117
әдебиеттенақтысипаттама жоқ. А.Байтұрсынұлызаман хат деген термин
кіргізді.
Заман хат та ашық хатсияқтызаман лебін, заман ағысын, қоғамдағы күрделі
өзгерістерменқұбылыстардың
мәнінжұртшылыққажеделтүрдежеткізіп,сол
жаңалықтардан үлгі алуғашақырады.
«Біреудің
заманында
болған
тарихи
уақиғадан,якиөзішіндеболған
істердендерек беруі заман хат деп аталады. Мәдени жұрттың адамында
заманында
болғанкөзгетүсерлік
уақиғаларды,
яки
өз
өмірінде
ұшырағанзорістердіжазып,әңгіме ретінде тіркеп отыратын әдет болады.
Заманхатшежіредейемес,тәртіпті ,жүйелі келеді. Шежірені тек хат
білетін адамдар құртіркейберугеболады. Заман хатты оқымысты
адамдаржазады.Сондықтанмұндақұрхалықаузындаәуезе
болып
жүрген
дәлелсіз
сөздержазылмайды.Заманхаттауақиғауақыт
сарынымен
жазылмайды, «іс сарынымен жазылады» депсипаттамабереді А.Байтұрсы-
нов.[2,398],Ол«Заман хатты жазатын кісі «өз көңілінің күйіне түспейтін,
яғнидостыққада,
қастыққа
дақарамай-
тынадамболарғатиіс»екендігінайтып,осыталап
орындалғанда
ғана
«тарихқа беретін жемінің молдығынан заманхатөтеқұнды сөздер есебіне
қосылады» деп жанрдың тарихи, әдеби маңызын көрсетеді.
Шындығында,
заман
хатты,
яғни
ашық
хатты
А.Байтұрсын-
ұлыатапөткендей,«оқымысты адамдар» – Алаш зиялылары жазған. Олар
«достыққа да,қастыққадақарамайтын адам» болғандықтан ашық хатты парасат
пен шындыққа жүгініп,әділжазған, көркем-публицистикалық тілмен, айшық ой
өрнектерімен
заманақиқатын
газет-
журналоқырмандарынанақтыжеткізген,ашыкхаттағыоқиғаныеш
бұрмаламай,
реңкін өзгертпей, дәлме-дәләңгімелеген.«Әдебиеттанытқышта» заман хат екі
түрге бөліпкөрсетіледі:«Заманхатжазушыжазуынакерек жемді иә уақиғаның
толып
жатқан
үстінен
асып
жазады,
иәкөпуақытөткізіп
уақиғадаболғанхалдердіөзініңесінеалыпжазады».Біздіңзерттеу
мысалымызда
заман хаттың бірінші түрі – оқиғаныңүстіненалыпжазу,яғни оқиға болған сәтке
немесе сол тарихи жағдайға байланысты жазылғанашықхат түрі диссертация
нысанасына
дәлкеледі.Ал«көпуақытөткізіпуакиғада
болғанхалдердіөзініңесінеалыпжазу»түрінеА.БайтұрсынұлыАбайдың
қара
сөздерін жатқызыпты. Бұл – жөн пікір. Себебі, Абайөзініңзамансөзі– қа-
расөздерін
жаһан
дамуы,
адамзаттарихыменөзхалқыныңтағдыр-талайын
ұзақуақытойелегіненөткізіп,сарабдалойларментұжырымдаржасау нәтижесінде
жазған.
Қарасөздің,
яғни
көркем
прозаның
бір
түрі–көсемсөзжан-
рыретіндезамансөзқарастырылмағаныменXXғасырбасындағықазақбаспасөзінде
жарияланғанашықхаттүріндежазылғанмақалалардыңәлеуметтік,саяси–
қоғамдық,мәдени-рухани,экономикалықдамудағыұлтмәселесінекөсемсөз
рухындакөркем-публицистикалықтілменжұртшылықтыұйытып,бағыт-бағдар
беруібұлтуындыныкөркемпублицистикажанрыдепатауғаболатын-дығын
дәлелдейді. Себебі, заман сөз, яғни ашық хатпублицистикаталаптарынасай
118
нақты өмір деректері мен құбылыстарына сүйеніп жазылып, болған
тарихиоқиға ізімен немесе ерекше жаңалықтың артынан іле-шала шапшаң
датезарадаанық та айқын ой-пікір білдіретін, тұжырым жасап, заман талап
еткенбелгілібір мақсатты орындауға үндейтін оперативті, яғни ұшқыр жанр
деугеболады.Ашық
хат
жеке
автордыңатынанбасқабіржекетұлғағаарналыпнемесебүкіл
халыққа,
саяси
жүйеге немесе қоғамға бағышталып жазылуы мүмкін,екіншібір түрі – бір топ
белгіліқоғамқайраткерлеріменәдебиетөкілдеріатынан ұжымдық ашық хат
тажазылуымүмкін.Ашықхатнақтылыорынға,уақытқа, жағдайға байланысты
жазылып,заманменбіргетыныстайды,солкүн,апта, айдағы елді елең еткізген
оқиғалар
мен
құбылыстарға
жылдам
ілесіп,
өзүнін,пікірін
білдіреді.Мұныменқосазаманхаттыңбастыміндеті–белгіліоқиғаға
көзқарасын
лезде жазып, көпшілікке жұмысістеуітиіс,солреттеуақыттан оза отырып,
шапшандықпен, көрегендікпен алда болу керек.
Алаш көсемсөзшілерізаманхатжанрынақаламтербегендеашықхатжазудың осы
міндеттері үдесінен шыға білген. «Айқап» журналының1911жылғы№7 санында
«Азамат
Алашұғылы»
де-генбүркеншікатпенжарияланғанМ.Дулатовтың
«Қазақ халқының бас адамдарына» атты заман хат стиліндежазылғанкөркем-
публицистикалық туындысында газет шығару ісінмәселеетіпкөтеріп, М.
Сералиннің «Айқап» журналы шығара бастағанын жарқын мысалқылады
да,бұлбасылымғақаржылайболмасадақаламқайратыменкөмекберуге
үндейді:
«Жалғызым да сен, жалмауызымдасен»дептіғойбіршеше.Бас адамдарға өкпемді
айтып болдым. Енді олардан халық есіміментілегіммынау: «Қазақ халқына
есімдері мәшһүр оқығандарымыз ғылым, тәжірибелеріншехалыққа керекті
сөздерді, атқа мінген ағаларөзжұртынданеболыпжатқанын,не таршылық, не
кемшілік бар,нендейойлағанғалымдарыбар,соларынжазса екен. Сол уақытта
күллі қазақхалқыныңнендейхалдеекеніалақандағыдай көрініп, бір сенің
жапқанғақылыңменбасқалардапайдаланып,біржерде
болған
зарардан
екіншісіалдыналасақтанып,журналдыоқушыларкөбейіп, қазіргі секілді айына
бір ғана шығып зарықтырмай, айына екімәртебе,тіпті жұмасында бір шығып
тұрса, шын шаттық сонда болар еді!Жүзайтсақтабір тілек, надандық
тұманындаадасқанбейшарақазақхалқынжетектеп,жарық дүниеге шығарушы
қаһармандарға мұқтажбыз. Тілесе кісіжоқемес,уақытта өткен жоқ. «Ештен
кеш қайырлы» деген орыс халқының бір мақалын ескетүсіріп үміт етіп
тұрамыз».
Ашық
хаттаадамның
жан
дүниесінтебірентерлік
өткір
публицистикалық тілмен бедерленіп, заман талабынан туғанөнер-білімді мең-
геру тақырыбы дәл көтерілген, мағыналы байыптауларменойлытұжырымдар
жасалған.
Публицистиканың көркем жанрлары ішінде ірі оқиғаларменқұбылыстарды
образ арқылы айқындайтын фельетонныңорны бөлек. Өкініштісібұлжанр
XXғасырбасындағықазақәдебиетіндегікенжелеу дамып, кейінірек қалыптасты.
Солжылдардағыбасылымдардафельетонкөбінесе «оқшау сөз» терминімен
белгілі болды.
Достарыңызбен бөлісу: |
