•Баяндау композициясы;
•Уакыт пен кецклчк композициясы;
Композициялык тэсшдер:
*К,айталау (егер шыгармада б!р сез, б1р жол, б1р сейлем унем1
кайталанып отырса, ол ритмотивке айналады).
‘Карама -карсы кою.
•Кушейту
•Ретроспекция - кер1 шепну (Мысалы, Г.Мус1репов «Ананыц анасы»,
Т.Ахтанов
«Боран»).
•Ритордация - баяулату ( Мысалы, «Абай жолы» романындагы акын-
дардыц Абай аулына келлт).
Такырып - керкем шыгармага аркау болган ем1р кубылыстарыныц
ТОбы,
0М1Р
шындыгы.
•М эцгш к такырыптар - адам болмысыныц рухани болмыстарын, жаны
мен тэншвд умтылыстарын, ем!р мен ел!м, жаксы мен жаман, а к пен кара т.б
такырыптарды камтиды.
•Накты тарихи такырыптар - б ел гш бгр кезецмен, дэ\трмен сабакгас
кслед 1.
Идея - такырып ту'ралы авторыныц багасы, коз
капасы, ой-туйш к
позициясы, концепциясы. Идеяныц езш ек! мэнде карастыруга болады:
•Авгорлык идея (субъективт1).
•Объектив пк идея - шыгармадан туатын максатты идея.
Ал сюжет композициясы орта мектепте эпикалык шыгармаларды
окыту
барысында жш талдау нысанына ш н ед ь
«Сюжет (французша «зи]еЪ> - зат) - коркем шыгарманыц мазмунын
ашып, мазмунды пйшнге кепнрудщ н е п зп тур[, жолы немесе тэ с ш . «Сюжет
дегешм1з - жалпы алганда, адамдардыц езара карым-катынасы, байланысы,
кайшыльщтары, жек керу, жаксы керу, эр характердщ, типтщ есу, жасалу
тарихы» дейд) М.Горький.5
Пролог (грекше «рго1о§оз» - алгы сез) - керкем шыгармага
кдрюпелердш сир гур 1.
•Сюжеттщ басталуы (экспозиция) - Керкем шыгармадагы ю-эрекет,
тартыс басталмай турып,
окига болатын орынмен, ортамен, болашак
кешпкермен, жагдайлармен таныстыру, алгашкы мэл1мет беру. Экспозиция -
шыгармадагы окига же.тсше. кактыгыска тжелей эсер етпейд!, тек м езп л д к-
м екен д к сипат бередь
•Сюжеттщ байланысы - тартыстыц басталуына туртю болган адамдар
арасындагы кимыл-эрекегпн басы. Сюжет желюшдеп тартыстыц эуелп
туындау себебт
•Сюжеттщ дамуы - адамдардыц езара карым-катынасынан, к;имыл-
эрекетшен туатын турл! жагдайларга байланысты ербу.
1 Кабдолов 3. Сез енерт А., Жазушы. 1985 ж.
196
•Сюжеттщ шарьщтау ш ел (кульминация-«би!к шыц») - окига
дамуыньщ ширыгып, ен жогаргы нуктеге жетуг Адамдар арасындагы кимыл-
эрекеттщ мейлшше кушей ш, шынына жеткен жерь
•Сюжеттщ шеш1М1 - шыгармадагы окиганьщ б г т , нэтижеЫ, содгы
тушш. Сюжеттщ шеш1М1 - оньщ идеялык-керкемдш шецпмг
Эпилог (грекше «ерПо§оз» - соцгы сез) - керкем шыгарманы корыту-
дьщ бхр тур!. Пролог пен эпилог
сюжет композициясына жатпайды, сырткы
композиция элементтер! болып есептеледт
Эдеби шыгармада кеРппкер, оньщ есу динамикасы, сю ж ет™ ж ел1
болмаса, тутас курылым - композиция болмайды. Сондыктан мугал1м мектеп
кабыргасында керкем шыгарманы окып-уйрену барысында кейткерлерд1
эртурл 1 жагдайларга байланысты езге бейнелермен тыгыз органикалык
б1рл1кге, карым-катынаста карастыруы кажет. Муны ем ф л ж мэш бар
кубылыстармен салыстыра танытуга, оган ш эмрггердщ ез п ш р л ерш
бшд!ру1не назар аударуы керек.
Эдетге окушы шыгармадагы керкем ойды шындьщ туршде гана
кабылдап, ондагы образдылык, типтш к, мазмун мен форманьщ б г р л т секшд!
эдебиеттщ теориялык астарларына назар аудара бермеу1 мумкш. Сол ушш
мугалзм керкем мэтшмен жумысты терендете отырып,
окушыларды эдеби-
теориялык сауаттылыкка дагдыландыруы керек. Бул керкем туындыны
дэйект! турде талдауга, бййщй саналы мецгеруге уйретед).
Осы орайда жалпы б ш м беретш казак мектептершде окылатын
б1рнеше шыгармага жасалган талдау улплерш усынамыз.
8-сыныпта окылатын Кабдеш Ж ум адтовтщ «Кдздар кайтып барады»
зцпмесш щ такырыбы: касиетп атамекенге сагыныш. Ш ыгармада курдел!
сездер мен сез таркестер!, сез оралымдары кездесед^. Атап айтар болсак:
«Капсагай» - зор денел1, бшк те жуан деген магынадагы сез; «ерттен
калган ку томардай болып калды» - туыс-тамырсыз жалгыз калуды бшд!ру;
«терт тагандап» - аяк колын ецбектегендей жерге т!реу; «шокай» - иленген
туйенщ терюшен, кальщ кеннен т^плген аяккшм. Бул аяк кю мнщ шэркей.
шакай деген де атаулары бар. «Ушкат» - ушкаттар тукымдасына жататын
шырмалган бута, кейде агаш Кдзакстанньш тау беткейлершде. кейде
шыршалы ормандар арасында, тастакты жерлер мен езен жагалауларындагы
тогайда есетш ес1мд1к. «Крзы кеш жер» - 10-15 шакырымдай болатын
аракашьщтык елшемг
Шыгармадагы басты кейшкер - кдрия. К,арт - реадиспк образ. К,арттын
бойынан, болмысынан туган жерш сагынып, ацсаган, оралуды арман еткен
жырактагы кандастарымыздын, тутастай бсйнес!
мен арманы керш едг
Акыргы тш еп отанына оралу болган карттьщ туган жердщ топырагын тумар
етушен, тагдырдыц тас толкындарына тетеп берш, атамекенше оралу
сэтш деп басынан еткен эр киындыкка сыр бермей шыдауынан, ансаган туган
елкесш щ топырагын суюшен сез!мтал кайсар рух байкалады. Сонымен катар,
кайсарлык пен батылдыктьщ арасынан нэзш сагыныш пен махаббат кылац
бередк «К|арт кес1М1 айнитын емес... Бул сапарга ол бакандай кырык, жыл
бойы дайындалмады ма? Муньщ ез! - децбекшш етк!зген талай уйкысыз
197
тундердщ, санамен саргайып, саркыла, толганган бумл елнршщ айнымас
корытындысы емес пе? Кеп жыл бойы козданып, 1штей тутанып турган
ерттщ алаулап жанган шагы, жанар таудыц лак, е т т 61 р атылганы. Карч сез1М1
бурауы
жеткен домбырадай тырсылдап, шертш тур. Крл типзсен болды,
уз1лед1» - деген жолдардан ацгарылатын сагынышпен тутаскан нэзж сез 1м
И1р1мдер1 карттын, болмыеындагы ессп махаббатты ангартады. «Шал
мацайьшда жаткан бфнеш с улкен тасты касына экеп алды. Сонан сон «келсец
кел» дегендей тэуекелмен тас туй ш п , кас душпанын кутп де отырды» -
жолдарьшдагы карттьщ эрекетшен бойына бггкен батылдык пен ептЫ к те
танылады. «Я, Жасаган, - дед1 тшед1 ол кекке калтыраган колын жайып
турып. - маган енд1 уш кун.ик гумырынды кия кер! Онан аргысын сурамай-
мын да... Арганатыньщ ащ ары на жеткесш, аманат жанынды ала бер!» - деген
карт жалбарынуы мен «...Ойткеш бул - менщ акыргы тш епм гой», - деген
карияныд ойынан туган жер гопырагын адсаган щкэр, мелд1р сез1м кылы
шертиед!. Оньщ басындагы куй, кею релндеп арман-тшек б!р адамньщ гана
емес, мындаган
жанньщ тагдырынан сыр актарып, мьщдаган жанньщ
журепнде уялаган аскак та н э з к сагынышты сезд1ред1.
Шыгарманьщ т!лд!к ерекш елИ н танытатын туракты сез т1ркестер,
макал-мэтелдер, синоним, афоризм сездер, табу, диффимизм т.б. кездесед).
Туракты пркестср: «Титыгы куру» - аш эбден курыды, шамасы
калмады, куц
Достарыңызбен бөлісу: 
