ЖЫНЫС,  ГЕНДЕР  ЖӘНЕ  ЖЫНЫСТЫҚ  ҚАТЫНАС

ЖЫНЫС,  ГЕНДЕР  ЖӘНЕ  ЖЫНЫСТЫҚ  ҚАТЫНАС
265
9.1-КАРТА: Жүктілік пен босану кезіндегі өлім-жітім қаупі
Солтүстік Америкада жүктілік және босану кезінде қайтыс болған әйелдер саны 2 200 әйел арасынан бір өлім тіркелген. Бүл 
көрсеткіш Австралия, Жаңа Зеландия мен Европа үшін ортақ. Ал Оңтүстік Африкада 540 әйелден біреуі, Азияда 230 әйелден 
біреуі, Африкада 36 әйелден біреуі жүктілік немесе босану кезінде қайтыс болған.
ДЕРЕККӨЗ: Халықтыңанықтамалықбюросы (2011b)
анықталмаған,  бірак,  екі  фактор  аса  маңызды  болып  көрінеді.  Бірінші- 
ден,  мұғалімдер афроамерикалық балалардан, әсіресе олар кедей болса 
үміттенбеуі мүмкін және бұл балалар кез келген ереже бұзушылық үшін 
айыпталады.  Сонымен,  жетістікке  жетуге  көмектесетін  қажетті  тәлім- 
гері мен өз жігері болмағандықтан, бұл балалар мектепке деген қызығу- 
шылығын жоғалтады (Brunn & Kao, 2008). Екіншіден, осы кезге дейін ер- 
лер жоғары кәсіптік білімі болмаса да кәсіподақ фабрикаларында немесе 
мамандандырылған салаларда жұмыс істей алады. Нәтижесінде, кедей 
немесе жұмысшылар табына жақын аудандарда өмір сүретін ұлдардың 
санасында  «нағыз  еркектер»  күш  қажет ететін жұмыстарда  істейді,  ал 
«жұмсақ мінезді еркектер»  мектепте білім алады деген  пікір қалыптас- 
қан.  Керісінше,  афроамерикалық  қыздардың  көбі  білім  алмаса,  озық 
болу мүмкіндігі аз болатынын ерте жастан түсініп талпынады.
Сала таңдау
Қазір  жоғары  білім  алған  әйелдердің  саны  ерлерден  асқанымен,  сек­
сизм олардың мүмкіндіктерін әлі де  шектеп  отыр. Бәлкім,  осыған  се- 
беп  болатын  -   бесінші  сыныптан  бастап  ер  балалар  көбінесе  ғылым 
мен  математика  пәндері  бойынша  сабақ  алып,  ал  қыздар  жиі  тіл 
мен  әдебиетке  назар  аударатыны  шығар.  Көптеген жағдайда  мұндай 
жыныстық  айырмашылықтар  әлеуметтік  бейімделу  мен  мүдделер- 
ге  орай  қалыптасады  (Sadker  &  Sadker,  1994).  Барлық  пән  бойынша

266
9 -ТА РА У
әсіресе  математика  және  ғылымда  мүғалімдер  әдетте  ұлдардың же- 
тістікке  жету мүмкіндігі  мол деп  есептейді.  Сондықтан  мұғалімдер 
қарапайым  фактілер  туралы  сұрақтарды  қыздарға,  аналитикалық 
дағдыларды қажет ететін сұрақтарды ұлдарға қояды. Ұлдар жауап бе- 
руге қиналса, мұғалімдер шешімін түсіндіруге тырысады. Ал қыздар 
жауап  беруге  қиналса,  мұғалімдер  олардың  жағдайын  тіпті  қиын- 
датады.  Оқуға  түсетін  кезде  қыздар  сол  пәндерге  қызығушылық та- 
нытса  да  физикалық  ғылымдар  немесе  инженерлік  мамандықтар 
бойынша  машығы  немесе  дайындығы  көбінесе  жеткіліксіз  болады 
(Sadker  &  Sadker,  1994).  Нәтижесінде,  әйелдер  білім  беру  саласы  мен 
гуманитарлық  ғылымдарды  тәмамдайды,  ер  балалар  айтарлықтай 
жоғары еңбекақы төленетін инженерлік және физикалық ғылымдар 
саласын игереді.
9.1-кестеде  1971  жылы және  2009  жылы  оқудың әртүрлі  бағытта­
ры  бойынша  әйелдер  алған  бакалавр  дәрежесінің  үлесі  көрсетілген. 
Кестеден осы кезеңде өзгерістер болғанын көруге болады. Ерлер үшін 
дәстүрлі салаларда  1971 жылдан бері және 2009 жылы түлектердің ба- 
сым бөлігін әйелдер құрады. Қазіргі уақытта бизнес, заң, математика, 
әлеуметтік  ғылымдар  мен  тарих  бағыттарында  барлық  түлектердің 
жартысын  әйелдер  құрайды.  Дегенмен  бүл  өзгерістер  біржақты: 
дәстүр бойынша ерлерге тән салаларға енген әйелдер саны көбейсе де 
әйелдер үшін дәстүрлі салаларға келген ерлер өте аз (England, 2010).
Сөйтсе  де  ерлер  мен  әйелдердің  арасындағы  айырмашылықтар 
сақталған.  2009  жылы  инженерлік  бағыттағы  түлектердің  16  пайы- 
зы және  компьютерлік ғылымдардағы  түлектердің  18  пайызы  әйел-
9.1-КЕСТЕ. 
Бакалавр дәрежесін алған әйелдер, бағыттар бойынша, 
%
 1971  жыл 
және 2009 жыл
1971  жыл мен 2009 жыл аралығында дәстүрлі ерлер кәсібі бағытында білім алған 
әйелдердіңсаны айтарлықтай артты. Дегенмен инженерлік салада, ерлер санының 
басымдығы сақталуда, ал білім беру әсіресе үй экономикасы бойынша білім беру 
сияқты салаларда әйелдер көбірек. Инженерлердің табыс мөлшері мүғалімдерге 
қарағанда үш есе артық, мамандықтар арасындағы бүл айырмашылық -  
әйелдердің табысы еркек адамдардың табысынан аз екендігінің бір дәлелі.
М а м а н д ы қ , о қ у  б а ғ д а р ы
1971
2009
Бизнес
9%
49%
Компьютерлік және ақпаратты қ 
гылымдар
14
18
Білім беру
75
79
Инженерия
1
16
Денсаулық сақтау
77
85
Экономикалық білім беру
97
97
К ітапханалы қ іс және мүрагат
92
90
Заң
6
53
М атематика
38
43
Әлеуметтік гылымдар және тарих
37
49
ДЕРЕККӨЗ: Білім статистикасы үлттықорталығы (2010)

ЖЫНЫС,  ГЕНДЕР  ЖӘНЕ  ЖЫНЫСТЫҚ  ҚАТЫНАС
267
дер  болды.  Сонымен  қатар  білім  беру,  денсаулық  сақтау  (көбінесе 
медбике),  үй  шаруашылығын  жүргізу  және  кітапхана  ғылымдары 
бойынша  түлектер  арасында  әйелдер  басым  (Білім  статистикасы 
ұлттық  орталығы,  2010).  Инженерлер  мен  компьютерлік  мамандар- 
дың  еңбекақысы  мұғалімдердің,  кітапханашылар  мен  медбикелер- 
дің  еңбекақысымен  салыстырғанда  әлдеқайда  жоғары  болғандық- 
тан, жоғары  оқу орындарындағы мамандықтар  арасындағы мұндай 
айырмашылықтар  келешектегі  экономикалық  әл-ахуалға  әсерін ти- 
гізетін болады.
Жұмыс және табыс
16  жастан  асқан  америкалықтардың  арасында  ерлердің  72  пайы- 
зы,  әйелдердің  59  пайызы  жұмыс  істейді  (АҚШ  халық  санағы  бюро- 
сы, 2011  ж.).  Бүл  алшақтық бүрынғыға  қарағанда  әлдеқайда  азайды, 
бәлкім әлі де  азая түсер.  Көптеген  әйелдер тұрмыс қүрып,  отбасына 
қызмет етуден үміттенсе, жұмыс істеуді қалайтын әйелдердің саны 
одан  да  көп.  Сонымен  қатар  соңғы  бірнеше  жылда  жүмыс  орында- 
рынан айырылған ерлер саны әйелдерге қарағанда көбірек. Себебі ер 
адамдар  көбінесе  экономикалық  дағдарысқа  ұшыраған  экономика 
секторында -  өндіріс пен құрылыс саласында жұмыс істейді.
Алайда еңбек күштерін тартуда теңсіздік өсіп келе жатқанына қа- 
рамастан, ерлер мен әйелдер табысының арасындағы айырмашылық 
сақталып  отыр.  Жыл  бойы толық  уақыт жұмыс  істейтін  әйелдердің 
табыс мөлшері ерлер табысының 80%- на тең (АҚШ халық санағы бю- 
росы, 2011с). Бұл пайыз 1950 жылдан бері біршама өзгерді.
Неліктен  әйелдердің  табысы  ерлердің  табысынан  төмен?  Бұл 
сүраққа  жауап  беру  үшін  мамандықтар  бойынша  жыныстық  айыр- 
машылықтарды қарастыруымыз керек.
Түрлі кәсіп, әртүрлі табыс
Әйелдердің табысы төмен болуының негізгі себебі -  әйелдердің көбі 
еркектермен  салыстырғанда  сан  алуан  мамандықтар  бойынша  жү- 
мыс  істейді,  әдетте  әйелдердің  кәсіптерінде  ерлерге  қарағанда  аз 
гөленеді.  9.1-сызбада  көрсетілгендей,  негізгі  жыныстық  айырмашы- 
лықтарға  орай  әйелдер  сатуда,  кеңсе  және  қызмет  көрсету  салала- 
рында  басым,  ал  ерлер  «ақ жағалы»  мамандықтар  бойынша  жұмыс 
істейді.  Ерлер  мен  әйелдердің  кәсіби  және  басқару  салаларындағы 
үлесі бірдей.
Осылай бола түра білікті ер мамандар дәрігер, ал білікті әйел ма- 
мандар медбике болады; ерлер болат зауыттарын, ал әйелдер тазалау 
орталықтарын басқарады.
Ерлер  мен  әйелдердің  мамандық айырмашылығының  үш  негізгі 
себебі бар: гендерлік кәсіптер, әртүрлі біліктілік және дискриминация.
1. 
Г е н д е р л ік  кә сіп т вр .
 Көптеген кәсіптер бүрынғыдай «әйелдердің ісі» 
немесе «ерлердің ісі» деп бөлінеді. Яғни құрылыс -  тек қана ерлер­
ге тән жүмыс, бастауыш сыныптарда  оқыту, күндізгі күтім корсе­
ту -  көбінесе әйелдердің жұмысы. «Әйелдердің еңбегі» деп санала- 
тын жұмыстарда ерлер өте аз істейді, себебі онда еңбекақы томен. 
Сонымен  бірге  жұмыс  берушілердің  барлығы  осындай  жұмыс 
орындарына ерлерді ала бермейді (England 2010, Levanon, England 
&  Allison,  2009).  Әйелдер  көбінесе  ерлерге  арналған  жүмыс  орын­
дарына көшті (England, 2010), бірақ еңбекақысы томен және еңбек 
жағдайлары  нашар  болуына  байланысты  еркектер  бас  тартқан