119
XX ғасырдың баскезіндегіқазақәдебиетіндегікөркемпублицистикажанрлары
арасында сол кезде жаңа қалыптаса бастаған түрлерінің біріпамфлет– көркем-
публицистикалық немесе өткір сатиралық шығарма. «Памфлет бүтінбір
қоғамдық құрылысты, саяси системаны тұтас алып, неолардыңтиптіккеселді
жақтарын,кертартпаәлеуметтіктоптарыменпартиясын,идеологиясымен
көзқарастар жүйесін жер жебірше жете әшкерелеуді мақсат етеді»[78,115].
Оның басты бір ерекшелігі«қарасөзбенде,өлеңтүріндеде кездесетін сатиралық
шығарма...
көп
қырлыжанр,ондасолзаманныңсаяси-әлеуметтік
тынысы
полемикалық
сарында,
өткірсатира,сарказмменайқындала
ашылып
отырады»[79,261–262]. Осы жанрға ұқсас,жоғарыдасөзқылғаноқшау сөз
қоғамдакездесетінкелеңсізоқиғаларды,адамдардыңоғашқылықтарын
әжуалап
әшкерелесе,
ол
памфлет
сол
қоғамтудырғанәлеуметтіктиптіарқау
етіп,бүкілбилікқұрылымын,қоғамдыққұрылыстысынап-мінеп,сықақтап
әшкерелейді.
XX ғасыр басындағы алаш зиялылары мен қаламгерлері, жалпы
шығармашылық
өкілдері
памфлетті
патшалық
жүйеге
қарсыөткірдеықпалды,қаһарлықару
ретіндешеберпайдаланып,га-
зеттерменжурналдардажариялаған.Ақын-жазушылар
арасында
Міржақып
ДулатовпенСәбитДөнентаевпамфлетжазудың тамаша үлгісін жасады.Қазақ
көсемсөз
шеберлерінің
қатарынаҚ.Сәтбаев,Е.Алдоңғаров,
Ж.Аймауытов,Тлепбергенов,
Қ.Кемеңгеров,Ә.Ғалимов,
М.Әуезов,Т.Рысқұлов,М.Жұмабаев,Б.Майлин
сияқты
алаш
арыстарын
жатқызамыз.
3.Тарихи зерттеулерде газет-журнал деректерін
пайдалану әдістері
Жоғарыда айтқанымыздайбаспасөз материалдары тарихшы үшін таптырмайтын
тарихи дерек. Бірақ өз зерттеулеріңде олардыпайдалану барысында бірқатар
деректанулық әдістерді пайдалану қажет.
Бірінші, ескеретін жайт мерзімді басылымның сипаты, оның беделі мен
тиражы.Мемлекет тарапынан, белгілібір қоғамдық ұйымдар қаржыландыратын
газет-журналдар тек ресми материалдар жариялайды. Ондай мақалалар біршама
объктивтілікке жақындау болатындығы белгілі.
Екіншіден, мерзімді басылымның жанрына көңіл аударған жөн. Қысқа
хабардан объктивті фактілерді алуға болады, ал керісінше аналитикалық
жанрлардан зерттуші өзіне қажетті, белгілі бір талдаудан өткен материалдарды
пайдалануға мүмкіншілік алады.
Сондықтан баспасөз материалдарына, тарихи жазба дерек ретінде, көңіл
аударушы тарихшылар баспасөз органдарының саяси және әлеуметтік бағыт-
бағдарына сыни пікір тұрғысынан қарауы керек
Әдебиет
120
Атабаев Қ.Қазақстан тарихының деректанулық негіздері: Оқу құралы. –
Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 302 б.
Бекхожин Х., Матвиенко С., Козыбаев С. Очерки истории казахской
журналистики, А., 1991.
Аллаберген Қ., Нұсқабаев Ж., Оразаев Ф. Қазақ журналистикасының тарихы
(1870–1995 жылдар), А., 1996.
12. ӨМІРБАЯНДЫҚ ШЫҒАРМАЛАР ТАРИХИ ДЕРЕК
Жоспар
1.Жекебас құжаттарының деректемелік ерекшеліктері.
2.Мемуарлардың деректік құндылығы.
3.Жекебас күнделігі – тарихи дерек.
4.Эпистолярлық жанрдың мәліметтерін тарихи дерек ретінде пайдаланудың
әдістері.
1.Жекебас құжаттарының деректемелік ерекшеліктері
Өмірбаяндық шығармалардың сенімді тарихи дерек екендігі баршамызға
мәлім.Бүгінгі деректану ғылымында олардан шынайы ақпарат алу әдістері
қалыптасқан. Естеліктер, күнделіктер, жеке адамның жазысқан хаттары
(эпистолярлық) ескерткіштері, тарихшылар үшін өздерінің пайда болу сипаты,
мән-мағынасы жағынан бір – біріне жақын тарихи ескерткіштер. Солай бола
тұрсада олар дерек ретінде үш түрге бөлінеді және оларды іздестірудің,
пайдаланудың өзіндік бір ерекше жолдары бар. Естелік, күнделік, хаттар
субъективтік сипаттағы деректер. Себебі, оларды жеке адамдар өз пікірі
тұрғысынан жазады.
Мұндай деректердің ерекшелігі олар күні бұрын белгілі шектелген адамдарға,
өздерінің балалары, отбасы мүшелері үшін замандастары, тарихшылары үшін
жазылады.Автордың алдында белгілі бір мақсат бар, оны орындау үшін
жадында сақталған материалды жинақтап тәртіпке келтіреді.Өмірбаяндық
деректерді топтауғамына төмендегідей талаптар қойылады. Алдымен оның
авторын, сипатын(ауызша ма немесе жазбаша ма), ақпаратты қайдан
алғандығын анықтау қажет.Объект тарихшының зерттеп отырған
уақытына тым жақын болса, ақпараттұлғаның өзінен алынса, ақпарат
бізге дейін жазбаша түрде жеткен болса, ол бізге дейін бұрмаланбай,
өзгеріске ұшырамай, алғашқы түрінде жеткен жағдайдадеректің сипаты
шындыққа тым жақын болады. Ал керісінше,құжат зерттеп отырған
уақыттан алыстау, ақпарат бізге ауызша жетсе, ақпарат көзі бізге дейін
бұрмаланып, өзгертіліп, “түзетулер” енгізілген болса дерек шындықтан
алыстау, яғни оны пайдалануда сақ болған жөн.
121
Өмірбаяндық деректердің тағы бір ерекшелігі олардың авторларының
әлеуметтік жадына байланысты. Ол өзінің пайдаланған мәліметтерін
деректемелік сын тезінен өткізбейді. Ол заманында қалыптасқан дәстүрден
ауытқымауға тырысады. Жастық шағын, өткен заманды аңсайды (настольгия),
келешекке зор үмітпен қарайды, болашақ замандыасыра мақтау, тарихтың
кейбір сәттерін тұлғаның өзінше қабылдау сияқты факторлар шығармаға әсерін
тигізеді.
2.Мемуарлардың деректік құндылығы
Мемуар– (французша: memorіes, латынша: memorіa – еске алу) – авторлардың
өздері куә болған тарихи оқиғалар мен қоғам қайраткерлерінің өнегелі өмірлері
жайлы көркем естеліктер.Автор өзі куә болып, араласқан дәуір оқиғасына өз
көзқарасы тұрғысынан баға беріп, жеке адамның, тарихи тұлғаның тағдырын
халық өмірімен тығыз байланыста көрсетеді. Мемуардың очерктен
айырмашылығы құжаттық-деректік тұрғыдан неғұрлым нақтылығында, әрі
көркемдігінде жатыр.
Мемуар жанрының туу тарихы ерте дәуірлерден басталады, оның нақты
мәніндегі жетілу, қалыптасу кезеңдері ХҮІІІ-ХХ ғасырлар еді. Оның үздік
үлгілеріне А.Герценнің “Көргендер мен ойлары”, С.Сейфуллиннің “Тар жол
тайғақ кешуі”, С.Айнидің “Бұхарасы”, С.Мұқановтың “Өмір мектебі” т.б.
жатады.
Ахмет Байтұрсынов әдеби туындының бұл түріне «Біреудің заманында болған
тарихи оқиғалардан, яғни өзі ішінде болған істерден дерек беру – заманхат деп
аталады» – деген анықтама берген.
Заманхаттың
негізгі
үшбелгісі
болады.
Біріншісі
–
заманхаттың
субъективтілігі, екінші– ретроспективтілігі және соңғысы – жадқа сүйенушілігі.
Осы айтылғандарды ескере отырып, біз заманхатқа мынадай анықтама бердік.
Заманхат автордың өз көзімен көрген, қатысып араласқан оқиғалар жайындағы
өмірбаян түрінде, күнделік түрінде, қолжазба түрінде кездесетін үлгіде жазылса
да, әдеби шығарма жай естелік болып қалмайды. Мемуарлық шығармада
автордың өзі көріп-білген жайларды әртүрлі адамдардың әрекетін айғақтай
отырып айтатыны – бұл жанрдың өзгешелігі және артықшылығын көрсетеді.
Заманхаттың ерекшеліктерінен ескере отырып А. Байтұрсынұлы заманхаттың
пайда болуының себептерін, оның тарихи деректік ерекшеліктерін көрсетті. Ол
«Мәдени жұрттың адымында заманында болған көзге түсерлік оқиғаларды
яки өз өмірінде ұшыраған зор істерді жазып, әңгіме ретінде тіркеп отыратын
әдет болады. Заманхаттыоқымысты адамдар жазады. Сондықтан мұнда құр
халық аузында әуезе болып жүрген дәлелсіз сөздер жазылмайды. Заманхатта
оқиға уақыт сарынымен жазылмайды, іс сарынымен жазылады» – деп, оның
құнды тарихи дерек екендігін дәлелдеді.
Заманхаттың тарихи дерек ретінде ғылыми сыннан өтуінің қажет екендігін М.
Қозыбаев «Мемуарлық әдебиетке сын көз керек, ондағы деректерді ой елегінен
өткізіп, басқа деректермен салыстырып отыру керек» – дейді.Естелік
Достарыңызбен бөлісу: |
