Дәріс №13. Кеңес беру және әлеуметтік жұмыстағы делдалдық

1. 
   Кеңес беру және оның ерекшеліктері
   
2. 
   Өшпенді ниетті агрессияшыл клиенттерге кеңес беру
   

Психолог кеңесі – бұл практикалық психолог пен клиенттің психологиялық әдістер мен емшаралар қолданылатын жеке жұмысы.

Кеңес беру барысында кері ниетпен келген немесе өшпенді клиенттер (сирек кездеседі) көп қиыншылықтар туғызады. Олардың мінез-құлқына, әсіресе, Bird нақты сипаттама берген (1973). Кеңес берушілер мұндай клиенттерге әртүрлі көзқараспен қарайды: кейбіреуі өшпенділікке ызақорлықпен немесе өшпенділікпен жауап қайтарады; басқалары клиентті өз пайдасына қарату және қаһарланудың орынсыз екендігін түсіндіру үшін ықылас пен ілтипат танытуға тырысса, енді біреулері клиенттердің мінез-құлқына назар аудармай, өздерін ештеңе болмағандай ұстайды. Мүмкін, кейбір жағдайларда клиенттерге ашулану орынды болар, бірақ олардың осы жағдайының себебін түсінуге тырысу маңыздырақ. Клиентке оның қаһарлы және өшпенді көрінетіндегі жайлы айту қажет. Шын мәнінде, «қаһарлы» және «өшпенді» деген түсініктер сипаттауда өткір естілуі мүмкін, сондықтан ойды үзілді-кесілді білдіруге болмайды. Мысалы: «Сіздің бір нәрсеге көңіліңіз толмай отырған тәрізді», «Көңіліңіз қалды ма?», «Ештеңе айтқыңыз келмей ме?», «Бұл сіздің ашулы екендігіңізді білдіретін сияқты» және т.б. егер кеңес беруші клиенттің өшпенді ниетті екндігіне күдіктенген болса «Не болды?», «Мен бір нәрсені дұрыс айтпадым әлде істемедім бе?» деп сұрауы тиіс. Қандай да болмасын жағдайда, клиенттің өшпенділігімен бетпе-бет келе, өзіңді жер төңкерілгендей ұстау орынсыз. Әлбетте, клиентке мысқылмен немесе жек көрушілікпен қарауға болмайды – оның өшпенділігі әрқашан парасаттылықпен талқылануы тиіс, өйткені бұл терапевтикалық әрекеттестікке бөгет жасайды.

Клиенттің қанағаттанбау себебі қарапайым болуы мүмкін – кеңес берушінің түрі немесе сөзі, жастығы және т.б ұнамайды. Себептері болады. Клиенттің өшпенділігінің нақты себебін анықтау және оған тиімді қарсы тұра алу үшін, кеңес беруші бұл жағдайдың басты ерекшеліктерін түсіне білу керек.

Ең алдымен, ашу – паталогиялық немесе ерекше көрініс емес. Әр адам кейде ашуланады, нақтырақ айтқанда, ашулана алады. өмірде ашулық сезім, зұлым ой немесе әрекет туындамайтын жағдай болуы мүмкін емес. Өмірде жасалатын кейбір істер, аз да болса, зұлымдықты бастамаға алады. Өшпенділіктің мәні бар – ол өзін-өзі қорғау әдісі болып табылады және де ол қорқынышпен салыстырғанда әсерлірек болып келеді. Басқаша айтқанда, қаһарлық, қорқыныш пен үрей сияқты, қауіптілік жайында ескертетін белгі ғана емес, сонымен қатар, өзін-өзі қорғауға бағытталған сезім, ол агрессияны туындатады.

Кеңес беруші өшпенділіктің туындау себебін білуі тиіс. Әрбір клиенттің өшпенділігінің мәні оның өміріндегі мәселелерде жасырынып жатыр. Қаһарлық – «тарихты», яғни оның өткені бар және әрбір адамда әр түрлі. өмір жолында, әсіресе балалық шақта, не себепті және қалай ашулануына байланысты әрбір адамда жеке «өшпенділік стилі» қалыптасады. Кейбір клиенттер кеңес беруші бұйырып сөйлегенге, басқалары – не істеу қажеттігін түсінікті және нақты айтпағанда, үшіншілері – тым әуесқойлық ретінде түсінгендіктен, жеке басына байланысты көп сұрақтар қойған жағдайда ашуланады. Ұқсас мән-жайлар кейбір клиенттерді ызаландырса, енді біреулері ашуланбауы мүмкін. Негізінен, бұл айырмашылықтар өмір тәжірибесінің мазмұнына байланысты. Клиенттің ашулануының жеке мазмұнына бақылау жүргізу кеңес берушіге оңай емес, бірақ, зұлымдықтың кеңес беру үрдісіне сырттан келетінін және әдетте кеңес беруші екендігін түсіну ең бастысы болып табылады. Кей-кезде нақты жағдайларда кеңес беруші клиенттің өткен өмірінің белгілі бір жағдайын немесе белгілі бір адамын алмастырады. Клиент, әсіресе кеңес берудің бас кезінде өте өшпенді ниетті, күдікті, зұлым болып келген жағдайда кеңес беруші бұл мінез-құлықтардың себебі клиенттің ішкі дүниесінде екендігін білуі қажет. Көп жағдайларда кеңес берушілер барлық кінәні өздерінен іздей бастайды. Өйткені, олардың ойларынша, клиенттер жақсы кеңес берушілерді құрметтеп, оларға ренжімеулері тиіс деп түсінеді. Ол қате тұжырым, өйткені зұлымдық әмбебап сезім болып табылады, және оның жақсы кеңес беру кезінде жоқ болатындығына жалған арман тұтуға болады. Ол әрдайым пайда болады. Егер клиент кеңес берушіге өзінің зұлым сезімдерін немесе қанағаттандырылмаған ашық білдіре алмаса, ол кеңес беруші жаман кеңес беруші екендігін білген жоқ.

Кеңес беру кезінде кейбір кездерде зұлымдық артында уайым жасырын тұрғанын ескеру қажет. Мұндай жағдайларда клиенттің шынайы сезімдерін талқылауға жәрдемдесу керек. Міне, осылай клиенттің өшпенді ниетін ауыстыруға болады.

Әрине, кеңес берушіге клиенттің өшпенді ниетімен кездескенде және өзі туралы әртүрлі оғаш сөздерді естіп, өз-өзін ұстау оңайға соқпайды. Бірақ оның клиентке дәл солай өшпенділікпен жауап қайтаруы – клиентті одан да сорақы өшпенділікке итермелейтіндігі туралы ұмытпау керек.

Мұндай жағдайларда кеңес беруші өз сезімдерін түсініп, қанағат тұтпағандығын тануы қажет. Сонда ғана ол клиенттің өшпенділігін жеңуге нәтижелі көмек бере алды. Егер де біз клиенттің өшпенділігі теріс ниетпен бермесек, ақыр аяғында клиентпен арамызда өзара түсінушілік нығайтып, ортақ мақсаттарға қол жеткізуде бірлестігіміз ұлғаяды. Кеңес беру кезінде туындайтын клиенттің өшпенділігі мен кеңес берушіге бағытталған тура тіл тигізу арасында үлкен айырмашылық бар. Кеңес беруші ешбір жағдайда клиенттің мән бермей қоймауы керек, өйткені ол клиенттің өзіне зиянын тидіреді. Әдетте кеңес берушіге бағытталған агрессия жанама түрде байқалады. Мұндай мінез-құлықтың бір нұсқасы – клиенттің бұрын соңды кездескен өзге кеңес берушілерді еске алуы. Кей кезде клиенттердің келіспеушілігі орынды болып келеді, өйткені психологтар мен психотерапевтердің барлығы да қанағаттанарлық емес. Бірақ көптеген жағдайларда толықтай жалған немесе өте қиғаш ақпарат беріледі. Сондықтан клиент кеңес берушіні өзімен немесе пікір-таласқа итермелейді. Мұндай жағдайда екі бағыт та дұрыс емес. Кеңес беруші өзін ыңғайсыз сезініп, ал клиент жауап талап етіп отырады. Мұндай жағдайларда өзіңнің ұстанымдарыңды ұстанып алмай , тек қана клиентке өзінің қиыншылықтарымен бөлісуге мүмкіндік беру керек. Енді бақылауға жатпайтын кеңес берушіге деген келетін болсақ психикалық ауруларға кеңес берудің ерекше қауіпі туралы кең тараған аңызды еске түсірейік. Шын мәнісінде нағыз қауіпті мұндай аурулардың тек бір ғана бөлігі (параноялы шизофрения, мания және психиканың органикалық бұзылуларымен ауыратындар) төндіреді. Сонда да олардың көп түрі өздерінің өтпенділігін бақылай алады. Алайда қауіпті жағдай туған кезде кеңес беруші орынсыз ердік көрсетпеуі керек. Кеңес беруші өз-өзін тыныш қалыпта сақтап және клиентке қатер тигізбей, өшпенді мінез-құлық көрсетуге болмайтындығын және қажеттілік туған кезде тәртіп шаралары қолданатындығы туралы ескертуі керек. Ақыл айту кезінде өшпенділік болмауы қажет. Әдетте клиенттер шектеулермен келіседі, өйткені өздерінің мінез-құлықтарының салдарына мазасызданады. Кеңес беру кезінде жасырын өшпенділік жиірек кездеседі. Әдетте кеңес беруші оны сезіп отырады. Ашық өшпенділікке қарағанда жасырын өшпенділікпен күресу қиынға түседі. Клиенттердің көпшілігі жасырын өшпенділікке ашық көрсетуге дайын болмайды және де кеңес беруші де жасырын өшпенділікті ашық өшпенділікке айналдыру қаупсіз емес болып табылады. Сонда да егер клиентпен сөйлесу біз әлдебір қауіпті сезінсек, клиентке өзінің уайымдары туралы ашық айтуға мүмкіндік беру керек. Өйткені барлық көрсетілмеген, әсіресе теріс эмоциялары ойлау қабілеті мен мінез-құлқын бұзады, психоматикалық симптомдардың пайда болуына әкеп соғады және кеңес беру үрдісін қиындатады. Біз жасырын өшпенділік мәселесіне психосоматикалық шағымдары бар клиенттерге кеңес берудің ерекшеліктері туралы тарауда әлі де тоқталамыз.

1. 
   Әлеуметтік алдын-алу ұғымы, мақсаттары
   
2. 
   Әлеуметтік алдын-алу стадиялары және әдістері
   

Әлеуметтік алдын –алу бұл - мүмкін болатын әлеуметтік, психолого-педагогикалық, құқықтық және т.б. мәселелерді алдын – алу мақсатында тиімді нәтижеге жету үшін саналы және мақсатты түрде ұйымдастырылған қызмет түрі.

Алдын –алу қызметін ұйымдастыру адамдардың барлық өмір кеңістігінде қажетті. Яғни адам өмір жолында түрлі әлеуметтік, психологиялық және тағы басқа да кедергілергі кездеседі, ал бұ өз алдына конфликтілі жағдайларға әкеп соқтырады. Осындай жағдайлар кез-келген адамда, топта қанағаттанбаушылық сезімі пайда болып, әрбір адам осы жетіспеушіліктердің барлығын өз пайдасына шешуге тырысады. Алға қойған мақсатты шешу үшін қабылдаған әдістердің барлығы қоғамда қабылданған әлеуметтік нормаларға сәйкес келе бермейді. Алдына қойған мақсатқа жете алмау, әлеуметтік қысымшылық көру адамның ішкі жан-дүниесіне кері әсерін тигізіп, оның құндылықтар жүйесіне, өзін-өзі бағалау деңгейіне, оның әлеуметтік қызмет жасау процесіне кері әсерін тигізеді.

Дұрыс ұйымдастырылып, жүзеге асырылған әлеуметтік алдын-алу шаралары осындай келенсіз жағдайлардың пайда болуының алдын алады.

Әлеуметтік алдын-алудың негізгі мақсаттары:

• 
  қандай да болмкасын мәселенің пайда болуына негіз болатын мәселенің себептері мен жағдайларын анықтау;
  
• 
  адамда немесе топта мүмкін болатын әлеуметтік-мәдени, психологиялық және басқа да коллизийлардың пайда болуына жол бермеу;
  
• 
  адамдардың оптималды өмір сүруін сақтау, қолдау және қорғау;
  
• 
  адамның немес топтың алға қой,ан мақсаттарына жетуге әрекеттесу, олардың ішкі потенциалы мен шығармашылық мүмкіндіктерін ашуға көмектесу.
  

Нақты әлеуметтік субьектімен жүргізілетін әлеуметтік алдын-алу жұмысы субьектінің жеке бас қажеттілігімен, ерекшелігімен мүмкіншіліктерімен сәйкесінше жүргізіледі. Көбіне, назарға физикалық және психикалық статусы, материалдық жағдайы, әлеуметтік статусы, білім деңгейі, қажеттіліктер жүйесі мен мақсаттары алынады. Осы мінездемелердің ерекшеліктері нақты бір алдын-алу қызметін таңдауға мүмкіндік береді.

Әлеуметтік алдын-алудың объектісі ретінде әлеуметтік топтар мен бірлестіктерден басқа әлеуметтік мәселелер де бола алады.

  Әлеуметтік алдын-алудың алдыңғы қатарындағы объектілеріне төмендегі әлеуметтік топтар мен бірлестіктер жатады:

1. 
   психикалық және физикалық ауытқушылықтары бар тұлғалар ( мүгедектер, созылмалы аурулармен ауыратын науқастар, қатты жарақат пен травма алған адамдар);
   
2. 
   кейбір жасерекшелік топтар (балалар, жасөспірімдер, жастар, қарттар);
   
3. 
   «әлеуметтік риск» топтары;
   
4. 
   әлеуметтік орнықпан тұлғалар (қаңғыбастар, жұмыссыздар, қашқындар);
   
5. 
   қандайда бір себептермен мемлекеттің қарамағына өткен адамдар (емханалық, интернат-үйлері, приют, балалар үйлері, стационар пациенттері және бас бостандығынан айырылған азаматтар);
   
6. 
   қайта қалыптасып жатқан әлеуметтік топтар (кәсіпкерлер және мал шарушылығымен айналысатын азаматтар).
   

1.Ескерту стадиясы – негізгі мақсаты адамда құндылықтар жүйесін, қажеттіліктер мен оны көз алдына елестете білу мүмкіншілктерін қалыптастыру. Бұл үрдіс адам өмірінде пайда болған мәселелерді шешуде дұрыс шешім қабылдауға және айналасындағы әлеуметтік ортаның өмір сүруіне кері әсер етпеуіне негіз болады.

2. Жол бермеу стадиясы – субьектінің өмірін қиындатып жіберетін жағдайларға жол бермеу. Мысалы, балаға жол ережесін үйрету, болашақта мүмкін болатын жол апатына ұшырау рискін алдын-алады.

3. Тиым салу стадиясы – жеке адамға немесе әлеуметтік ортаға жағымсыз әсер тигізетін тәртіп пен қызмет формаларына жол бермеу. Осы мәселені шешу мақсатында әрбір қоғамда өз заңдары, моральды-адамгершілік, педагогикалық, әкімшілік және т.б.санкциялары болады.

Осы стадияларды жүзеге асыру барысында түрлі әдістер мен тәсілдер қолданылады. Осы күні әлеуметтік алдын-алудың төмендегідей әдістері бар:

1. 
   медико-әлеуметтік әдіс – адамның физикалық және әлеуметтік денсаулығын сақатуда қолданылатын қажетті жағдайлар. Оның құрамына медико-әлеуметтік ағарту, салауатты өмір салтын сақтау, медико-әлеуметтік патронаж жатады;
   
2. 
   ұйымдастырушы-әкімшілік – әлеуметтік профилактика жасау барысында органдар және мекемелер жүйесін құру, әлеуметтік бақылау жүйесін жасау, құқықтық және заңдылық базасын өңдеу. Бұның әдістеріне әлеуметтік бақылау, әлеуметтік қадағалау, әлеуметтік басқару және әлеуметтік жоспарлау және т.б. жатады;
   
3. 
   құқықтық – кез-келген кеңістікте адамдар қызметін ұйымдастыратын құықтық нормалар мен ережелерді өңдеу және жасау. Әдістеріне: құқықтық ағарту, құқықтық бақылау, құқықтық санкциялар және т.б.
   
4. 
   педагогикалық – білім деңгейі мен кругозорды кеңейту мақсатында адамдарда құндылықтар, нормалар, стереотиптер, және идеалдардың қалыптасуы. Оның әдістеріне білім беру, тәрбиелеу және ағарту жатады.
   
5. 
   экономикалық – адамдарды материалды қажетті жағдайлармен қанағаттандырылуы мақсатында қажетті жағдайларды жасау. Осы мәселлерді шешу әдістеріне экономикалық стимул жасау, экономикалық көмек көрсету, экономикалық жәрдемақылар және экономикалық қолдау көрсету жатады.
   
6. 
   саяси – қоғамда субьектілердің өз құқытары мен қызығушылықтарын ортаға салуға мүмкіндік беретін құқықтық, құндылықтық және ориентирлік жағдайларды жасау.
   

• әлеуметтік нысанның өз жағдайына диагностика жасау (экология, әлеуметтану, демография, медицина, заң, атқарушы және заң шығарушы биліктің көмегімен);

оның қоршаған ортасы туралы ақапарат (геология, сәулет, тарих, биология, гидрология, т.б.);

• ендігі өзгеріс салдарын анықтау, басқару шешімдері мен әлеуметтік жобалау үшін ұсыныстар дайындау (түрлі сала сарапшыларымен).

Әлеуметтік сарптаманың пәні – адамға әсер ететін немесе адам әрекеттестікке түсетін дүниелер болуы мүмкін. Оған біздің өмірімізге, әлеуметтік тәжірбиемізге енетін кез келген новациялар (ғылыми, техникалық, әлеуметтік, т.б.) мен технологияларды (жаңа әлеуметтік бағдарламалар мен заңнама, т.б.) жатқыза аламыз. Тек қана жаңа тәжірбиелік қолданысында кері әсері бар немесе оның адамдарға әкелер пайдасы мен зиянын анықтауды қажет ететін қолданыстағы технологиялар мен бағдарламалар да бола алады

Тапсырыс беруші сараптама жасалынуы тиіс мәселені сарапшы алдында айқын, нақты, оның білікітілігі шеңберінде қоя білуі керек. Сараптамалық жұмыс бір тұлға немесе комиссиямен жүргізілуі мүмкін. Комиссиялық -  бір сала мамандарының бірігуімен біртекті сараптама және әр түрлі сала мамандарымен кешенді сарпатама болып бөлінеді.   Кешенді сараптама: көпсубъектілі ( әр түрлі білім салаларындағы түрлі мамандар) және моносубъектілі (бір сарапшы әр түрлі саланы игерген) болып бөлінеді.

Сараптама жасаудың сауалнама немесе сұхбаттан айырмашылығы ақпарат көзі респонденттер (қарапайым адамдар көп жағдайда) емес сарапшылар (белгілі бір саланың мамандары) болып табылады. Белгілі бір әлеуметтанулық мәселеге өз көзқарасын білдіретін субъектіні де біз «Эксперттік сауалнамада» сарапшы-эксперт деп атаймыз. Бірақ бұл нақты сарпшылық сауалнама емес, репрезентативті сауалнамаға жатқызамыз.  Біз қарастырған әлеуметтік сараптамада кәсіби біліктілігі, білімі, тәжірбиесі жоғары субъект алынады.

Ал эксперттік сауалнамада кездейсоқ немесе іріктелініп таңдап алынған, зерттелінген тақырыпқа  қатысы бар субъект сарапшы ретінде алына береді.

Сарапшы пікірі не үшін құнды, бәлкім «халық айтса қалып айтпайды» деген аксиомаға сүйеніп, дүстүрлі сауалнама әдісін қолданып, кез келген мәселенің оң шешімін табуға болатын шығар.  Бірақ «бірдің білгенін мыңның біле бермесі анық». Тарихтан мысал келтірсек, жер айналады деп тұжырымдаған «сарапшылар» Бруно, Галилей, Коперникке қарсы шыққан қарсы топтың және аса сене қоймаған қара халықтың, яғни  «қоғамдық пікірдің» бұрыс екендігі анық.

Сонымен жақсы сарапшыны анықтайтын мынадай негізгі талаптарды атап өтуге болады:

- Кәсіби қызмет бойынша еңбек өтілі;

- Кәсіби қызметтің күрделілігі;

Кәсіби қызметінің әртүрлілігі және сәттілігі.

Жалпы алғанда сараптаманы қолданудың өзі көпшілік пікірге қарсы шығып отырады. Мәселен, кейбір мәселе бойынша қоғамның көпшілік пікірі мен сарапшы пікірі сәйкес болмай шығуы қалыпты жағдай. Себебі сараптама жасағанда біз үшін құндысы көп таралған пікір емес, білікті, негізделген пікір болып табылады. Білікті, ғылыми, т.б. негізделген пікірді сарапшы айтады. Ал кез келген маманның сарапшы болуы үшін мынадай талаптар бар: кәсіби біліктілік, авторитарлы тұлға, тәжірбиелік өтіл, мағыналы сараптамалық ақпарат беру қабілеті мен дайындығы. Ал сарпшының деңгейін анықтауда: құжаттық, тестілік, өзін өзі бағалау, т.б. әдістерін қолдануға болады. «Сарапшы – бұл жақсы аналитик, асқан ғалым, зерттеуші, керемет ұйымдастырушы, білімді және білікті бағалаушы, өз саласының білгірі, ғылыми және тәжірбиелік кеңістікті анықтайтын маман, мәндес мамандар арасындағы шебері». Сарапшыны бұлайша бағалау Ресей секілді посткеңестік мемлекеттрде басым. Ал АҚШ пен Батыс Еуропада мұндай бағалау жоқ. Мәселен сарапшы белгілі бір сала бойынша білімі бар кез келген адам бола алады. Ал сарапшылық қауымдастықтардың толыққанды мүшесі болу үшін біліктілікпен қатар, тәжірбие, еңбек өтілі де көп сұралады.

Бүгінгі таңда  Қазақстанда сауалнамалық сараптама  БАҚ-та кеңінен қолданылады. Мәселен Айқын, Жас Қазақ, т.б. газеттер мен Хабар, Қазақстан, т.б. арналарының тілшілері сарапшы пікірлерімен жиі санасады. Осы тұста белгілі бір мәселені бойынша сарапшы таңдағанда негізінен мынадай талаптарға сүйенетіні анықталды

• 
  Сарапшының танымал болуы маңызды;
  
• 
  Сарапшының беделі бар, оң имиджді болғаны дұрыс;
  
• 
  Сарапшы мәселенің тікелей қатысушысы немесе сол саланың кәсіби маманы;
  
• 
  Сарапшының біліктілігі маңызды;
  
• 
  Сарпашының саяси көзқарасы маңызды (оппозициялық, билік).
  

Сарапшы  субъективтілік, жауапкершілік, тәуекелшілдікпен сипатталады. Дегенмен, сарапшы талдаудың толықтығы мен түсініктілігіне, ойларының негізділігіне жауап береді.

«Сарапшы – жақсы аналитик, зерттеуші-ғалым, тамаша админстратор. Сарапшы – белгілі бір пән, саладағы зерттеуші, данышпан бағалаушы, қажетті саланың білгірі, ғылыми және тәжірбиелік кеңістіктегі маман».

Сараптамалық зеттеудің мақсаты – әр нақты жағдай бойынша қойылады. Зерттелінетін нысан бойынша анықталуы тиіс сұрақтар шеңберінде жасалынады.

A. Зерттеудің жүйелілігі.

B. Зерттеушінің (бағалаушы, сарапшының) біліктілігі.

C. Зерттеудің Тазалығы және Честность.

D. Адамдарға құрмет.

E. Зерттеушінің қоғам қызығушылығы мен қоғамдық благоға жауапкершілігі.

Сонымен қатар, бағалау, сараптамалық жұмыстар жүргізудің құндылықтары мен этикалық нормаларын сақтаудың мәні зор.

Сараптама жасағанда ғылыми зерттеу нәтижесінде алынатын мәліметтің объективітілігін қамтамасыз етеді. Яғни бұлайша кең мағынадағы сараптамалық жұмыс жасау бұл тек қана біреудің пікірі ғана емес, сарапшы-зерттеушілердің (көбіне зерттеушілер топтары немесе ғалымар) сараптамалық сұрақтар бойынша негізделген жауаптардың зерттеу нәтижесін  көрсетеді. Негізгі айырмашылық дәлелді, дәйектелген қорытындылау талап етеді. КМС жасауда сарапшының функциясының шеңбері кеңейеді. Бұл тұста оның тек жеке білімі, жеке тәжірбиесі мен оны жеткізу қабілеті ғана емес, ендігі жерде зерттеу жүргізу біліктілігіне баса назар аударылады. Сұрақтың жауабын ол білу, білмеу деңгейі емес, сұраққа жауап таба білу, толыққанды зерттеу жүргізе білу қабілеті есепке алынады.

• 
  Сауаланамалық сараптама жасаудан гөрі зерттеу сараптамасы таным әдісіне жатады, әрі мынадай артықшылықтары бар:
  
• 
  Күрделі және жан жақты зерттеу, ұзақ және еңбекті талап етеді;
  
• 
  Нәтижелері мен қорытындыларында көп дәлелдер мен шынайылыққа қол жеткізу мүмкіндігі бар;
  
• 
  Зерттеу процедураларын таңдағанда еркін таңдау бар;
  
• 
  Зерттеудің этикалық нормалары, құндылықтары мен мақстттарын анықтауға ерекше көңіл бөлінеді;
  
• 
  Сарапшы «өлшеу құрылғысы» ретіндегі субъект ғана емес, зерттеу сарпатамасының авторы, ұйымдастырушысы болады, ол нәтижелерді талдайды, қортынды шығарады және оларға жауапты болады;
  

Қатаң және жұмсақ саратама жасау деп бөлудің себебі, оның формальдандыру деңгейімен тығыз байланысты. Мсәелен, қатаң сараптамада, оның әр бөлігі, кезеңі, құрылымдық элементтері қатаң тәртіп, заң, ережемен бекітіледі. Ал жұмсақ сарптамада біртекті ережелер жоқ, көп нұсқалық белең алады. Қатаң сараптама жасалынғанда оның барлық элементтерінің біртекті, анық құқықтық негізі болады. Мысал ретінде  көптеген мемлекеттік сараптамалады келтіруімізге болады. Мәселен сот-сараптамасында мақсат, міндет, нысан, пәні, сараптама жүргізудің принциптері мен кезеңдері, әдістері мен қолдану шарттары, сараптамалық қорытынды жасасау талабы анық заңнамалық құжатпен анықталған. Бұл сарпатама қорытындысы заңдық күші бар құжат болып есептелінеді.

Жұмсақ сараптама жасу керісінше, ешқандай бекітлген ережелер мен нормалар мен талаптарсыз қолданылады.

Сараптамалық жұмыстың талаптары (критериилер) – evaluative research  теориясы мен практикасының классигі Майкл Скривен (Scriven) пікірі бойынша, «талаптарды таңдау бағалау логикасының бірінші қадамы болып табылады».  Талаптардың жүйесін жасаудың жолы – зерттеудің мақсатты негізгі ұғымдарын   опреационализациялау және мәнін ашу.

Сараптамалық зерттеу жұмысының әдістері мен процедураларының әдісі әр түрлілікті қамтитын болғандықтан өте күрделі тақырып болып табылады. Барлық жағдайға қатысты анық немесе универсальды әдістер жүйесін дөп басып айта алмаймыз. Мұнда да сараптамалық сауалнама оның кез келген деңгейінде: болжамдар жасау, мақсаттарды қою, нәтижелерді қорытындылауда  қолданылады.  Бұл ғана емес сараптамалық зерттеу кез келген сапалық зерттеу түрінен бас тартпайды.  Кешенді әдістерді саналы түрде қолдану, интерфейс принципі қолданылады.

Кез келген сараптамалық жұмыс жасаған кезде мынадай ортақ талаптар сақталынса, атқарылған жұмыстың нәтижелілігі мен сапасы жоғары болады:

- Тәуелсіздік. Белгілі бір мамандар, тәуелсіз сарпшылар, мекеме, ұйыммен жүргізілген, ұйымдастырылған сараптама  оның нәтижесіне мүдделі топтраға тәуелді болмауы керек немесе олардың ықпалы болмауы керек. Бұл жүргізілген сараптамалық жұмыстың объективтілігіне кепілдік береді

- Біліктілік. Сараптамалық жұмытың субъектілері (яғни сарпшылар) жеткілікті дәрежеде кәсіи біліктілігі жоғары болуы тиіс.

- Ғылыми-әдіснамалық негізділік. Сараптамалық жұмыс жасау барысныда қолданылатын әдістер мен технологиялар ғылыми негізделген және дәлледенген, сараптамалық қауымдастықтар бекіткен талаптарға сай болуы керек.

- Регламент. Сарпатамалық ұмыс жасаудың жалпы ережесі заңмен бекітілуі  немесе сараптамалық қауымдастықтармен қабылдануы  керек.

- Жариялылық. Жүргізілген сараптамалық жұмыстың нәтижесі қоғамға жариялануы тиіс.

- Бәсекелестік. Сарпатамалық жұмыстың қорытындысы альтернативті сараптамаламен бәстесе алуы керек. Публикалық дәлелдер жасау мүмкіндігі болуы керек.

Жоғарыда аталған  талаптар мен принциптер сараптамалық жұмыстың шынайы және сапалы болуын қамтамасыз етеді.

Әлеуметтік (әлеуметтанулық) сараптама –бұл топ, тап, жалпы қоғамның экономикалық, әлеуметтік және саяси даму тенденцияларының абсолютті негізгі әлеуметтік, экономикалық талаптардан ауытқу ұзақтығы мен деңгейін анықтау мақсатында қолданылатын арнайы зерттеу. Осыған орай, әлеуметтік сараптама аналитикалық тәжірбиенің бір формасы ретінде ғылыми танымның шынайылығын анықтау талабы болып табылады. Яғни, кез келген әлеуметтік нысанның нормативті көрсеткіштер мен концептуальдық дамудағы негізіне сай нақты жағдайда жүзеге асырылуын көрсететін қолданбалы зертету саласында бұл сапалық, сандық сараптама болып табылады.

Мәселен Қазақстан Республикасының  әлеуметтік саясатының теориялық, концептуалдық, нормативтик құжаттары  бар болса, оның нақты жағдайда, адамдардың ілеуметтік өміріндегі көрінісіне сандық және сапалық  әлеуметтанулық әдістерді қолданып әлеуметтік сараптама жасаудың маңызы зор. Осы тұста Қазақстанның әлеуметтік саясатын сипаттай келе, әр бағытын талдау керек.
Дәріс №16. Әлеуметтік болжаулардың технологиялары
Жоспары

1. 
   Әлеуметтік болжау мен жоспарлау жүйесі.
   
2. 
   Әлеуметтік-экономикалық  дамуды жоспарлаудың әдістері  және оны жасау  тәртібі 
   

Жер бетінде адамзат пайда болғаннан бастап “әлеуметтік жұмыс” қоғамдық құбылысқа айналды. Қоғам өз даму кезеңдерінде сол қоғам мүшелеріне әлеуметтік қамсыздыру жолында түрлі көмек формаларын қолданған. Алғашқы рулық қоғамда көмек және өзара көмек түсініктері қолданысқа енді. Осыған сәйкес әрбір көмектің объектісі мен субъектісі дәстүрлік ұстанымдарға, түрлер формасына және қоғам мүшелерінің бір-біріне деген рулық көмек көрсетуімен анықталған.

Әлеуметтік жұмыс түсінігінің көптеген мағыналық түрлері бар. Осы түсініктердің ішінде базалық түсінік ол әлеуметтік жұмыстың болжау ерекшелігі.

Қазіргі менеджмент негізін қалаушылардың бірі Анри Файоль былай деді: “Басқару – бұл көріпкелдік, алдын ала көру, ал көру – бұл ендігі әрекет ету”. Яғни болжау болмай жоспар құрылмайды [1]. Болжаудың әлеуметтік салада жоспарлануы қазіргі таңда өге ауқымды мәселе.

Әлеуметтік жұмыстың ең бір маңызды міндеттерінің бірі ол қоғамдағы басты проблеманы анықтап, сол проблеманының шешілу технологиясы мен әдістерін дұрыс таңдай білу, соның ішінде болжау әдістерін дұрыс қолдана білу. Ғылым ретінде әлеуметтік жұмыстың дамуының ғасырлық тәжірибесі шетелдерде тек әлеуметтік ойлаудың классикалық парадигмаларын модернизациялау ғана ықпал етіп қана қоймай, сонымен бірге қоғамның әлеуметтік қайта құрылуындағы жаңа ағымдардың ғылыми негізін салды. Қазіргі уақытта әлеуметтік жұмыс теориясының дамуы дау туғызады. Оның ғылымдар жүйесіндегі орны туралы мәселе талқылануда. Әлеуметтік жұмыс теориясының ғылым ретінде қалыптасқандығы туралы болжам жасауға мүміндік беретін барлық құрылымдық белгілерге ие: оның өзіндік зеттеу объектісі, пәні, оған тән заңдылықтары, іс-әрекеттің арнайы түсініктері, категориялары, әдіс-тәсілдері бар. Осымен бірге оны қолданбалы ғылымдар тобына жатқызады және пәнаралық ретінде сипаттайды

Жоспарлау мен болжамдау қоғамдық өндірістің дамуы мен оның нәтижелерінін ғылыми тұрғыдан көре білу жолы. Ол халық шаруашылық саоаларының өзара байланысына бір біріне обьектівті тәуелділігіне, ғылыми тәуелділігіне және әлеуметтік тенденцияларында заңдарында негізделген.

Болжам дегеніміз – белгілі бір обьектінің болашақта жай-күйі, даму жолдары түралы ғылыми дәлелді пікір. Болжамды зерттеу дайындық процесі болжау деп аталады. Болжау қоғам өмірінің барлық саласында теориямен практиканы байланыстырып тұратын өте маңызды түйін болып табылады.

Ол негізінде 2 мағына туралы.

Біріншісі, болжам айту, яғни мәселелердің болашақтарын, перспективасын, жай күйін суреттеп, бейнелеп беру.

Екіншісі, болжап көрсету, ескерту, яғни мәселенің болашағы туралы барлық информацияны пайдалана отырып, оны шешу жолдарын көрсету, анықтау. Болжау мәселесіне біз, нкі тұрғыдан теоретикалық танымдылық және басқару тұрғысынан қараймыз.

Болжау мерзіміне байланысты:

• 
  Оперативті (1 айдан – 1 жылға дейін)
  
• 
  Орта мерзімдік (1жылдан – 5 жылға дейін)
  
• 
  Ұзақ мерзімдік (5-12-20жылға дейін)
  
• 
  Алыс мерзімдік (20 жылдан аса)
  

• 
  Гипотеза
  
• 
  Болжау
  
• 
  Жоспар
  

Болжау (прогноз) – алынған мәліметтерді негізін білу. Гипотезамен салыстырғада, болжак арқылы анығырақ көрінеді.

Ал жоспар зерттеліп, отырған нысананың жағдайын алдын ала нақты көре білу сол арқылы көздеген мақсатқа жету жолы болып табылады. Онда қойылған мақсатқа сәйкес дамудың жолдары мен тәсілдерін көрсетеді. Сондай – ақ оны шешудің басқа жолдары анықталады. Сонымен жоспарды алдын –ала көре білу дәлірек және айқынырақ көрініс табады.

«жүйе» деген ұғым, грек тілінен алғандағы мағынасы бөліктер мен бөлшектерден тұратын бүтін. Жоспарлау түсінігі қоғамда экономикалық заң талаптарын жүзеге асыру негізінде қолданылатын ұйымдардың формалары мен әдістерінің жиындығы болып табылады. Оның құрамында бір бірімен өзара байланысты. Әлеуметтік экономикалық дамудың барлық деңгкйлік болашағы бір ағымдағы жоспарлар кіреді. Бұл жоспарлаудың мақсаты, оларды жасау әдістері және көрсеткіштері өзара осындай сәйкестікте алынады.

Нарық жағдайында жоспарлау түсінігі өзара байланысты екі бағытта дамиды.

• 
  Республикалық және аймақтық
  
• 
  Шаруашылық жоспарлау.
  

    Әлеуметтік-экономикалық  дамуды жоспарлаудың әдістері  және оны жасау  тәртібі 

      Қоғамның даму үрдістерін болжау деңгейі неғұрлым жоғары болса экономиканы басқару ісі де соғұрлым тиімді болады.

Болжам  дегеніміз белгілі бір объектінің болашақтағы жай-күйі, даму жолдары  туралы ғылыми-дәлелді пікір. Болжамдарды  зерттеп дайындау процессі болжау деп аталады. Болжау - қоғам өмірінің

барлық  саласында даму теория мен практиканы байланыстырып тұратын өте маңызды  түйін болып саналады.

      Ол  негізінде екі мағынадан тұрады. Біріншісі, болжап айту, яғни мәселенің  болашактағы перспективасын, жәй-күнін  суреттеп, бейнелеп беру. Екіншісі, болжап көрсету, ескерту, яғни мәселенің болашағы туралы барлық ақпаратты тиімді пайдалана отырып, оны шешу жолдарын көрсету, анықтау.

      Қазіргі кезде, ғалымдардың бағасы бойынша  экономикалык болжам жасаудың 150-ге жуық әдісі бар. Іс жүзінде соның 15-20 шақтысы ең негізгі әдістер ретінде қолданылады.

      Сыртқы  белгісіне сәйкес, болжау әдістерін  екі топқа бөлуге болады: интуициялық  әдістер (эксперттік баға әдістері) және математикалык әдістер.

      Интуициялык әдістер, (эксперттік баға әдістері) екі топқа белінеді: дербес эксперттік бага беру және коллективтік эксперттік бага беру әдістері. Бірінші топқа: интервью (сұхбат) жүргізу; логикалык анализ жасау; сценарий құру әдістері жатады. Екінші топқа: комиссия кұру; коллективтік идеяны жинақтау ("дөңгелек стол") және "Дельфи" әдісі кіреді.

      Математикалық әдістер де екі топқа бөлінеді: экстрополяциялық әдістер және модельдер  кұру әдістері. Бірінші топка ең кіші квадраттар; экспоненциялдық түзеу; тұраксыз орташа көрсеткіштер әдістері енеді. Екінші топқа кұрылымдық модельдер, матрицалық модельдер әдістері жатады.

      Жоспарлаудың  ғылыми негіздеріне объективті экономикалық заңдарды тану және саналы түрде қолдану, ұдайы өндіріс теориясы, жүйелік, кешенділік, жоспар жасау тәртібі, реті мен логикасының бірлігі және жоспарлау қағидалары мен әдістері жатады.

      Жоспар  жасау логикасы - барлық деңгейде жалпымемлекеттік жоспарларды әзірлеумен байланысты нақтылы әрекеттердің тәртіпке бағындырылған  реті. Оның негізгі идеясы барлық жоспар жасау процесінің басталатын және соған бағынатын негізгі пунктін анықтау. Жоспар жасау логикасының негізгі элементтеріне төмендегілер жатады: 

      1. жоспарлау кезеңіндегі экономика  дамуының максаттарының жүйесін  калыптастыру (логиканың негізгі  пункті);

      2. базистік   кезеңдегі   экономика  дамуын   талдау   және   оның деңгейлерінің параметрлерін анықтау;

3. жоспарлы  кезеңдегі  қоғамның қажеттіліктерінің  көлемі мен кұрылымын аныктау;

      4. қоғамның   қорлары   мен   кажеттіліктерін   үйлестіру   және жоспарлы кезеңдегі экономика  дамуы жоспарының жобасын әзірлеу;

      5. жоспар жобасын талқылау және  бекіту.

      Жоспар  жасау логикасы жоспарлау кағидалары деп аталатын белгілі бір заңдылықтарға  сүйенеді. Олардың негізгілерінің қатарына төмендегілерді жаткызуға болады:

      1. Басқарудың ғылыми нақтылы және  тиімді болу қағидасы. Яғни, жоспарлауда экономика дамуының объективті  заңдарының талаптары, отандық   және   шет   елдік   тәжірибе   мен   ғылымының   жетістіктері назардан тыс қалмауы тиіс. Жоспардың ғылымң нақтылануы жиналған тәжірибені,    нақты    қалыптасқан    жағдаиларды    елемеумен    және жоспарлаудағы жагымпаздыкпен (басшы адамның кез келген идеясын дұрыс деп табумен) сиыспайды.

      2. Жоспарлаудың   үздіксіз   болуы.   Ұзақ  мерзімдік  жоспарлар  бірнеше орта мерзімдік, ал  орта мерзімдік жоспарлар, қысқа мерзімдік жоспарлардан кұрылуы тиіс.

      3. Жалпы мемлекеттік және жеке  мүдделерді үйлестіру қағидасы. Жоспарды ойдағыдай орындау көбінесе  жалпыхалықтық мүдделердің, ұжымдар   мен  жеке   адамдардың  мүдделерімен   қаншалықты  тиімді үйлескеніне     байланысты.     Аталған     мүдделерді     назарға     ілмеу, экономиканы басқарудың тиімділігін төмендетеді.

      4. Жетекші   салаларды   белгілеу   аркылы   экономикада   тиімді  үйлесімділікті     (сандық    катынастарды)    қалыптастыру    қағидасы. Жетекші салаларды, басынқыларды белгілеу - бар қорларды дамудың сол кезеңі үшін аса маңызды салалар мен аумақтарды дамытуға, ірі әлеуметтік-экономикалык мәселелерді шешуге жұмылдыруға мүмкіндік береді.

5. Жалпы мемлекеттік   жоспарлардың  бірлігі   мен   кешенділігін қамтамасыз ету қағидасы. Жоспарлардың бірлігін қамтамасыз ету екі жақтан тұрады. Біріншісі - жоспардың     методологиясының, көрсеткіштер    жүйесі    мен    реттегіштерінін    бірлігі, екіншіден-материалдык бірлігі.    Жоспарлардың   кешенді    болуы   кез   келген

деңгейдің жоспарлары экономиканың барлық жақтарын, байланыстарын бір-бірінен ажыратпай  қамту керек екенін білдіреді.

Жоспардың жасалу ерекшеліктеріне, қамтитын ауқымына байланысты жоспар жасау үшін бірнеше  әдіс қолданылады. Олар: экономикалык анализ (талдау), нормативтік, баланстык, экономикалык-математикалық, бағдарламалық-мақсатгықт.б. әдістер.

Жоспар  жасау ісі, біріншіден, экономика  дамуының өткен мерзімдегі көрсеткіштерін талдауды, зерттеуді талап етеді. Бұл жұмысты орындау үшін экономикалық талдау әдісі қолданылады. Оның негізгі мақсаты экономикалык даму деңгейін, пайдалынылмаған ресурстарды тауып, оларды қолдану жолдарын, салааралық қатынастардың тиімділігін, өткен мерзімдегі жоспардын орындалуы, не орындалмау себептерін, жоспарлау ісінде жіберілген кемшіліктерді анықтау болып табылады. Ол үшін экономикалық анализ және синтез, топтастыру, теңеу, индекстер мен корреляциялық коэффициенттерді есептеу, статистикалық әдістері қолданылады.

      Экономика дамуы жоспарының барлық көрстеткіштерін  нақтылау үшін, әсіресе, пайдаланатын материалдар мен шикізат ресурстарының кажетті көлемін анықтау үшін жоспарлау органдары мен ғылыми-зерттеу институттары жасайтын прогрессивті жоспарлау нормалары мен нормативтерді пайдаланады.

      Баланстық әдіс, жоспар көрсеткіштерін тығыз байланыстыру үшін колданылатын негізгі әдіс. Бұл әдіс экономикадағы барлык пропорцияларды құру кұралы болып саналады. Жоспарлау ісінде баланстардың калыптасқан жүйесі колданылады. Баланстар негізінде үш топқа бөлінеді. Олар: материалдык, еңбек ресурстары, кұндык баланстар. Бұлардан басқа салааралық және халық шаруашылығы баланстары қолданылады.

      Еңбек баланстарының көмегімен экономика салаларында еңбек ресурстарын  тиімді пайдалану жолдары, халық  шаруашылығын жұмысшы. және .маман кадрларымен  камтамасыз ету көрсеткіштері анықталады.

      Құндық  баланстар арқылы қоғамдық жиынтык  өнім мен ұлттық табысты бөлудегі дұрыс экономикалык пропорциялар кұрылады. Мемлекеттің, кәсіпорындардың, халыктың қаржылық ресурстарын дұрыс пайдалану  жолдары анықталады.

      Жоспардың экономнкалық тнімділік тұрғысынан оптималді вариантын аныктау үшін экономикалык-математикалық әдіс қолданылады. Осы әдіске сүйене отырып, экономикалық құбылыстардың математнкалық модельдері кұрылады. Мысалы, болжамдық халық шаруашылығы балансының моделі, салааралык өнім өндіру және тұтыну балансының моделі.

      Сызықтық  программалау әдістерін пайдалану  арқылы өндірісті жоспарлау ісінің көптеген күрделі мәселелері шешіледі.

      Жоспарлаудың  бағдарламалык-мақсаттык әдісі экономикадағы  кұбылыстарға, ірі мәселелерді шешуге жүйелік, кешенді көзкарас керектігіне негізделген. Себебі, кез келген саланың дамуы басқа да салалардың - шикізат беретін, отын-энергия, қосалқы бөлшектер шығаратын және сол саланың өнімдерін пайдаланатын, сол салага әр түрлі қызмет көрсететін салалардың дам.у көрсеткіштерімен тығыз байланыста болады. Сондықтан, алға койған мақсатқа жету жолдарын көрсететін жоспар жасалған кезде осы байланыстардың бәрі ескерілуі керек.

      Бағдарламалық-мақсаттық  әдіс мемлекеттік, салааралық және аймақтық бағдарламалар жасағанда қолданылады. Бағдарламаларда алға койған мақсат анықталады және сол мақсатқа жету жолдары мен құралдары көрсетіледі.

      Бағдарламалық-максаттық  әдіс: біріншіден, экономика дамуындағы күрделі мәселелер ішінен ең негізі, ең көкейкесті ғылыми-техникалык, экономикалық, әлеуметтік мәселені айқындауға мүмкіндік береді; екіншіден - сол мәселені шешу үшін керекті материалдық, еңбек және каржы ресурстарын тиімді пайдалану жолдарын көрсетеді; үшіншіден, кешенді мәселелерді шешу мақсаты мен мерзімін экономика мүмкіндіктері мен ресурстарын үйлестіреді, соның арқасында жоспардың баланстық үйлестіру деңгейін көтереді; төртіншіден - кешенді бағдарлама көрсеткіштерін салалық және аумактық жоспарлардың көрсеткіштерімен байланыстырады.

Индикативтік  жоспар Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау жөніндегі агенттігінің "Министірліктер мен ведомстволарға арналған жылдық стратегиялық жоспарларды дайындау жөнінде әдістемелік ұсыныстарына", Қазакстан 2030 ұзақ мерзімді стратегиясына, Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі стратегиялык даму жоспарына сәйкес Оңтүстік Қазақстан облысының аймақтық ерекшеліктерін ескере отырып жасалынады.

      Әлеуметтік-экономикалык дамуының индикативтік жоспары жыл  сайын республика, облыс, сондай-ақ аудандар мен калалардың орта мерзімге дейін арналып әзірленеді және әміршілдік емес, ұсыныс сипатына ие, яғни нарык субъектілеріне бағыт беруші болып табылады. Индикативтік жоспар экономиканың барлық салалары (қаржы, өнеркәсіп, көлік, ауыл шаруашылық, экспорт, импорт және т. б.) бойынша аймақтың алдагы кезеңдегі әлеуметтік-экономикалык дамуының мақсаты мен міндеттерін және негізгі багыттарын қамтнді.

Индикативтік  жоспарлау қазіргі таңда тұрған мәселелерді кешенді шешуге және этап бойынша стратегиялық мақсаттарға  жетуге бағыттылған мемлекеттің  орта және ағымды мерзімге әлеуметтік-экономикалық саясатын айқындайды.

      Жоспарлау барысында, ен алдымен мақсат айқындалады  немесе жобаланған  кезеңде неге жетуіміз керек. Сосын  стратегия айқындалады, қойылған   мақсатка  жетуге   есептелген   істің  тәуір   болып   бітіуінің тәсілдерін   таңдалады.   Қолда   бар   ресурс,   басымдылықтарға   және  мүмкіндіктерге     карай,     әр     экономика     саласының     стратегиясы жасалынады.

      Мұнда облыстың  әлеуметтік-экономикалық  даму перспективалары өндірістік және әлеуметгік инфрақұрылымның, шағын және орта бизнестік, кедейшілікпен және жұмыссыздыққа қарсы күрестің басымды бағыттары карастырылады. 

1. 
   Қорғаншылық және қамқоршылық ұғымы, ерекшеліктері
   
2. 
   Бала асырап алу, баланы патронатқа тәрбиелеуге беру
   

Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған және отбасына тәрбиелеуге берілуі тиіс балалар міндетті мемлекеттік есепке алынуы керек. Ол үшін Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың есебін алуды үйымдастыру ережесі бекітілген.

14 жасқа толмаған балалар қорғаншылыққа алынады, ал қамқоршылық 14—18 жастағы кәмелетке толмаған балаларға жасалады. Қорғаншылық пен қамқоршылықты белгілеу қорғаншы немесе қамқоршы адамды тағайындау жолымен іске асырылады. Бұл адамдарды қорғаншылық және қамқоршылық органдары тағайындайды. Көмелетке толған, іс-әрекетке қабілеттері бар азаматтар ғана қорғаншылар және қамқоршылар бола алады. Бұлардан басқа, жеке басының сапасы, жасы, денсаулық жағдайы ескеріледі.

Баланың қорғаншысының (қамқоршысының) құкықтары мен міндеттері: • баланы тәрбиелеуге, оның денсаулығына, рухани және ізгілік адамгершілік көзқарастарының дамуына қамқорлық жасауға құқықты әрі міндетті;

• баланың пікірін, корғаншылық және қамқоршылық органының ұсьшыстарьш ескере отырып, баланы тәрбиелеудін тәсілдерін өз еркімен дербес белгілеуге құқықты;

• өзінің қамқорлығындағы баламен бірге тұруға міндетті. Қамқорлығындағы бала 16-ға толғанда қорғаншылық және қамқоршылық органының келісімімен бөлек тұруларына жол беріледі;

• қамкорлығындағы баланың өкілі болып табылады және заңға сөйкес кез келген азаматтық-кұқықтық мәмілелер жасай алады.

Қамқоршының қорғаншыдан айырмашылығы көмелетке толмаған бала жасына байланысты, өзі дербес жасай алмайтын мәмілелер жасауға келісім береді (мысалы, қамқорлығындағы адамның үйін сату, мұрасынан бас тарту және баскалары).

Қорғаншылар мен қамқоршылар өз міндеттерін ақша талап етпей тегін орындайды және олардың құқықтарының белгілі мерзімдік сипаты бар. Қамқорлығындағы адам 14 жасқа толғанда оған қамқорлық жасау токтатылады, ал қорғаншы міндетін атқарушы адам көмелетке толмаған баланың қамкоршысы болады. Өз кезегінде, қамқоршылық камкорлығындағы адам 18-ге толғанда немесе ол көмелет жасына жетпей некеге тұрса тоқтатылады.

Бала асырап алу нәтижесінде, бір жағынан, бала асырап алушылармен және олардың туысқандарының арасында, асырап алылған бала арасында қандастығы бойынша туыстар арасындағы сияқты құқықтар мен міндеттер туындайды. Сонымен қатар асырап алушының туған балалары мен, егер ондай балалары болса, асырап алған балаларының арасындағы құқық тең деп танылады.

Заңда бала асырап аларда біркатар шарттар көзделген: • бала асырап алушының келісімі;

• баланың ата-аналарының келісімі. Олардың келісімі жазбаша түрде беріледі және нотариус арқылы куәландырылады;

• 10 жасқа толған баланың келісімі. Баланың келісімі жазбаша толтырылады. Егер келісім іс сотта қаралған кезде берілетін болса, ол ауызша келісім болып табылады. 10 жас- ка толмаған баланың келісімі кажет емес;

• егер ерлі-зайыптылардың біреуі ғана асырап алатын болса, онда соның келісімі керек. Егер ерлі-зайыптылардың біреуі бұған қарсы болса, асырап алынған баланың мұндай отбасыңда тұруы қажетсіз. Бұдан басқа, бала асырап алу практикасы, өдетте, ерлі-зайыптылардың біреуінің ғана бала асырап алуына рұксат етпейді. Балаға дұрыс отбасы керек.

Бала асырап алу шарттарынан басқа оған тыйым салулар да белгіленген. Мысалы, көмелетке толған баланы асырап алуға болмайды; некеде тұрмайтын асырап алушы мен асырап алынушының арасындағы жас айырмашылығы 16-дан кем болса, бала асырап алуға болмайды.

Соттың асырап алушынын қалауы бойынша асырап алу құпиясын сақтау жөніндегі мәселені қарауына болады. Баланың туған күні мен орнына өзгеріс енгізуді осындай шараларға жатқызуға болады (3 жасқа дейінгі баланы асырап алғанда ғана оның туған күнін өзгертуге жол беріледі); баланың тегін, атын және өкесінің атын өзгерту; асырап- алушыларды ата-анасы ретінде жазу және басқалары.

"Неке жәнө отбасы туралы" Заңның 76-бабына сөйкес Қазақстанның жетім балаларын шетел азаматтарының асырап алуына жол беріледі. Қазақстан Республикасының азаматы больш табылатын балаларды Қазакстан Республикасының азаматтарына тәрбиелеуге беруге мүмкіндік болмаған жағдайда, шетелдіктерге тәрбиелеуге беруге болады.

Республикада балаларға көмек беру жөніндегі "ФРЭНК" халықаралық қайырымдылық қорынын өкілдігі қызмет етеді. Ол шетел азаматтарына бала асырап алуда көмек көрсетеді, сондай-ақ шетелдерде асырап алынған балалардың жағдайына бақылау жасайды. Қазакстан балаларын шетел азаматтарыныи асырап алуы — біздін мемлекетіміздін практикасында жаңа құбылыс. Жөне бұл арада қоғамдық пікір біркелкі емес — кейбір азаматтар мұндай асырап алушылыкты қолдамайды, ал көпшілігі — қолдайды. Асырап алынған балалар Қазақстан азаматтығынан айырылады.

Баланы патронатқа тәрбиелеуге беру Патронат — ата-анасының қамқорлығынсыз қалған баланы шарт бойынша басқа азаматтардың отбасына тәрбиелеуге беретін тәрбиенін бір түрі. Бұл шарт баланы тәрбиелеуге алуға ықылас білдірген адам (патронат тәрбиеші) мен корғаншылык және қамқоршылык органы арасында жасалады. Бала патронат тәрбиешіге шартта көзделген мерзімге тәрбиелеуге беріледі. Бұл арада патронат тәрбиешіге баланы бағыпкұту үшін ай сайын ақша төленіп тұрады.

Баланы тәрбиелеуге беру оның пікірін есепке алу арқылы жүзеге асырылады. Ал жасы 10-ға толған бала өзінің келісімімен ғана тәрбиелеуге беріледі. Ағалары мен қарындастарын медициналық қорытындылар немесе басқа да себептерге байланысты, олардың бірге тәрбиеленуіне мүмкіндігі жоқ жағдайларда болмаса, ажыратуға жол берілмейді.

Патронат тәрбиепгілерді іріктеп алу қорғаншы және қамкоршы органдар міндетіне кіреді, патронат тәрбиешілердің жеке басының сапасы, олардың бала тәрбиелуге қабілеті, балаға көзқарасы ескеріледі. Кәмелетке толған екі жыныстың адамдары патронат тәрбиеші бола алады, яғни не әйел не еркек немесе озара некеге тұрған екеуі де шарт жасаса алады. Патронат тәрбиешілерге қорғаншылар мен қамкоршылар сияқты құқықтар мен міндеттер беріледі (баланың жасына қарай). Баланы патронатка алған отбасы немесе адам баланы тәрбиелеу жөніндегі міндетін ақылы түрде орындайды, яғни қорғашпылар мен қамқоршылардан айырмасы бұларға ақша таленеді.

Қазақстан Республикамызда 2000 жылғы 13 желтоқсан- да "Отбасылық тұрпатмндағы балалар деревнялары мен жасөспірімдер үйлері туралы" Заңы қабылданды. Отбасы тұрпатындағы балалар деревнялары мен жасөспірімдер үйлері балаларды қоғамдық пайдалы еңбекке даярлауды, еңбек нарығы сұранысындағы қандай мамандықтарға окытуды, әрбір балаға жинақ қорын ашуды көздейді.

Республикамызда бүгінгі күні отбасылық тұрпатындағы балалар деревнялары құрылып жұмыс істеуде (мысалы, Алматыда "СОС- Киндердорф" деревнясы жұмыс істейді). Бұл деревнялар жетім балаларды қорғаудың жаңа үлгісі болып табылады. Деревнялардың негізгі міндеті — тәрбиеленушілердің өздерінің қоғамға қажет екендіктерін сезінетіндей, отбасы жағдайында тәрбиеленіл жатқандай әсерлі жағдайлар туғызу екендігі кездейсок емес.

Балаларды балалар деревнясының отбасына беру қорғаншылық және қамқоршылық органы мен тәрбиелеуші-ана арасында жасалатын шарт негізінде жүзеге асырылады.

Тәрбиеші-ананың тәрбиелеуіне жасы 18-ге дейінгі 7—10 бала беріледі (отбасы ішіндегі балалардың жасы әр түрлі — 5,7,10,15 болуы мүмкін). Мұндай әрбір отбасы балалар деревнясынын құрамына кіреді, пәтер тұрпатындағы тұратын үй-жайлары бар (отбасы тұратын), үй іргесіндегі және қосалкы шаруашылықтары, өкімшілік үйлері мен құрылыстары бар өзінің окшауланған аумағы болады. Сондай-ақ балалар деревнясынын жанынан жасөспірімдер үйлері кұрылуы мүмкін, олардың негізгі мақсаты — балалар деревнясының тәрбиеленушілері мен балалар үйлерін бітіргендерге әлеуметтік бейімделуден өтуге, қоғамға кірігуге, тәрбиеленушілердін көсіби даярлығы мен еңбекке орналасуына көмектесу. Тәрбиеленушілер жасөспірімдер үйінде 23 жаска дейін бола алады.

Сонымен, ата-аналық құқықтан айыру баланың құқықтары мен мүдделерін басқа жолмен қорғауға мүмкіндік болмаған жағдайда қолданылатын ең соңғы қатал шара. Ата-аналық құқықтан айыру тек сот арқылы іске асырылады. Бала асырап алынғаннан кейін, асырап алынған бала мен оның негізгі ата-аналарының арасындағы құқықтық мімдеттер тоқғатылады. Бұл мімдеттерді орындау жүктелген — қорғаншы және қамқоршы органдар сияқты арнаулы мемлекеттік органдар бар. Бұл органдар мұндай балаларды іздестіріп тауып қоймай, оларды орналастыруды, сондай-ақ бұл балаларды содан арғы тұрмыс жағдайын бақылап отыруды жүзеге асыруға міндетті.

1. 
   Отбасы әлеуметтендіру институты ретінде.
   
2. 
   Отбасылық мәселердің сипаттамасы.
   
3. 
   Отбасына көрсетілетін әлеуметтік көмектің түрлері және формалары.
   

• 
  _{Толық емес отбасының қоғамда қалай көбейгенін қарастырунеліктен қазіргі қоғамымызда толық отбасы аз, ал толық емес отбасы көп екенін зерттеу.}
  
• 
  _{Толық емес отбасының типтері мен түрлерін қарастыру.}
  
• 
  _{Толық емес отбасының өз ара қарым – қатынастарында психологиялық мәселелерін қарастыру.}
  
• 
  _{Толық емес отбасында тәрбиелік мүмкіншіліктерін анықтау , олардың әдіс- тәсілдерін жасау.}
  
• 
  _{Толық емес отбасында жалғыз басты ананың баланы тәрбиелеуі, білім беріп ,адал жолға түсіруін қарастыру .}
  
• 
  _{бертінін қарастыру.}
  
• 
  _{Толық емес отбасына матириалдық көмек түрлерінің қандай түрлері берілетінін қарастыру.}