамтылған.

Ал, кәсіпкерліктің шынайы белсенділігін келесі көрсеткіштер арқылы бағалаған дұрыс деп есептейміз:

Дерек көзі: ЖАО мәліметі

Шағын және орта кәсіпкерліктің құрамында қызмет көрсету саласы, яғни сауда, қонақ үй бизнесі, жылжымайтын мүлік, автокөлік және қаржы қызметтері қарқынды дамып келеді.

Қаланың шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің санында және өндірілген өнім көлемінде жыл сайын өсім бар. Осы салада Шымкентте өндірілген өнімді 10,0 мың адамға шаққанда орташа республиканың деңгейінен төмен. Яғни Шымкент қаласындағы шағын және орта кәсіпкерлік негізінен қызмет көрсету немесе сауда-саттықа бағытталған.
Негізгі мәселелер:

• 
  Несие алуға мүліктік кепілдемелердің жеткіліксіздігі;
  
• 
  Ұсынылатын коммуналдық қызметтерге тарифтердің жоғары болуы;
  
• 
  Ішкі және сыртқы нарықтың тұрақсыздығы;
  
• 
  Мемлкеттік органдар тарапынан әкімшілік тосақауылдардың орын алу;
  
• 
  Бизнесті көлеңкеден шығарудың ынталандыру тетіктерінің жоқтығы.
  

Шымкент қаласы халықаралық бағыттағы көлік магистралдарының қиылысында орналасқандықтан, ондағы сауда көлемі жыл сайын айтарлықтай өсуде.

Қала аумағында 7,0 мыңнан астам дүкендер, 1,0 мыңға жуық қоғамдық тамақтандыру орындары, 1 178 халыққа қызмет көрсету орындары және 33 базар жұмыс жасайды (сиымдылығы – 7029 орын, 13632 адам сауда жасайды немесе 6603 адам артық). Базарлардың басым бөлігі оңайлатылған салық режимімен жұмыс жасайды. Аталған сауда нысандарында 31,0 мыңға жуық адам жұмыспен қамтылған.

Қаланың сауда айналымы көрсеткіштері тұрақты өсім динамикасын көрсетуде.

Атауы	2014 жыл	2015 жыл	2016 жыл	2017 жыл
Шымкент қаласындағы бөлшек сауда көлемі, млрд.тг	254 382,1	248 462,5	299 514,6	329 117,7
Алдыңғы жылға нақты көлем индексі, %	121,4	91	100,9	106
Республика көлеміндегі үлес салмағы, %	4	3,9	3,7	3,7

Аталған сауда орталықтарының ашылуы, сауда-саттықтық сапасының және фискалды саясаттың жақсаруына алып келеді. Осы ретте қала аумағындағы базарларды заң нормаларына сәйкестендіріп, алдағы уақытта қайта құрылымдауды және ретсіз сауданы жоюды қажет етеді.

Базарлардың сиымдылығы 23 959 орын болса, оның 44,3 пайызы немесе 10 636 сауда қатарлар, қалғандары бутик немесе контейнерлер. Яғни, базарларда сауда жасайтындардың 44,0 пайызынан астамына қолайлы жағдай жасалмаған деген сөз.

• 
  ішкі сауда орындарындағы инфрақұрылым деңгейінің төмендігі;
  
• 
  инфляциялық процесстердің тұтынушылық тауарларына әсері;
  
• 
  қызмет көрсету мәдениетінің төмендігі;
  
• 
  қала базарлары құрылыс нормаларына сәйкес еместігі;
  
• 
  ретсіз сауда орындарының болуы.
  

Шымкент қаласында 97 туристік ұйымдар мен туристік агенттіктер қызмет көрсетеді, оның ішінде 10 туроператорлық, 87 турагенттік. Маршруттар мәдени-тарихи, ойын-сауықтық және оқиғалы туризмін қамтиды. Сонымен қатар, көшірлес Өзбекстан өңірлерін қамтитын туристік маршруттар бар.

Қаламызда туризм саласын ары қарай дамытудың әлеуеті жоғары. Күннен күнге түрлі санаттағы қонақ үйлер, демалыс орындары, саябақтар, ойын-сауық орталықтарының саны артуда. Қонақ үйлер санының өсуімен қатар, өзара бәсекелестік арқылы қонақ үйлер сервисі жақсарғаны байқалады.

Соңғы жылдары қаламызда тарихи-танымдық және іскерлік туризмі басым болып келеді. Соңғы жылдары, экскурсиялық-экологиялық және ойын-сауық бағыттарында өсім байқалады.

• 
  Шымкент қаласында туристік тартымды инфрақұрылымдық нысанның жоқтығы;
  
• 
  Сырттан келушілерді тартатын арнайы ірі іс-шаралардың жоқтығы.
  
• 
  Туристік салада қызмет көрсетудің төмендігі. Туристік салада қызмет ететін білікті мамандардың жетіспеушілігі және шетел тілдерін (ағылшын, қытай және т.б) жетік меңгермеуі;
  
• 
  Инфрақұрылымның төмен деңгейлігі және заманауи сай еместігі;
  
• 
  Жаңа тартымды туристік өнімнің жоқтығы;
  

Инновациялық қызмет – жаңа идеяларды түрлендіруге байланысты қызмет түрі немесе рынокқа енгізілген жетілдірілген өнім; практикалық қызметте пайдаланылған жаңа немесе жетілдірілген технологиялық процесс, әлеуметтік қызметтерге жаңа тәсіл. Жиынтығында инновацияға әкелетін ғылыми-техникалық, ұйымдастырушылық, қаржылық және коммерциялық іс-шаралар кешенін болжайды.

Дерек көзі: Оңтүстік Қазақстан облысының статистика департаментінің мәліметі

• 
  қала кәсіпорындарының инновациялық технологиялар енгізуге қаржы тапшылығы;
  
• 
  білікті кадрлардың жетіспеушілігі;
  
• 
  инновация шығындарының жоғары болуы;
  
• 
  технологиялар жөніндегі ақпараттың жоқтығы;
  
• 
  айналым қаржысының тапшылығы.
  

2017 жылдың негізгі капиталға бағытталған инвестициялардың көлемі 206 733,1 млн.теңгені құрап, 2016 жылмен салыстырғанда 62,3 пайызға артты. Арту себебі негізінен «ПетроКазахстанОйлПродактс» ЖШС, «Шымкент цемент» АҚ-ы және «Аква питомник» инвестициялары есебінен өскен. Оның ішінде республикалық бюджет есебінен инвестиция көлемі 2016 жылмен салыстырғанда 44,1 пайызға, жергілікті бюджет есебінен 10,1 пайызға, қарыз қаражаттар есебінен 2,8 есеге, банктердің кредиттері есебінен инвестиция 5,8 пайызға артып, меншікті қаражат есебінен инвестиция көлемі 1,2 пайызға кеміген.

Негізгі капиталға бағытталған инвестициялардың құрамында
2015 жылы негізгі үлесін меншікті қаражаттар – 55,1%, қарыз қаражаттары – 23,8%, жергілікті бюджет қаржылары – 15,9%, құрады.

• 
  Шымкент қаласында жан басына шаққандағы инвестиялар көлемі бойынша Астана, Алматы қалаларынан төмен;
  
• 
  Басқа қалалармен салыстырғанда инвестициялардың құрамында меншікті қаражаттар үлесінің төмен болуы;
  
• 
  Қаланың дамуы жоғары тұрған бюджеттердің трансферттеріне тәуелді болуы.
  

Соңғы 10 жылдың ішінде қаланың әлеуметтік-экономикалық, демографиялық өсімін ескере келе, қала шекарасы 13,0 мың га 40,0 мың  га дейін, одан кейін 2012 жылы 40,0 мың  га-дан 2014 жылы 117,0 мың га дейін ұлғайтылған. Қазіргі қаланың даму жағдайындағы құбылысты әлемдік тәжірибе бойынша қалалық даму процесінен агломерациялық даму процесіне өту кезеңі ретінде бағалауға болады. Бұл, өз кезегінде қаланы аумақтық дамытудың, халықтың өмір сүруі мен тіршілік етуіне қолайлы орта қалыптастырумен қатар, агломерациялық процесстерді тиімді басқару үшін бас жоспарды қайта қарап, өзгерістер енгізуге мәжбүр етті. ҚР Үкіметінің 3.09.2012 жылы №1134 қаулысымен бекітілген Бас жоспарда, Шымкент қаласын жақын маңдағы қалалар мен елді мекендерді қамтитын орталық ретінде дамыту көзделген.

Сонымен қатар, қалаға жақын орналасқан Сайрам, Төлеби, Ордабасы аудандарындағы 145,0 мыңға жуық халқы бар 40 елді мекен қала шекарасына қосылды.

ҚР «Өңірлерді дамыту» бағдарламасына сәйкес изохрон тәсілі бойыша (1,5 сағат ішінде көлікпен қол жетімділік) агломераця аймағының орталығы ретінде Шымкент қаласы, Сайрам, Төлеби, Ордабасы, Бәйдібек, Түлкібас, Қазығұрт аудандары, Арыс қаласы енгізілген.

Шымкент агломерациясы аумағындағы халық санының үлесі Республика халық санының 8,5 пайызын құрайды (1,6 млн.адам). Халық саны тұрақты өсімді көрсетуде.

Шымкент агломерациясының ауқымын даму коэффициентінің (7,4) жоғары екенін ескере келе, республика бойынша агломерциялық дамудың 1-ші деңгейіне Астана, Алматы қалаларынан кейін Шымкент қаласы енгізілген.

• 
  қаланың орталығымен шет аймақтарындағы даму үрдісінде тепе-теңдіктің сақталмауы;
  
• 
  қаланың инфрақұрылым жүйелеріне жүктеменің өсуі, шет аймақтардың инфрақұрылым жүйелеріне қосылмауы;
  
• 
  қаланың шет аймақтарында ретсіз құрылыс жайларының дамуы;
  
• 
  қалаішілік және магистралдық жолдардың көлік өткізу қабілетінің төмендігі;
  
• 
  санитарлық-экологиялық жағдайдың күрделенуі;
  
• 
  өзін-өзі жұмыспен қамтығандар және жасырын жұмыссыздық деңгейінің жоғаруы болуы.