Қазақстан Республикасыныњ ѓылым жғне білім министрлігі

Қазақстан Республикасының ғылым және білім министрлігі

Павлодар

ББК65.24

Тулегенов А.Р. - экономика ғылымдарының докторы, С.Торайғыров атындағы ПМУ профессоры.

Баяндин М.А. - экономика ғылымдарының кандидаты, «Қазақтелеком» АҚ ПФ кеңейтілген сервис орталығының бастығы.
К 91 Құнязова С.К.

Оқу-әдістемелік құралында еңбек нарығының экономикасы мәселелерінің теориялық аспектілері қарастырылады. Экономика мамандықтарының студенттеріне берілген курсын оқып білу бойынша оқу жұмыс бағдарламасына сәйкес негізгі тақырыптары жүйелі баяндалған. Әр тақырыптың теоретикалық жарықтануынан кейін қарастырылған материалды терең оқу және бекіту үшін тапсырмалар мен сұрақтар берілген.

Оқу-әдістемелік құрал “Еңбек нарығының экономикасы” пәнін оқитын, жоғары оқу орындарындағы экономика және менеджмент мамандықтарының студенттеріне арналған.
УДК 331.5

ББК 65.24

© Құнязова С.К., 2008

© С.Торайғыров атындағы Павлодар

мемлекеттік университеті, 2008

Алғы сөз
Еңбек нарығының экономикасы кез келген мемлекетпен экономиканың микро- және макро деңгейімен байланысты экономикалық білімнің маңызды облысы болып саналады. Еңбек нарығы экономикасының сұрақтары еңбек нарығының экономикасында ұзақ уақыт тарихи қарастырылмады, тек ХIХ ғ. соңында саяси жағдайы әсерінен экономикалық теорияда жаңа кезеңнің пайда болуымен, еңбек нарығының мәселесі аталған шығыс экономистердің жағынан белсенді талдана және қарастырыла басталды.

Егер Қазақстанға байланысты болса, онда экономика білімінің берілген бөлімі ұзақ уақыт талапты болмады, яғни экономика жоспарлы болды, ал одан кейін еңбек нарығының экономикасын оқу артық деп есептелінді. Нарықтық экономика шартында жұмыскер жолдауының шарты анықталатының, жалпы еңбек нарығында нысандардың көбейтілу өзара әрекетімен, соның ішінде сұраныспен және ұсыныспен анықталатын жұмысшы нақты түсіну керек.

Экономикалық дамыған елдерде еңбек нарығына мемлекет үнемі назар аударғанын белгілеуге болады, яғни бұл облыс адаммен, экономиканың әлеуметтік аспектілерімен тығыз байланысты. «Еңбек нарығының экономикасы» пәні экономист және менеджмент –студенттерінің оқуына арналған міндет болып саналады, ал Еуропадағы және АҚШ-ғы жоғары оқу орындарындағы экономика мамандықтарының оқу жоспарларында қосылған. Осы пәнді оқыған кезде студенттердің микро – және макро экономикалық дағдыларын дамыту үшін жұмыскермен жұмыс беруші арасындағы өзара байланыстары оқытылады.

Еңбек нарығы экономикасының қарастырылу маңызы еңбек нарығының практикалық мәселенің пайда болуының болжамдалуында және теоретикалық білім негізінде үйлесімді шешім қабылдау мүмкіншілігімен қорытындалады. Осымен байланысты халық өмірінің деңгейін жоғарылату үшін, сонымен қатар мәселелердің ұқсас деңгейін шешу үшін баламалық (альтернативті) мінезді нұсқалар қолданылады. Берілген жағдайдың объектісі болып шығындар және берілген нұсқаны таңдау кезінде шешілу белгісі бар нысандарды пайдалану тиімділігінен қорытындысы және салыстырылуы талданады.

Еңбек нарығының экономикасы курсының мақсаты болып, халық өмірінің деңгейін көтеру үшін әлеуметтік және экономикалық алғы шарттарын құруға бағытталған, приоритетті еңбек мәселелерінің шешімін ықшамдау және жарыққа шығару, еңбек нарығында болатын экономика үдерістерімен таныстыру саналады. Осы мақсат келесі тапсырмаларды шешуді ұсынады: еңбек нарығы туралы түсінігін алу; еңбек нарығын қалыптастыру механизмімен таныстыру; “жұмыс бастылығы” және “жұмыссыздық” түсініктерімен таныстыру; еңбек нарығын реттеу және қалыптастырудағы мемлекеттің рөлін ашу; Қазақстан Республикасының заңнамаларын оқып білу; Қазақстан Республикасы еңбек нарығыгың даму перспективтерін анықтау; еңбек нарығының өзекті мәселелерін ерекшелеу. Оқып білу мәселесі болып қалыптастыру тенденциялары және еңбек нарығының дамуы, оның инфрақұрылымы, оның тиімді функциялануына арналған экономикалық шарттар саналады. Оқып білу объектісі болып Қазақстан және басқа елдердің еңбек нарықтары саналады.

1 Тақырып: еңбек нарығының түсінігі

1.1 Еңбек нарығы: түсінігі, элементтері, құрылымы және еңбек нарығының модельдері
Еңбек нарығы жұмыс беруші және жұмыскерлердің әрекетімен сәйкес қоғамдық қатынастардың жүйесін ұсынады. Еңбек нарығы түсінігіне әртүрлі анықтама беруге болады, яғни еңбек нарығы бұл:

1) еңбек нарығындағы жұмыс күшіне ұсыныс және сұраныс арасындағы экономикалық қатынастардың жиынтығы;

2) әртүрлі экономикалық және әлеуметтік қызығушылықтарының және функциялары қиылыстарының орны;

3) оның қызметкерлерінің өзара байланыстары (кәсіпорын позицияларымен).

Еңбек нарығы спецификалық нарық болып саналады, келесі ерекшеліктермен осындай категорияларға жатқызуға болады:

1) оның иесінен еңбекке меншіктің бөлінушіліксіз құқығы;

2) келісім қорытындысы кезіндегі ақшасыздық аспектілередің әрекеті және болуы (еңбек шарты, ұжымдағы өмірдің климаты, карьералық перспективтер);

3) келісім уақыты бойынша жеткілікті жалғасушылық;

4) институционалды құрылымның үлкен санының болуы (сәйкес заңнама базасы, жұмыс барысының реттелуі бойынша қызмет, халықтың әлеуметтік тобын сүйемелдеу бойынша мемлекеттік бағдарламалар);

5) келісімнің жекешеленуінің жоғары дрежесі;

Еңбек нарығын басты құрастыру бөлігі болып:

1) барлық жұмыс күшін алатын біріккен ұсыныстар;

2) жалданған жұмыс күшіне толық экономикадағы жалпы талап ретінде біріккен сұраныс саналады;

Біріккен сұраныс және біріккен ұсыныс біріккен еңбек нарығын құрайды. Біріккен сұраныс және біріккен ұсыныс қиылыстарының жолымен бейнеленетін бөлім қанағатты сұраныс деп аталады. Қиылыспайтын бөлім ағымдағы нарыққа сәйкес келеді. Ағымдағы нарық табиғи пайда болумен (жазалық, халық миграциясы) және механикалық пайда болумен бейнеленеді (жаңа жұмыс орын әрекетіндегі енгізу). Айырады:

1) ашық еңбек нарығы – бұл жұмыс іздеп жүрген және дайындыққа яғни дайындық алдына, сонымен қатар барлық экономикалық секторларға қажетсінетін экономикалық белсенді халық;

2) жасырын еңбек нарығы – бұл экономикада формальді бос емес, сонымен қатар өндірістің қысқарылуы немесе оның құрылымының өзгеруімен байланысты бос емес.

Ашық еңбек нарығында жағдайды бағалау, тенденцияны талдау, және жұмыс күшін ұсыну үшін негізгі материал болып Қазақстан Республикасының статистикасы бойынша берілген комитеттер, жұмыс бастылығы қызметінің қорытынды есебі саналады.

Еңбек нарығы анықтамасынан шыға, оның негізгі элементтерін құруға болады:

1) еңбек нарығының субъектілері: жұмыс беруші және жалданған жұмыс күші.

Еңбек нарығындағы қатынастардың жүйесі 3 негізгі компоненттерден құралады:

- жалданған жұмыскер және жұмыс беруші арасындағы қатынас;

• 
  еңбек нарығының субъектілері және әртүрлі өкілділіктермен арасындағы қатынас (проф.союздер, жұмыс бастылығы қызметтері);
  
• 
  еңбек нарығы және мемлекет субъектілері арасындағы қатынас;
  

3) еңбек нарығының инфрақұрылымы – бұл мемлекеттік мекемелер, жұмыс бастылығы әрекетінің мемлекеттік емес мекеме құрылымы кәсіпорынның кадрлық қызметі және басқа қамтамасыздандыраты элементтер.

2. 
   Еңбек және еңбек ресурстары. Еңбек түрлерінің топтасуы
   

Еңбек нарығы экономикасының сұрақтарын микро-және макро деңгейінде қазіргі экономикалық теория білімісіз, сонымен бірге еңбек және еңбек ресурстарының анықтамасын шешу мүмкін емес.

Еңбек қызметі пайда болуының негізгі нысаны болып:

1) адами энергияларының шығындары;

2) жұмыскерлердің бір бірімен өндірістік өзара байланыс және өндіріс қаражаттарымен жұмыскерлердің өзара әрекеттері.

Кәсіпорынның өндірістік күші өзімен жұмыс күшінің өзара әрекетін және өндіріс қаражатын ұсынады. Өз кезіндегі өндіріс қаражаты – бұл еңбек затының және еңбек қаражаттарының үйлестігі. Еңбек заттары бұл - еңбек қаражатын қолдану кезіндегі адам әрекеттерінің қорытындылары.

Еңбек ресурстары – бұл еңбек әрекеттеріне интеллектуалды және физикалық әдістермен иеленетін халықтың еңбек икемділік бөлігі, икемді материалдық байланыстар немесе қызмет көрсетеді, яғни еңбек ресурстары өзімен еңбек ету әдісін қосады. Шынайы және потенциалдық жұмыскерлерден құралады.

Ұлғаю және әлеуметтік-демографиялық факторлар еңбек ресурстарының құрамында мемлекеттік заңнамалық құжаттардың жүйесімен анықталады.

Қазақстанда заңнамаларға сәйкес еңбек етуеге жарамды жас келесіде есептелінеді: 16-63 жастағы ер адамдар, 16-58 жастағы әйел адамдар.

1993 ж. бастап Қазақстанда халық құрамында ұлтаралық топтасуды қолдана бастады. Осы топтасуға сәйкес еңбек ресурстары келесі топтардан құралады:

1) экономикалық белсенді емес халық - өзімен жұмыс бастылық және жұмыссызықты қосады;

2) экономикалық белсенді емес халық – жұмыс істемейтін халық (зейнеткерлер, мүгедектер және т.б).

Экономикалық белсенді халық – тауарды әзірлеу және қызмет көрсету үшін жұмыс күшін ұсынуды қамтамасыздандыратын халықтың бөлігі.