132
4 -ТА РА У
Case Study: әсерді басқару және
үйсіз балалар
Әсерді басқаруды түсінудің ең жақсы тәсілдерінің бірі - мәртебесі өте
төмен, Гоффмин (1961) «болмысы бұзылғандар» деп атаған адамдар-
дың бет-әлпетіне көз салу. Бұлардың қатарына кісі зорлағандар, сат-
қындар, жарадан бет-аузы бүжырланған адамдар жатады. Болмысы
бүлінген адамдар қадір-қасиетін қалай сақтайды? Басқалардың бага-
лауына қаншалық эсер етеді?
Сан-Францискода қаңғыбас балалар арасында жүргізілген зерт-
теу осы жалғыз сұраққа жауап іздеді. Энн Рошель есімді ғалым қаңғы-
бас балаларды апарып тастайтын орталықтарда ерікті ретінде жұмыс
істеп, төрт жыл бойы олардың іс-әрекеттерін бақылап, әңгімелерін
тыңдаған, балалармен ресми және бейресми жағдайда сөйлескен
(Roschelle & Kaufmann, 2004).
Рошель сөйлескен балалар өздерінің бұзылған болмыстары ту-
ралы жақсы білетін болып шықты. Олар жергілікті басылымдар-
дың «қаңғыбас балалар» мәселесін жиі көтеріп тұратынынан да,
саясаткерлердің «қаланы қаңғыбастардан тазартамын» деп уәде бе-
ріп, дауыс жинайтынынан да хабардар екен. Балалардың бірі: «Бізді
жүрттың бәрі жек көреді, себебі қаңғыбастар қоғамды кері тартады.
Егер бұл ел шынымен керемет болса, мүнда біз сияқты балалар бол-
мас еді», - деп жауап берген (Roschelle & Kaufmann, 2004, 30). Сонда бүл
балалар қадір-қасиетін қалай сақтайды, басқалардың өздері туралы
көзқарасына қалай эсер етуге тырысады?
Рошель мен оның әріптесі, екінші автор Питер Кауфман балалар-
дың бейімделу және қарсы түру сияқты екі стратегияны қолданаты-
нын аңғарады. Бейімделу түрлі формада журуі мүмкін. Балалар өзде-
рінің адам ретінде қадірі бар екенін сезіну үшін еріктілермен және
I
Өзгелер сияқты, панасызжастар
I дабасқалардыңәсерінбасқаруға
тырысады. Мына жігіт сүйкімді
ит тауып
алып, оған қамқорлық көрсету арқылы
басқаларды да оны жақсы
көруге
шақырады.
ҚОҒАМДЫҚ ҚҰРЫЛЫМ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
133
басқа қаңғыбас балалармен достасады. Олар сондай-ақ мүмкіндігін-
ше қалыпты балаларға ұқсап бағуға, солар сияқты киім киіп, солар
сияқты сөйлеуге, жүріп-тұруға тырысқан. Мәселен, олар қайырым-
дылық көмек ретінде келген киімдердің арасынан жылы пальтоны
емес, ең сәнді пальтоны таңдаған. Өздерінің қаңғыбастығын жасыру
үшін сөздерін де ойланып сөйлеген. Олар қаңғыбастарға қарайтын
өлеуметтік қызметкерлерді «тәтем» деп, ал үйсіздер жиналатын орта-
лық қызметкерлерін «достарым» деп атаған. Үш төсектен кейін жат-
қан достарын «үш үйден кейін түратын көршім» деп сипаттаған.
Сондай-ақ қаңғыбас балалар, қарсы күресу жолымен де өз бол-
мыстарын қорғаған. Біріншіден, олар басқа балаларды қорқыту үшін
«гангстер» киімдерін киіп, солар сияқты әрекет еткен. Екіншіден,
олар жыныстық мінез-құлық пен көзқарас жағынан өз жастарынан
тым ересек болып көрінуге тырысқан және сол саладағы «жеңістерін»
айтып мақтануға құмар болтан. Сонымен бірге олар өздерінен де көп
құқай көретін көше кезбелерін қатты сынап, өздерінің қогамдық мәр-
гебесін көтеріп қалуға күш салған.
Р о зи т а :
Ана сасы қ қ а ң ғ ы б а с қ а қ а р а ң ы з . Қ а н д а й ж и ір к е н іш т і. Неге д у ш қ а
түспеген?
Д ж а л и с а :
Ия, о лард ы бізбен бірге Х а м и л т о н н ы ң іш ін е к ір гізб е ге н ін е қуа-
ны п тұ р м ы н .
Р о зи т а :
Ш ы н ы м ен де, олар б ізд ің за т ы м ы з д ы ұ р л а п , м а ң а й д ы с асы ты п
ж іберер еді!
Д ж а л и с а :
Әлде үн ем і мае болы п ж ү р ер ме еді? (Roschelle & K aufm an, 2004, 37)
Розита, Джалиса және басқа балалар көп кемсітілетіндердің қа-
сында өздерін
зор санап, мақтанып қалды.
Жалпы алғанда, әсерді басқару стратегиясының арқасында қаң-
ғыбас балалар өзгелердің алдында өздерін аз да болса жақсы сезінді.
Бұл бізге не береді?
1950 жылдары құрылымдық-функциялық теория әлеуметтанудағы
басым бағыт болды. Ол мінез-құлықты анықтайгын институттық
нормалардың күшіне баса назар аударды. Алайда 1960 жылдардан
бастап әлеуметтанушылар құрылымдық-функциялық теория өмірге
келмей тұрғанда адамдар өздерінің іс-әрекетін жақсырақ бақылай-
тын дегенді айта бастады.
Содан бері ғалымдар әлеуметтік мінез-құлықтың тәртіпке сүйе-
нудің емес, өзара келісімнің арқасында қалыптасатынын және адам-
дардың қоғамдық қысымға бағынудың орнына оған қарсы тұруға
бейім екенін көбірек қарастыруға көшті (Weitz, 2001). Бұл өзгеріс күн-
делікті өмірдегі әлеуметтануда тана емес, сонымен қатар аурухана,
кәсіпкерлік, мектеп және тағы басқа үлкен үжымдардың күнделікті
өмірінде де байқала бастады (мәселен, Jurik, Cavender, & Cowgill, 2009;
Bettie, 2003). Дегенмен бұл - ереженің ешқандай салмағы жоқ дегенді
білдірмейді. Шындығында, ережелердің ықпалы өте күшті, әрі келі-
сімге келудің де өз шегі бар. Әр актордың кел ісімге келу қабілеті оның
ресурстар мен билікке қол жеткізе алуына байланысты. Ал бұл екеуі
де әлеуметтік құрылымға тікелей тәуелді. Қорыта айтсақ, біздің мі-
нез-құлқымыз, бір жағынан, өзгелермен келісу арқылы, екінші жағы-
нан, сыртқы күштердің ықпалының нәтижесінде қалыптасады.
