14. Конституционалдық морфология және жыныстық
деморфизм
Конституционалдық морфология және оның жалпы сипаттамасы.
Соматотип туралы түсінік.
Адам дене
дамуы
оқуының
конституциональдық
морфологиямен
байланысы. Адам
конституциясының негізгі компоненттері: дене мөлшері, дене бітімі,
үйлесімділігі, дене салмақ құрылысы, дененің этнотерриторияльдік,
вариативтілік мөлшері. Дененің жалпы және жеке бітімдері. Адам
конституциясын
оқып
үйренудегі
антропоскопия
мен
антропометрияның әдістері. Антропометриялық аспаптары.
Антропометрия мен антропоскопия өткізу ережелері. Тексеру
материалдарын бірінші өндеу. В.Бунактың дене бітімдердің үйлесімділік
түрлері. Дене бітімінің үйлесімділік нүсқалардың жеңілдік схемалар.
Адам денесінің даму және өсу кезеңіндегі дене бітімі үйлесімдерінің
өзгерістері. Дене салмағының құрамдары, оның компоненттері және
оларды аныктау әдістері. Май компонентін жас шамасы сипаттамасы.
Самототиптердің топтастыруы және олардың сипаттамасы. И.В.
Черноруцкийдің, В.Г. Штефко, АД.Островскийдің П.В.Бунактың,
И.Г.Галант, В.П.Чтецовтардың схемалары және олардың топ қызметтік
сипаттамасы. Дененің мөлшері мен салмақтың мөлшерін бағалауы.
«Арманды» дене салмағы. Д.А. Ждановтың „дене салмағын" жасандыру
принципі. Дененің сымбаты және оның анатомиялық негізі. Дене
сымбатын топтастыру. Дене сымбатын жас шамасы өзгерістері. Адам
дене сымбатын анықтау өдістері.
Жыныстық диморфизм. Жыныстың пайда болуы. Ерлер мен
әйелдердің морфологиялық айырмашылығы (дене өлшемдері, дене
салмақ компоненттердің үйлесімділігі, жеке мүшелердің және
жүйелердің дамуы). Генетиктер, жыныстың генетикалық және
соматикалық айырмашылығы. Олардың онтогенездік айырмашылығы.
15. Спорттық морфология
Спорттық морфологияның мазмұны мен әдісі. Медициналық-
биологиялық пән және спорттық морфологияның байланысы. Спорттық
морфологияның міндеттері.
Спорттық морфологияның әдістері: антропометриялық (дене
салмақтың компонентерін анықтау, плантография және педометрия,
динамометрия, гониометрия дене түрлерін анықтау), антропоскопиялық,
рентгенологиялық, ультардыбыстық
эхолокация,
микроскопиялық
зерттеу, педагогикалық төжірибе, жануарлармен эксперименттер.
Спорттық морфологияны топтастыру. П.Ф. Лесгафт- қызметтік жөне
теориялық анатомияның негізін қалаушы. Спортгық морфология
негізінің қалыптастырудағы М.Ф.Иваницкий еңбегінің мәні.
Дене шынықтыру, оқытушыларға, жаттығушыларға оқу- жаттығу
процестерді (спорт жаттығуларды) ғылым арқылы құрау үшін,
жекелендіру мен спорттық нәтижесін прогноздану үшін спорттық
морфологияның маңызы.
Бейімделудің жалпы теориялық негізі. Бейімделу мен қайта
бейімделу туралы түсінік. Қозғалыстың көп қызметтік жүйесі және
оның компоненттері. Бейімделу реакцияларын анықтайтын
факторлар: мөлшердің әсер етуі, бір мерзімді, көп мерзімді әрекеттері,
организмнің реакциясы. Организмнің реакция шамасы туралы түсінік
(оның реактивтілігі). Реакция шамасын анықтайтын факторлар: тұқым
қуалаушылық, физиологиялық жағдайы, жынысы, жас шамасы,
денсаулығы,
алғашқы
төжірибе,
дене
құрылысы
(конституциясы) жөне тағы басқалар. Стресс-морфофункциональдық
бейімделудің механизмі сияқты. Бейімделудің кезеңдері және оның
морфологиялық сипаттамалары (алаңдау, қарсылық және әлсіреу).
Организмді дене күші жүктемелеріне үйрену жолдары. Спорттық
өрекет жағдайына бейімделудегі регенерацияның, атрофияның,
гипертрофияның мәндері.
Регенерация
түрлері. Бейімделудің
компенсаторлык, жән деструктивтік өзгерістері. Спорттық әрекет
жағдайына организмнің рационалдық және рационалдық емес
бейімделу критерийлері. Сүйектердің остеондардың структуралық
өзгерістері. Сүйектердің тығыз және кемікті заттардың өзгеруі.
Бейімделуді басқару және оның морфологиялық бакылау.
Күшті жүктемелерге бейімделу. Сүйек жүйесі. Сүйектің өсуінің
қызметтік ерекшеліктері. Сүйектің құрылысы мен қызметтік
шарттасқандығының негізгі зандылықтары. Спортшыларды сүйекті
бейімдеудегі нормалардың мәні. Сүйектің химиялық құрамының өзгеруі.
Спортшылардың денесіндегі (омыртқа бағанасы мен қабырткалар), аяқ
- қолдарындағы, бас сүйеғіндегі бейімделу өзгерістері.
Сүйектердің байланыстары. Байланыстардың синовиальдік,
фиброздық және шеміршекті өзгерістері. Спортшылардың
буындарындағы компонентгердің өзгеруі (сүйектердің бір-бірімен
түйісіп жанасатын буын беттері, буын қабы, буын саңылауы).
Спортшылардың буындарындағы козғалыстардын, топографиясы.
Бұлшық ет жүйесі. Микро және ультрамикроскопиялык деңгейдегі
бұлшық ет талшықтарының морфофункциональдык өзгерістері. Бұлшық
ет тамырлардың және жүйкелердің өзгерістері. Бұлшық еттердің
сыртқы пішіндердің өзгерістері: көлемі, ұзындығы, талшықты және
сіңірлі бөліктердің сәйкестігі. Бұлшық еттің ішкі өзгерісі: ет
талшықтарының бағыттары мен орналасу жағдайын өзгерту,
эндомизийдің және перимизийдің құрылыстарын. Спортшылардың
бұлшық етіндегі күштің топографиясы.
Ішкі мүшелер, жүрек-тамырлар, жүйке жүйесі жөне эндокринді
аппарат. Асқазанның бейімделуі-оның қабырғаларының құрылымы
және қызметі (эвакуаторлық, секреторлық және экскреторлық);
бауырдың-оның мөлшері және ішкі құрылысы; бүйректердің салмағы,
мөлшері, нефронның компоненттері; жүрек- оның салмағы, мөлшері,
қуысы,
миокарды,
перифериялық
тамырлары,
қанның
микроциркуляторлық жолы, қан тарату жүйесі, оның үлгі элементтері,
жүйке жүйенің қыртыс және қыртыс асты структуралары,
перифериялық жүйке тармақтары және оның шеткі
аппараттары,гипофиздің және бүйрек үсті бездердің.
Спортқа іріктеу кезіндегі морфофункциональдық көрсеткіштердің
мөні. Спотрттағы іріктеудің формасы мен әдісі. Спорттық іріктеудегі
морфологиялық үлгі мен
әнеге. Спорттық іріктеудің
анатомоантропологиялық өлшемдері. Спорттық іріктеу кезінде
қолданылатын морфологиялық көрсеткіштерге әулеттік және шеттік
орталық әсердің салыстырмалы мәні.
Тәжірибелік сабақтардың мазмұны
Тақырып 1 Организм қүрылысының жасушалық және
ұлпалық деңгейі
