Бағдарламасы бойынша басылып шығарылды «Торғай кітапханасы»

Ақ түрмеде бірге отырған азаматтарға жұбату

Болыңыз болған іске болаттай-ақ,

Бостықты бойға жуық жолатпай-ақ.

Қайғы ойлап, қасірет шегіп, қажымаңдар,

Шіріген шырғай құсап құлатпай-ақ.

Күн санап көндігіңіз, гүл-гүл жайнап,

Пірлерден болған жәрдем қуаттай-ақ.

Шыдаңыз, шын жібектей ширатылып,

Бұйыға мінген байлап құр аттай-ақ.

Сыр бермей, сергелдеңді сайран етіп,

Өтіңіз, сар өткелден сынатпай-ақ.

Болыңыз, әрқашанда ауызға ие,

Қылышқа қидырмаған қынаптай-ақ.

Артылып ацысарлық болса ақыл,

Беріңіз бір-біріңе сұратпай-ақ.

Жолдасты жақсы сөзбен жұбатыңыз,

Көпке ортақ қолдан ойған суаттай-ақ.

Жылы жүз, жұмсақ сөзді болыңыздар,

Түндіктен түскен жазғы шуақтай-ақ.

Жөн сөйлеп, жолдастарға жол сілтеңіз,

Қандырған шөл мейірін жол сілтеңіз,

Жүрмеңіз жамандыққа үйір болып,

Өткізіңіз ол мінезді ұнатпай-ақ.

Борышы ақсақалдың адамшылық,

Құлпырып көңіл бөлу жанаттай-ақ.

Ар-ұят, әдеп-әр кез азаматқа,

Жарасар жаңа таққан манаттай-ақ.

Жастарға жарасатын жақсы мінез,

Өтімді өткір болу сынаптай-ақ.

Бүгін бар, ертең жоқ боп туған заман,

Сыйлаңыз бір-біріңді қонақтай-ақ.

Біреу кеш, біреу ерте, біреу түсте,

Ширеттен өтіп жатыр санатпай-ақ.

Алдағы жақсылардың жол жобасы,

Көрініп тұрған жоқ па сораптай-ақ.

Досқа – күлкі, дұшпанға – таба болып,

Уайым ойламаңыз, олақтай-ақ.
1931 ж.

Кел қолым, қалам ұста, қылып ермек

Пұрсатың бар тұрғанда, сынбай шөлмек.

Қалаулы халық ақыны болмасаң да,

Қалсайшы қаламыңды сен де сермеп.

Маржан тақ мәдениет майданына,

Мазмұнды мысалдардан салып өрнек.

Білгендер маржан, білместер арзан десіп,

Қиыннан қиыстырып қияға өрлеп.

Елудің шығып тұрсың екісіне,

Елу жыл енді саған жоқ қой жүрмек.

Із қалдыр аз да болса арт жағыңа,

Тумақ хақ және де рас, туған өлмек.

Заңы жоқ табиғатың, оны да ойла,

Қалды деп артымда арман қайтып келмек.

Ғафылдық соның үшін ұнамайды,

Болған соң, шам-шырағың бір күн сөнбек.

Алдыңда тоқсан төртте Жамбыл атаң,

Өлеңмен беріп отыр әлемге өрнек.

Көргенде Сталиндей көсем ерді,

Көңіліңе шаттық еніп, кеткен кернеп.

Қажымас қайран ерге тең таба алмай,

Әлемнен тапса кейін болған бермек.

Тоқтатқан сөз аяғын соныменен,

Кетіліп, кемімейтін, кемеңгер деп.

Үлгі алып, сол Жәкеңнен өлең жазсақ,

Кім айтар дейсің саған кейін тұр деп.

Азамат, сөз тыңдаған арттағы іні,

Сіздерге бір ермегім мынау бермек.

“Жақсы сөз – жан азығы” деген нақыл,

Ұнаса, аларсыңдар, аздап өрнек.

Жобасыз құр өлеңнің жөні осы деп,

Талабым, жоқты-барды емес термек.

“Айтады дос жылатып” дегенде бар,

кей сөзім, кейімеңдер, болса кермек.

Шын мақсат, тіршілікте, шырақтарым,

Үйреніп өнер-білім, өрге жүзбек.

Түзетіп мінез-құлық, тұрмысыңды,

Бір уақыт шын дос – жармен ойнап күлмек.

Халық үшін болсын қылған қызметің,

Іңкәрің, еңбекші елге көмек бермек.

Мансапқор, жалақорлық жолменен,

Жігітке өнер емес, өсек термек.

Құрбыңның сайла жолдас қымбатынан,

Басына не күн туса, бірге көрмек.

Құрбыңның алсаң жолдас арзанынан,

Басыңды бір пәлеге байлап бермек.

Жұпардың жақпасаңғ да исі жақсы,

Қарамай, жуып кетсең ол бүлдірмек.

Мысалы, жақсы-жаман сол секілді,

Олар да өз кәдесін тез білдірмек.

Жақсы кім?-Ол аяулы, әдепті адам,

Айырып мұның парқын білмек керек.

Жаман кім?-Тәрбиесіз ол бір надан.

Секілді қисық-қыңыр, өскен терек.

Алды-артын ой жіберіп, абайламас,

Белгісі надандықтың көппен дүрмек.

Ақылмен қорытынды айтатұғын,

Әрқашан, абыроймен жүрмек керек.

Ары бар, ұяты бар азаматтың,

Жолында жолдас болып өлмек керек.

ІІ тарау

Жастарға, жаңа талап екіні ермек,

Талабым болды менің тағы бермек.

Беретін бұл ермегім менің мынау,

Борышы, білімпаздық-сынап көрмек.

Бұл күнде жолдастықтың жолы арзан,

Бар шарты-шақырысып арақ бермек.

Бермесең, мас болғанша, өкпелейді,

Қонаққа көңілі жоқ деп тамақ бермек.

Мас қылсаң тура өзіңді тепкілейді,

Алғыс айту орнына азап бермек.

Қонағың құрметтеген қас болады,

Шақырып нендей мақсат шарап бермек.

Бір бастап ішкеннен соң қоюға жоқ,

Кәдесі ішкіліктің құя бермек.

Біріңнің аузынан бірі сүйіп,

Қосылып екеу-екеу жырлап бермек.

Арт жағы – айқай-ұйқай, ал төбелес,

Алған соң, ақылын ішіп, әбден жерлеп.

Қайталап, қайдағы мен жайдағыны,

Шығарар іштегісін, жүрген шерлеп.

Қиратып шәй әбзелі, кесе-аяғын,

Шығады терезеге одан да өрлеп.

Шулатып қатын-бала, кемпір-шалын,

Кетеді көрместей боп досын жерлеп.

Белгілі азғындықтың бұл белгісі,

Шын білім, емес бұған еш жол бермек.

Біреулер күліп тыңдар, біреу-жылап,

Ұялып, өз-өзінен, маңдай терлеп.

Кеудесін кей мырзаның кім біледі,

Отыр ма, осы кезде ашу кернеп.

Аз емес, осы арақтың олжасы да,

Жамандап, жібермелік онша жерлеп.

Олжасын, ортаңызға, мен салайын,

Азамат, араққұмар, ал бір-бірлеп:

Ішкіліктің олжасы

Бірінші –ішкен соң бір пайдасы, бай қылады,

Көңілді хошландырып жай қылады,

Және де сөйлер сөзге сүрінбейтін,

Ерліккке, билікке де сай қылады.

Екінші – ерегеске екіленіп,

Бетіне жан қарамастай қылады.

Үшінші - өзін асқар тауға теңеп,

Өзгені жырақана сай қылады.

Төртінші –төбелеске төсін ашып,

Таяқ жеп, басын-көзін қан қылады.

Бесінші – бересіге белшесінен,

Батырап, өмірде оңбастай қылады.

Алтыншы - әлін алып әлсіретіп,

Үйіңе әрең барғандай қылады.

Жетінші – жетелесең, жөнге жүрмей,

Орнына құсып-тышып, лай қылады.

Сегізінші – сексендегі шал болса да,

Ішкен соң жас бозбаладай қылады.

Тоғызыншы – тоқсан келіп тұрса-дағы,

Терлетіп тіпті, тоңбастай қылады.

Оныншы – олжасының өнімі көп,

Сан жетіп, санап болмастай қылады.

Дос бола жүріп, алдап, арақ беріп,

Орнынан досын тұрмастай қылады.

Орындап ойына алған жамандығын,

Артына бір қарамастай қылады.

Сондықтан ақылыңды ішпе десең,

Азамат, араққұмар шам қылады.

Отырып ат басында өлмелі шал,

Осының бәрін көріп қайғырады.

Дегенмен ол дауасыз дерт болған соң,

Қайғырып шал бишара не қылады?
ІІІ тарау
Жайылды арақ ауыл арасында,

Қазақтың ішпейтін аз баласында.

Маскүнем, бірлі-жарлы пьяншікті,

Көруші-ек бұрын орыс қаласында,

Бұл күнде, ішіп-құсып есіргенді,

Көресің әр ауылдың қорасында.

Жатқаны от басында ойран салып,

Шулатып, қатыны мен баласын да.

Бара алмай маскүнемнің маңайына,

Көз көріп, қайран қалып тұрасың да.

Алған соң ақылын ішіп, ақымақ болып,

Сыйламас атасы мен анасын да.

Қалаға қай жердегі қазақ барса,

Сылдырап шыны жүред шанасында.

Жатқаны жанжалдасып, жағаласып,

Көшеде, пивнойдың даласында.

Жанына жаның ашып, жақын барсаң,

Бәлеге құтылмастай қаласың да.

Кетуге және тастап, жаның қимай,

Шанаңа салып басып, аласың да.

Алысып, арпалысып, түсе қашып,

Жол үсті, кең сахара даласында.

У жеген, қара басып, қасқырдай ғып,

Сұлатып, үйіңе әкеп саласың да.

Азамат ұйықтап тұрып, есін жиып,

Базардан алып келген базарлық деп.

Сыйлайды үйдегі ата-анасына,

Ұнатпай кемпір мен шал отырса да.

Айта алмас, “әрі кет”- деп баласына,

“Қоймаған ескі салтын, діншіл” деген,

қорқады қалам ба деп жаласына.

Кейбір шал ар-ұяттан әбден безген,

Жастардың кіріп кеткен арасына.

“Алалық, ал ақсақал, көтер!” десе,

Демейді: “Обалыма қаласың ба?”.

Балалрға өзі бастап бергеннен соң,

Сілтейді сиғанынша қанасына.

Алған соң ақылын ішіп ақсақалың,

Не қылсын ар-ұятын, санасын да.

“Кел, қатын, төсек салшы”,- деген бір шал,

Бойжеткен, өзінің қыз баласына.

Соны айтқан келініне және бір шал,

Сірәдә, көз көрмесе, нанасың ба?

Аз емес, әзіл айтқан азамат та,

Өзінің “әйелім”- деп анасына.

Осының бәрі арақтың әрекеті,

Кел, қарттар, құмарлықты қоясың ба?

Әлеумет, менің ат-тон айыбым бар,

Осының болса өтірік арасында.
1938 ж.

НҰРХАН АХМЕТБЕКОВ

(1903-1964)
Торғай ақындарының ішінде шығармаларының жарық көруі жағынан да, зерттелуі жағынан да басқаларына қарағанда "айы оңынан туған" ақын – Нұрхан Ахметбеков. Оның жырлары кезінде одақтық көлемде тарайтын басылымдарда да жарияланған. 1958 жылы желтоқсан айында Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігіне қатысқан республика мәдениет қайраткерлерінің арасында ерекше көзге түскен Нұрханның "Бастаушымыз партия" өлеңі Павел Дружининнің аударуымен "Известия" газетінің 1958 жылғы 12 желтоқсанындағы санында жарияланды. Осы жылдың 14 желтоқсан күнгі санында Кеңестер Одағының бас газеті "Правда": "Мәскеу жұртшылығы Қазақстанның халық ақыны Н. Ахметбековті жылы қабылдады," – деп жазды. Ал, "Литературная газета" 18 желтоқсанындағ санында Нұрханның қазақы бешпент пен дөңгелек бөрік киіп, домбыра тартып, жыр толғап тұрған шабытты шағында түскен суретін басып, суреттің тұсына былай деп түсініктеме берген: "Қазақстанда ақын Нұрхан Ахметбековтің әнін естімеген, дастандарын оқымаған адам жоқ шығар..."

Шығармаларының зерттелуі жағынан да Нұрхан ақынның "жұлдызы жанды". "Қазақ әдебиетінің тарихы" атты еңбектің І томының 2-кітабында қазақ халық поэзиясы алыптары Жамбыл Жабаев, Нұрпейіс Байғанин, Иса Байзақовтармен қатар Нұрхан өмірі мен шығармашылығына жеке тарау арналған. Осы еңбектің "Қазақ совет фольклоры туралы ғылымның даму тарихы", "Қазақ совет фольклорының даму жолдары", "Фольклор және әдебиет", "Ақын, жырау, жыршылар", "Жанрлар" бөлімінің "Айтыс", "Халықтық дастандар", "Ақындық толғаулар" атты тарауларында Нұрханның кеңес дәуірінде қазақ халық поэзиясын дамытуға қосқан үлесі жоғары бағаланып, оның шығармашылығы туралы құнды пікірлер айтылған [70, 93 б.].

Ақынның шығармашылығынан Сапабек Әсіпов кандидаттық диссертация қорғап, "Топжарған" атты монография жазды. Ардақ Абдуллина "Нұрхан Ахметбековтің әдеби мұрасы" атты зерттеу еңбегін арнады. Бұлардан басқа да толып жатқан зерттеу мақалалары мен очерктер мерзімді жазылып, баспасөз беттерінде жарияланды.

"Қазақ әдебиетінің тарихы" атты еңбектің ІІ томының 2- кітабындағы "1916 жыл туралы поэзия" атты бөлімде 1916 жылғы Ұлт-азаттық көтерілісті тақырып еткен халықтық поэзияда Нұрхан шығармашылығы көрнекті орын алатындығы айтылады. Ақынның "Амангелді дастаны" поэмасы осы тақырып төңірегінде туған шығармалардың ішіндегі ең тәуірі деп бағаланады. Ақын осы поэмасы арқылы халық ауыз әдебиетінің жақсы дәстүрлерін творчестволықпен дамыта отырып, жазба әдебиетке тән кейбір сипаттарды игере білгендігін танытты [70, 95 б.].

Нұрхан Ахметбеков 1936 жылы "Үрпек соғысы" дастанын жазады. Бұл дастанда Ұлт-азаттық қозғалыс, оның көсемі Амангелді жырланады. Арада шамалы уақыт өткенде "Июнь жарлығы" дастаны дүниеге келеді. Кейіннен екі дастанның басын қосып автор "Амангелді дастаны" атты көлемді поэмаға айналдырған. Поэманың бірінші кітабы 1951 жылы басылып шықты. Редакторы – Қасым Аманжолов. Екінші кітабы 1962 жылы "Амангелді" деген атпен жарияланды.

Бұл дастанның алғашқы бөлімі сюжеті жағынан Омар Шипиннің дастанымен желілес. Мұнда да дастан Амангелдінің Таутабай байдың жалшысы болған бала кезіндегі жайттар – кедейлік, жалшылық өмірі, байдан көрген қорлықтары, қорлыққа шыдамаған байдың жалшылары Амантай (Амангелді), Қанатбай, Әлжан, Қияқбай, Бекеттердің Таутабайдан кек қайыруы секілді оқиғалардан бастау алады. Амангелді қасына қырық жігіт ертіп Таутабайдың ауылын шабады. Осыдан кейін Таутабай әртүрлі жала жауып Амангелдіні ұстатып, түрмеге жаптырады. Оқиға одан әрі Амангелдінің түрмеде орыс досы Токаревпен кездесуі, оларды Сібірге айдалып бара жатқанда Нарымбет жігіттерінің босатып алуы, Амангелдінің достары – Әкімбек, Омар, Бекеттердің істі болып, сотталуы, оларды құтқару үшін Амангелдінің Петерборға баруы, онда Таранмен кездесіп, Ресейде болғалы жатқан төңкерістен хабардар болуы сияқты сюжеттермен өрбіп отырады.

Дастанның келесі бөлімінде патша жарлығының шығуы, елдің наразылығы, Амангелдінің қол жинап, оларды әскери тәртіпке үйретіп, жүзбасы, мыңбасыларды жасақтауы туралы айтылады. Амангелді сарбаздарының көтеріліске шығып Торғай қаласын басып алуымен бірінші бөлім аяқталады. Дастанда батырдың азаттық жолындағы сенімді серіктері Қияқбай, Нарымбет, Қанатбай, Әкімбек, Алдаш сынды ерлердің ерлік істері де оқиға барысында шебер суреттеліп отырады.

Поэманы осы тақырыпта жазылған Омар Шипин, Сәт Есенбаев дастандарынан ерекшелейтін эпизодтар – Амангелдінің Әліби Жангелдинмен кездесуі, Амангелді мен Балымның арасындағы махаббат хикаялары, Амангелді, Әбдіғапар, Қанапиялардың Орынбордағы Алаш съездіне қатынасуы, онда Әлихан Бөкейхановтың басшылыққа сайлануы сияқты сюжеттер. Дастан Торғайдағы Уақытша өкіметті құлату үшін болған ұрыста Амангелдінің мерт болуымен аяқталады.

Поэмада Әбдіғапар, Кейкілердің бейнесі солғын көрсетіледі. Дей тұрсақ та, оқиғаларының шебер өрілуімен, тілі мен көркемдігі жағынан Нұрхан Ахметбековтің бұл поэмасы осы тақырыптағы көп шығармалардан оқ бойы озық тұрған туынды.

Нұрхан соңғы поэмасында күшті ақындық талантымен Амангелді образын түйіндеп беруге батыл қадам жасаған. Нұрхан жазба ақындарға тән сипатпен дастанды Амангелді бейнесін уақиғаны дамытып айту жағынан да, ішкі сезімді, сыртқы өмір, табиғат көрінісін суреттеу жағынан да шебер жырлаған [1, 263 б.].

Қалайда "Амангелді дастаны" халықтық поэзияның асқақ артықшылықтарын кеңінен пайдала отырып, көркем жазылған желілі арнасы бар, бейнелері шебер сомдалған туынды [72, 43 б.].

ӨЛЕҢДЕР

ТОРҒАЙДАН СӘЛЕМ

Алқалы топқа келгенде

Ақын әр кез толғайды,

Топтан озған өрендер

Кұттықтап сізді жырлайды.

Алдарыңа келгенде

Айтпасам бір сөз болмайды,

Махаббатты бір қиял

Көкірегімді қорғайды.

Бүрлеуі жоқ сары алтын

Сапырып судай шашсаң да

Бағасы кетіп тозбайды.

Әділетті заманда

Ай төбеден орнайды.

Бақыт деген бір менмен

Еңбексізге еңкейіп

Сірә де мойын бұрмайды.

Құрметі үшін халқымның

Мадақтайын азырақ

Сонау бір жатқан Торғайды,

Торғайда жатқан туғандар,

Сіздерге сәлем жолдайды.

Торғайдың тұнық балынан

Талайлар сусын қандырған,

Алтынды сұлу беліне

Әркімдер атын шалдырған.

Бұл заманның шағында,

Сандуғаш сайрап бағында

Бақыттың шамын жандырған,

Көркін айтсам мадақтап

Көргендей жұртты таң қылған,

Алпыс сала сағалап

Жағалай мекен салдырған.

Жарында жалбыз аңқыған,

Суында балдай балдырған.
Қошалақ пенен Тосынның

Қоңыр бұйрат кұмы бар,

Жапырағынан бал тамған

Мұнар тартқан нұры бар,

Көдесі мақпал түгіндей,

Көсіліп жатқан белі бар,

Бел астында кені бар

Шортаны атан түйедей,

Ақ балығы биедей,

Айдында шалқар көлі бар.

Еңсесін созған аспанға

Арқасын күнге төсеген

Ақиректің шыңы бар.

Теріс аққан Тегене

Құзды айналып бұрылар

Қарақұмның бойында

Айрықша суы, желі бар.

Күздікүні болғанда

Отарлап малым жайылар.

Қаңтарда көлге қаз қонып,

Отынсыз бетің жылынар,

Аққұм менен Жыланшық

Жер шұрайы соны бар,

Күнде көшіп күздікке

Қонған сайын тынығар.

Таңы қулап тайлақтың

Мойны түлеп бойдақтың,

Арқандаулы арданың

Құндыздай түгі құбылар,

Албарбөгет бөгеті

Асқар таудың орындай,

Қазыбай мен Шәкіртам

Арыстанбайдың желіндей.

Адам айтса нанғысыз,

Табиғаттың тегіндей,

Ат шаптырым бөгетті,

Азамат соққан өрінбей.

Көк долы жойқын асау су

Қайтсін мұнан шегінбей?

Алас ұрған тасқын сел,

Айналып келіп бас иді,

Ұялшақ бір жас келіндей

Тегін суды жетектеп,

Суарды сансыз егісті,

Қыс қыстаулық, жаз жайлау

Кеңейтіп кетті өрісті.

Бестамақтың бойында,

Белден бал төгіп шықтаған,

Ондағы біткен өрім тал

Оралға да шықпаған.

Майғарау менен Шұбалаң

Нуында малым ықтаған,

Сужарғаның қамысын

Сүйкеніп сиыр жықпаған,

Қоңыраулы менен Сарықопа

Сарқырай өзен аққан жер.

Қызбелдің сұлу белінен

Дәннен моншақ таққан жер,

Текенің бойын бөгдерлеп,

Үйірлі құлан жортқан жер.

Адамға жаннат, малға жай

Іздегенін тапқан жер.

Өлкейек пенен Қабырға

Өндірістің анасы,

Малға толды ыңырсып,

Бестаудың мамық даласы

Сарқырап аққан салаға,

Төсінде бұлақ мамасы.

Мекендеген колхоздың

Қырықтан артық шамасы.

Мал суарды колхозым

Қаянды менен Милыдан.

Облыста колхоз озбайды,

Аманкелді, Шиліден.

Шұбалаң мен Тамқамыс,

Өткізді бастан сан жарыс

Түйемойнақ, Тосыннан,

Шығарды жұртқа зор дабыс,

Атағы шыкқан «Шөмішкөл»,

Айналы суы жеміс көл,

Кешегі соғыс кезінде

Атанып еді жеңіс көл.

Біраз ғана әлеумет

Мадақтадым жерлерді,

Жер иесі елдерді,

Ел бастаған ерлерді,

Көк алалы көп жылқы

Күмпілдетіп көлдерді,

Ақтылы қой алқапта,

Қайырусыз желге өрді,

Ен даласы егістің

Кемімейтін кен болды,

Москваға жазған хат,

Жанға медеу дем берді.

Бір топ қолдың жұмысын,

Бір-бір кісі меңгерді,

Сәлем айтып сіздерге

Уағдасына қол берді.

Социалды жарыста,

Жетуге үлкен табысқа,

Сәлем айтып жалынды

Шақырады сендерді.

жүктеу 4,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: