ЫҚ  ҚҰРЫЛЫМ  ЖӘНЕ  ӘЛЕУМЕТТІК  ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС

ЫҚ  ҚҰРЫЛЫМ  ЖӘНЕ  ӘЛЕУМЕТТІК  ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
127
Назар
аударыңыз
Көктемгі демалыс 
әлеуметтануы
К
өктемгі  демалыс  әртурлі  жәғдайда 
өтеді.  Кей  студенттер  туыстарымен 
саяхатқа  шықса,  біреулері  қызмет  көр- 
сету  жобаларында  жумыс  істейді,  енді 
біреулері  қосымша  табыс  табу  үшін  не 
сабаққа  дайындалу  ушін  үйлерінде  қа- 
лады, достарымен сауық құру үшін  жаға- 
жайға кететіндері де бар. Жастардың көбі 
сауық-сайраннан  ең  аз  дегенде  денесін 
күнге  күйдіріп  қайтады.  Азғантай  бөлі- 
гі  алкогольді  не  есірткіні  шамадан  тыс 
пайдаланғанның  кесірінен  жол  апатына 
ұшырап,  суға  батып  я  балконнан  қулап 
мерт  болады.  Кейбірі  өмір  бойына  мүге- 
дек  болып  немесе  жыныстық  ауру  жүқ- 
тырып,  жыныстық  зорлықтың  кесірінен 
психологиялықжарақат алып оралады.
Көктемде  «жағадағы  сауық  кеште- 
ріне»  кететін  студечттер  жылдың  басқа 
мезгілдерімен салыстырғанда әдетте кө- 
бірек  ішімдік  ішеді,  бей-берекет  жыныс- 
тық  қатынасқа  түседі,  сақтықты  үмыта- 
ды (Grekin, Sher, & Krull, 2007; Sonmez et al., 
2006; Lee, Maggs, & Rankin, 2006). Көктемгі 
демалыстыц  белсенділікті  бұлайша  арт- 
тырып жіберуінің себебі неде?
Студенттер  көктемгі  демалысқа 
шыққанда  әдетте  өздерін  бақылап  оты- 
ратын отбасы, білім ордасы және жүмыс 
орны сияқты  институттардән  аулақ кете- 
ді  Олар  профессорлар,  жатақханадағы 
кеңесші, бастық я  ата-ана  сияқты  инсти- 
туттық ережелерді қолданатын адамдар- 
дан еркіндік алады.  Көктемгі демалысқа
БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРЫ ЖӨНЕ МӨДЕНИЕТ
кеткен  студенттер  өздерінің  әлеуметтік 
рөлдерінен  талап  етілетін  нормаларға 
сай келуге міндетті болмайды, сондай-ақ 
олар студент,  қызметкер  я отбасы  мүше- 
сі  ретіндегі  мәртебесін  сақтап  туруға  да 
міндетті  емес.  Олардың  іс-әрекеттерін 
бақылап, төрелік айтып отыратын бедел- 
ді  адам  жоқ.  Маңайындағы  студенттер 
басқа кампустан не штаттан келуі мүмкін, 
бул  олардың  бейтаныс  болып  қалуына 
мүмкіндік береді.
Оның  үстіне,  қалыпты  рөлдер,  мәр- 
тебелер 
мен  институттар  болмаған- 
дықтан  олардың  орнын  жаңа  рөлдер, 
мәртебелер  мен  институттар  басады. 
Өз  аймағындағы  қауым  буларды  мүлде 
қабылдамаған  болар  еді.  Мәселен,  Аме­
рика медицина қауымдастығы жүргізген 
сауалнама  нэтижесіне қарасақ,  көктемгі 
демалыста сауық құруға барған колледж 
студенттерінің жартысынан астамы «сол 
ортәныц талаптарына сай болу үшін онда 
кездейсоқжыныстық қатынасқа бару ке- 
рек» дегенді айтқан (Robert Wood Johnson 
Foundation, 2006).
Бұл жаңа  нормәларды  осы  арқылы 
табыс  тауып  отырған  корпорациялар  қа- 
лыптастырған.  Мәселен,  «Қыздар  еркін 
сайрандады»  (Girls  gone  wild)  деген  сияқ- 
ты  видеоларды  түсіретін  компаниялар 
жағажайдағы 
«жынойнақты» 
түсіріп, 
оңай жерден ақша жасайды  Мундай ком­
паниялар  көктемгі  демалыстың  «жаба- 
йы^ жағын көрсетіп қана қоймай, мектеп 
оқушыларына  да  сертең  колледжге  бар- 
ганда осындай болады» дегенді үйретеді. 
Сол  сияқты  алкоголь  өнімдерін  шығара-
5
I   Оқушылар мен студенттер 
*  көктемгі демалыс кезінде 
үлкендердіңбақылауынантыс 
қалып, ойына келгенін істеуге 
мүмкіндік алады және соны емін- 
еркін пайдаланады.
тын  компаниялар да, туроператорлар да 
өнімдерін көбірекөткізу ушін көктемгі де- 
малыстыц «жабайы» жагын көбірек наси 
хаттауға  тырысады  Мәселен,  Dos  Equis 
Girls  компаниясының  қыздары  бикини 
киіп  жүріп  тегін  сусын  таратады,  ал  бір 
туроператордың  веб-сайтында:  «(Мек- 
сикадагы)  суды  ойлап  қобалжымай-ақ 
қой, себебі сен ол кезде сыраға мае бола- 
сың»  деп  жазып  қойған  Қорыта  айтсақ, 
көктемгі  демалыс  студенттердің  Жаңа 
Орлеандағы  Mardi  Grass,  Бразилиядагы 
карнавал  кезіндегідей  күнделікті  рөл- 
дерден, мәртебелер мен институттардан 
сытылып  шығып,  еркін  сайрандауына 
мүмкіндік береді
кездесуді санамыздағы бір қалыпқа саламыз. Яғни қарапайым түрде 
айтсақ, қалып дегеніміз -  жағдайға  баға  беру,  болып жатқан қарым- 
қатынастан не күтерімізді анықтау.
Жүзбе-жүз кездесулердің барлығында біз күтетін нәрселердің қа- 
лыбы жасалады:  адамдар қалай әрекет  етеді,  бүл  әрекеттерімен  нені 
меңзейді және т.б. Тіпті сатушыдан бір қорап сағыз сатып алған сәттің 
өзінде біз одан ондаған нәрсені күтеміз. Американың көп жерінде біз 
оның ағылшынша сөйлегенін, кассаның жанына барғанын, тауардың 
бағасын  айтып  саудаласпауын,  тым  артық  салмағыңды  айтып  кем- 
сітпеуін күтеміз.  Бұл күткендеріміз -  біздің жасаған қалыбымыз, сол 
қалыптың арқасында  біз әлгі кездесуге  баға  беріп, оған жауап қайта-
рамыз. 
Қалып -  жағдайды бағалау, болып
Көбіне  сөйлесетін  серігіміздің де  қалыбы  біздікіндей  болады,  бі-  жатқан қарым-қатынастан не 
рақ  кейде  өзгешеленуі  мүмкін.  Кейде  ол  адамның  қалыбы  басқаша 
күтетінімізді анықтау.

128
4 -ТА РА У
І
іскерлік салада кездескен екі адам 
бірдей кадрларға иеболғандықтан, 
екеуі де не істеу керектігін және қол 
алысу нені меңзейтінін біледі.
Драматургия - қоғамдағы 
жағдайларды әр адамның 
өзгелерге өзі көздегендей эсер 
ету үшін жасайтын іс-әрекетінің 
көрінісі деп қарайтын әлеуметтік 
өзара әрекеттесу.
болады  немесе  ұшырасқан  адам  қалыпты  өзінше  түсініп  қалады. 
Жағдайға анықтама беру үшін қалыптасқан соңғы қалып екі тарап 
арасындағы келіссөздің нәтижесі болып шығады.
Болмыс туралы  келісу
Кездесуді қалыпқа  салған соң «Қандай болмысты мойындаймын?» 
деген  екінші  сұраққа  жауап  беру  қажет.  Бүл  -   қатысушылардың 
аты-жөнін  білуден  әлдеқайда  күрделі  шаруа.  Әрқайсысымыздың 
бойымызда  түрлі  рөлдер  мен  болмыстардың  жиынтығы  болған- 
дықтан, біздің жағдайда актордың (әрекет етушінің) қай болмысты 
пайдаланып тұрғанын анықтау қиы н болып жатады.
Белгілі  бір  деңгейде  болмыс,  біз  құйған  қалыптың  ішінен та- 
былады.  Егер  студент  профессордың  кабине гіне  дәріс  алу  үшін 
кірсе,  онда  профессордың  ғылыми  болмысы  орынды  болады.  Егер 
профессор  студенттің  ата-анасының  досы  болса,  онда  студентгің 
кабинетке кіруі әлеуметтік кездесу қалыбына кіреді, бүл жағдайда 
профессор  болмысының  басқа  бір  қыры  (хоббиі,  отбасылық  өмірі, 
т.с.с.) пайдаланылады.
Болмысты  анықтау  көп  мәселе  туғызбайтындықтан  кейде 
ол  келіспеушілікке  себеп  болуы  мүмкін.  Мүны  көбіне  әңгімелесу 
кезінде  байқаймыз.  Мәселен,  «Бұл  -   компьютердің  майын  ішкен 
Мэри» деп таныстыру мен «Бұл -  сауық десе алдына жан салмайтын 
Мэри» деп таныстыру мүлде  бөлек.  Әрине,  басқалар  сіз жасағанқа- 
лыппен келіспеуі мүмкін. Мэри сіз ұсынғаннан мүлде басқа болмы- 
сын көрсеткісі келуі ықтимал.  Мұндай жағдайда ол сізбен келісуге 
мәжбүр болады.
Болмыс проблемасы қарым-қатынастың жасырын бөлігі болуы 
мүмкін.  Мәселен,  оқуын  жаңа  бітірген  заңгер  жігіттің тәжірибелі 
әйел  заңгермен  сөйлесіп  тұрғанын  елестетіңіз.  Егер  жігіт  бүл  кез- 
десуден  қысылатын  болса,  онда  оны  жас  заңгер  мен  тәжірибелі 
заңгердің кездесуі емес, ер мен әйелдің кездесуі деп түсіндіруге ты- 
рысуы  мүмкін.  Ол  әйелдің  иіссуы  туралы  еркіндеу  әңгіме  бастап, 
сосын  «мына  іске  әйел  ретіндегі  көзқарасыңыз  қандай»  деп  сауал 
тастауы  ықтимал.  Ол  тіпті  әйел  заңгердің  орындығының  арқалы- 
ғына қолын қойып немесе оның иығынан үстап сұхбаттасушының 
алдындағы  өктемдігін көрсеткісі келуі ғажап емес. Акторлар осын- 
дай  стратегиялардың  көмегімен  келісе  отырып,  өзінің  және  айна- 
ласындағылардың болмысын анықтайды.
Драматургия
Күнделікті өмірді біз драматургия деп аталатын әлеуметтану багы- 
ты арқылы басқарып отырамыз. Д раматургия -  қоғамдағы жағдай- 
ларды  акторлардың  аудиторияға  өзі көздегендей  эсер  ету үшін жа­
сайтын  манипуляциялық  іс-әрекетінің  көріністері  деп  қарайтын 
әлеуметтік өзара әрекегтесу түрі.
Драматургиялық  бағыттың  негізін  салган  -   Ирвинг  Гоффман 
(1959,  1963).  Гоффман  бүкіл  әлемді  театр  деп  сипаттады.  Күнде  та- 
ңертең:  «Қандай  киім  киемін?»,  «Шашымды  қалай  қайырамын?», 
«Бүгін денемдегі суретті көрсетуге болатын күн бе?» -  деп өз-өзіміз- 
ге  сұрақ  қоятынымыз  сияқты  әрқайсымыз  кәнігі  әртістей-ақ  бет- 
бейнемізді  өз  кейіпкерімізді  сомдау  үшін  қолданамыз  (қараңыз 
Pitts-Taylor, 2003). Айтып тұрган сөзімізді қуаттай түсу үшін немесе 
оған қарсы шығу үшін  әртістер  секілді бет әлпетімізді, қимыл-қоз- 
ғалысымызды, көзбен ұғысуды және дене тілінің басқа да әдістерін 
пайдаланамыз.  Мәселен,  құрбыңызға:  «Көйлегің  жарасып  тұр» де-