-лекция. Тауардың бәсекеге қабiлеттiлiгi, оның сандық бағасы

1. 
   Тауардың бәсекеге қабiлеттiлiгiнiң түсiнiгi, оны анықтайтын факторлар
   
2. 
   Тауардың тұтыну деңгейiн бағалау әдiстемесi
   
3. 
   Тауардың бәсекеге қабiлеттiлiгiн бағалау әдiстемесi
   
4. 
   Ауылшаруашылық өнiмдерiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн бағалаудың мысалдары
   
5. 
   Өнiмнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттырудың негiзгi бағыттары
   

1. 
   Петухов Р.М. Оценка конкурентоспособности судостроительной продукции. СБ. Экономика судостроительной промышленности 1991г.
   
2. 
   Татьянченко М.А., Литвиненко А.Н. Методологические вопросы оценки экономических аспектов конкурентности товара машинно-технической продукции. БИКИ. 1981г. Приложение №1, 36-69 с.
   
3. 
   Завьялов П.С., Демидов В.Е., Формула успеха: маркетинг (сто вопросов - сто ответов о том ) , как эффективно действовать на внешнем рынке. М.,1991г, 144-163-с.
   
4. 
   Петухов Р.М., Бронников И.А., Качество и потребительная стоимость судостроительной продукции. Л., 1988ж. 8-б.
   
5. 
   Нурмаганбетов К.Р. Рыночное регулирование производственно-хозяйственной деятельности фирмы по переработке сельскохозяйственной продукции. Алматы, Гылым, 1997г.
   

әртүрлi. Кез-келген қолданылатын шара, әрекет экономикалық негізделуі тиіс. Кейде бұл өте қиын, бірақ қажет процесс.

1. Фирма шешімін дайындау, қабылдау және жүзеге асыру процесі

2. Фирма іс-әрекеті стратегиясының альтернативті варианттары

 

ӘДЕБИЕТТЕР

1. 
   Голубков Е.П. Какое принять решение. Практикум хозяйственника,
   

2. 
   Градов А.П. Экономическая стратегия фирмы. Учебное пособие, С- Пб., Специальная литература,1995г.
   

қамтамасыз ету арқылы қолдау көрсетудi өзiне мiндет етiп жүктейдi. Мемлекет өндiрушiлерге нарық тұтынушыларын есепке алу сызығы бойынша басшылық жасайды, ауылшаруашылық өндiрiс құрылымдарын ретке келтiрудi, егiн шаруашылығы мен мал шаруашылығы өнiм өндiрiсiнiң берiк өсуiн қолдауды басшылыққа алады. /6/.

Мемлекет жоспарлы түрде бидай, мақта, т.б. ауылшаруашылық өнiмдерiн өндiру жөнiндегi базаларды құрады, бидайды қайта өңдеудi және оның комплекстi қолданылуын қолдайды әрi ынталандырады, шаруашылық ұйымдары мен жекелеген шаруаларды алдыңғы қатарлы техниканы қолдануға, ауылшаруашылық механизациясы деңгейiн арттыруға ынталандырады.

Макрореттеу шараларын қолдана отырып, мемлекет бағаның ауылшаруашылық техникасына, дизельдi отынға, индектицидтерге, т.б. ауылшаруашылық өнiмдерiне де рационалды арақатынасын қолдайды.

Ауылшаруашылық өнiмдерiн сатып алу және сатуды нарықтық реттеуге кезең-кезеңмен енгiзу жүзеге асырылады. Ел экономикасында өмiрлiк заңы бар өнiмдердi сатып алу қатынасында макрореттеу жүзеге асады.

Қытай ауылдарында өндiрiстi реттеудiң нарықтық механизмiнiң құрылуы алғашқы сатыда-ақ орналасқан. Мемлекеттiң бұл процеске қатысуы заң жүзiнде бекiтiлген және оларды мұндай бақылау оң фактор болып табылады.

Осылайша, аграрлы қатынастарды қайта құру жөнiндегi белсендi шаралар, Еуропадағы бұрынғы социалистiк елдерде, Қытайда, т.б. елдердегi азық-түлiк нарығын мемлекеттiк реттеу олардың iшкi аграрлы нарығын тұрақты еттi, тұрғындарға қажеттi азық-түлiк тауарлар өндiрiсiн көркейтуге алғышарттар қалыптастырды.

Қазақстанда өндiрiстi реттеудiң нарықтық механизмiнiң қалыптасуы мемлекеттi аграрлы экономикаға араласуына негiзделуi тиiс. Мемлекеттiк реттеудiң негiзгi мiндетi –тұрғындарды азық-түлiкпен максималды қамтамасыз ету мақсатындағы нарықтық аграрлы өндiрiстiң қалыптасуына барлық жағынан жағдай жасау.

НШМ жағдайында мемлекеттiк реттеудiң формалары мен әдiстерi әр елде әртүрлi. Олар мемлекеттiң экономикалық саясатын құрайды. Бұл саясаттың маңызды мақсаты-өндiрiстi реттеудiң нарықтық механизмiнiң тиiмдi жұмысы үшiн қалыпты жағдай жасау, нәтижесiнде АӨК-дегi қайта өңдеу өнеркәсiбiнiң, ауылшауашылықтың жоғары, тиiмдi қызмет етуiне жол ашылады.

107

Агросфераның дамуына мемлекеттiң араласуы ең алдымен экономикалық инструменттер мен механизмдердi қолдануды және ауылшаруашылықты мемлекеттiк реттеудiң тұрақты негiзде жұмыс iстейтiн құрылымын құруды көрсетедi.

Югославияда Батыс Еуропаның басқа елдерiне қарағанда нарықтық реттеуге ХХ ғасырдың 50-шi жылдардың ортасынан көштi /5/. Экономикаға бiршама жетiстiктер әкеле отырып, ол шаруашылық жүргiзу әдiстерiне терең ене бiлдi.

Бiрақ соңғы жылдары елдегi ауыр жағдайларға байланысты басшылық тек өнеркәсiптiк салаларының басты кәсiпорындарында ғана емес, сонымен бiрге аграрлы секторда да мемлекеттiк реттеудi алдыңғы жылдарға қарағанда бiршама дәрежеде қолдануға тура келдi.

Мемлекет бiрiншi қажеттiлiктегi ауылшаруашылық тауарларына бағаның қатаң деңгейiн белгiлей отырып және кепiлденген бағаны қолдана отырып сатып алу бағасын реттейдi.

Кепiлденген бағаның екi түрi бар: тұтынушының бағаның көтерiлуiнен қорғайтын максималды және өндiрушiнi сатып алу (закупочные) бағасының төмендеуiнен қорғайтын минималды баға.

1994 жылға дейiн мынадай тәжiрибе iске асырылып келдi: барлық тауарлы запастар, егер оны ешкiм сатып алмаса, оны мемлекет кепiлденген баға бойынша сатып алуға мiндеттi болды. Егер оны қайта өңдеу өнеркәсiбiнiң кәсiпорындары ауылшаруашылық ұйымының өнiмiне кепiлденген баға деңгейiнен төмен баға берсе, мемлекет айырмасын бюджеттен төлейдi.

Қытайда мемлекеттiң ауылшаруашылыққа тiкелей әсер ету тенденциясы қалыптасқан. Мемлекет ауылшаруашылықтың тұрақты дамуын қамтамасыз ететiн шаралар қолданады. Мемлекет ауылшаруашылық өндiрiстiк кәсiпорындарға және ауылшаруашылық еңбекпен қамтылған жұмысшыларға ақшалай және материалды құралдармен, техникалық көмек және нарықтық құралдармен

106

1. ФИРМА ШЕШIМДЕРIН ДАЯРЛАУ, ҚАБЫЛДАУ ЖӘНЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ПРОЦЕСI

ҚР АӨК-ін басқару жүйесіндегі қайта құру, өндірісті нарықтық реттеуге көшу-еліміздегі агроөнеркәсіптік өндірісте жүргізіліп жатқан реформалардың маңызды бағыттарының бірі. Оның ерекше мәні –бұл проблеманың ауылшаруашылық өнімдерін қайта өңдейтін кәсіпорындар деңгейінде орын алуында. Нарықтық экономикада мұндай кәсіпорындар жағдайы түбірімен өзгеріске ұшырайды. Мұндай кәсіпорындар тауарлы-ақша қатынасының объектісі бола отырып, экономикалық дербестікке, өз шаруашылық нәтижесіне толық жауап беру құқығына ие бола отырып, өзінің жеке басқару жүйесін (менеджмент) құруы керек.Басқару жүйесі кәсіпорын жұмысының жоғары тиімділігін, азық-түлік нарығындағы бәсеке қабілеттілігін, тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Мұндай жағдайда мынаны есте сақтаған жөн, көптеген кәсіпорындарда қазірге дейін қалыптасып келген басқару жүйесімен салыстырғанда, бүгінгі күні бұрын қажет болмаған қызметтер пайда бола бастады.Нарықтық экономика жағдайында бұрын жоғарыдағы басқару органдары шешетін шешімдерді қазір кәсіпорынның өзі шешеді. Кәсіпорын өзі өз алдына мақсаттар мен міндеттер белгілеп, өзінің даму саясаты мен стратегиясын құрады, оларды жүзеге асыруға қажетті қаражат-құралдар тауып, жұмысшыларды жалдайды, техника, шикізат-материалдарды сатып алып, т.б. мәселелерді шешеді.

Қысқаша айтқанда, қазіргі жағдайдағы барлық іс-әрекетте кәсіпорындар толық дербестік танытады. Ал бұл басқару және өзін-өзі басқару саласының неғұрлым кеңеюін, менеджерлер атқаратын жұмыс көлемінің артуын талап етеді. Сәйкесінше шешімдердің уақытында қабылдануына және олардың саласына жауапкершілік те артады. Тауарлар мен қызметтер нарығындағы қажеттіліктер динамикасын зерттеуге мүмкіндік беретін маркетингтік зерттеулердің ролі артады. Ғылыми-техникалық прогресс тиiмдi жұмыс үшiн жағдай жасауға бағытталған жаңаша басқару құралдарының бiрiне айналды. Кәсiпорын менеджерлерiнiң дұрыс қабылдаған экономикалық шешiмдерi қазiргi уақытта шығын аз жұмсалатын, тиiмдi нәтиже беретiн экономиканың неғұрлым қолайлы звеноларына капиталдың, жұмыс күшiнiң жедел құйылуына байланысты шаруашылық нәтижесiнiң артуына ықпал етедi.

Ғылыми әдебиеттерде “шешiм” түсiнiгi әртүрлi мағынада қолданылады. Бiреулерi бұл түсiнiктi процесс ретiнде сипаттаса, ал

83

екiншiлерi таңдау актi немесе таңдау нәтижесi ретiнде сипаттайды.

Процесс ретiнде шешiм белгiлi бiр уақыт аралығында бiрнеше кезеңдерде жүргiзiлуiмен сипатталынады. Осыған байланысты шешiмнiң даярлау, қабылдау және жүзеге асыру кезеңдерi болады. Шешiмдi қабылдау кезеңi жекелеген немесе топтасқан адамдардың белгiлi бiр ережелердiң көмегiмен шешiм қабылдауы, таңдау актi болып табылады. Таңдау нәтижесi ретiндегi шешiм-бұл белгiлi бiр әрекет бастамасы (жұмыс жоспары, жоба варианты, т.б.).

Шешiмдер әртүрлi белгiлерiне қарай топталады.

Мазмұнына қарай шешiмдер саяси, әлеуметтiк, экономикалық, ұйымдық, техникалық, технологиялық; әрекет ету уақытына қарай – оперативтi, тактикалық, стратегиялық; шешiм қабылдайтын адамдарға байланысты – жеке және ұжымдық; шешiм дәрежесiне қарай – уникалды, шығармашылық, шығармашылық емес, т.б. болып бөлiнедi.

Шешiм қабылдау үшiн мәлiметтер толық болмаса, бәрiн қатаң есептеп, талдау мүмкiндiгi болмаса, сондай-ақ бiр мақсаттың төңiрегiнде әртүрлi көзқарастар болса, қолайлы бiр шешiмнiң болуы мүмкiн емес.

Осы себептерге байланысты шаруашылық процесс жүзеге асқаннан кейiн бұрын қабылданған шешiмдер тиiмдi болды ма, әлде тиiмдi болған жоқ па – оны белгiлеу, әрине қиынға түседi.

Сондықтан мұндай жағдайда бұрынғы проблемалық мәселелердi көтерiп, сол бойынша қазiргi уақытқа сай дұрыс шешiм қабылдап, оның жүзеге асу нәтижесi қандай болатынын талқылап, тек содан кейiн ғана қандай шешiмнiң дұрыс қабылданғаны жөнiнде қорытынды жасауға болады. Бiздiң ойымызша, мұндай жағдай ғылыми-техникалық шешiмдердiң тиiмдiлiгiн бағалау кезiнде жүзеге асуы мүмкiн. Ал әлеуметтiк-экономикалық шешiмдерге бұл қолданылмайды.

Е.П.Голубков шешiмдердi даярлау және қабылдаудың келесi екi жағдайын ұсынады. /1/

Бiрiншi жағдай – шешiм қабылдаудың математикалық теориясы. Бұл теория шеңберiнде шешiм қабылдаудың нормативтi модельдерi құрастырылады. Бұл модельдердi қолдану – шешiм қабылдаудағы ең жақсы альтернативаларды таңдап алу. Нормативтi модельдер дұрыс шешiм қабылдауға жол көрсетедi.

Шешiм қабылдаудың математикалық теория негiзiнде шешiм қабылдайтын адамдардың барлығы “экономикалық ой” адамдары

84

үкiмет өз шаруашылығына қаржылық, ұйымдық және саяси қолдау көрсету мүмкiндiктерiн iздестiредi. Аграрлы сфераны әлеуметтiк қамтамасыз ету жүйесi реформасы жөнiнде заң жобасы қабылданды.

Бұрыңғы ГДР реформаларының тәжiрибесi көрсеткендей, тiптi сәйкес заңдар, маманданған кадрлар, күштi қаржылық қолдау болса да және әлеуметтiк тұрақтылық жағдайында ауылшаруашылық нарықтық құрылымдарға көшуi ұзақ және қиын процесс болды /3/

Финляндиядағы ауылшаруашылық негiзiн жанұялық фермалар құрады. Басқа елдердегi секiлдi мұнда да фермерлер көлемiнiң өсуi байқалады. Мемлекет саясаты табыстарды реттеуге, фермерлердi төлем ақымен немесе әлеуметтiк қамтамасыз етуге бағытталады.

Үкiмет пен фермерлер арасында жыл сайын келiссөздер жүргiзiледi және квота, баға жөнiнде шешiмдер қабылданады. Қатаң бағалар сүтке, тарыға, бидайға, ешменге, сұлыға белгiленедi. Ал өнiмнiң басқа түрлерiне бағалар ауытқуы мүмкiн, бiрақ олардың өзгерiстерiнiң бәрi калькуляцияға енедi.

Солтүстiкте ауылшаруашылық дамуын ынталандыру үшiн қосымша үстемелер белгiленедi.

Норвегия табиғи-климаттық жағдайларына, жер релъефiне, т.б. факторларға байланысты ауылшаруашылық өнiмдерiн өндiру саласында шектеулi мүмкiндiктерге ие. Осы себептерге байланысты экономиканың аграрлы секторы мемлекеттен үлкен қаржылық көмек алады. Үкiмет саясаты мемлекеттiң аграрлы секторға субсидиялар бөлу арқылы Норвегияның азық-түлiкпен өзiн-өзi қамтамасыз етуiнiң максималды деңгейiне қол жетуiне, әрi ауылшаруашылық өнiмдерiнiң сыртқы нарығын және оны өндiрушiлердi қорғауға бағытталады. Табиғи- климаттық жағдайларға байланысты елде өсiру мүмкiн емес ауылшаруашылық өнiмдерiн ғана сырттан әкелу кеден салығынсыз жүргiзiледi. Ал басқа да өнiмдер үшiн бiршама импорттық шектеулер енгiзiлген.

Басқа бұрыңғы социалистiк елдердегi секiлдi Словакия мен Чехияда

105

Барлық халық шаруашылығындағы секiлдi аграрлы экономикада да нарықтық әдiстер мен мемлекеттiк реттеудiң сәйкес болуы талап етiледi. Агроөнеркәсiптiк кешен нарық жағдайында маңызды орын алады. Табиғи факторларға байланысты аз табысты ауылшаруашылығы-өнеркәсiппен салыстырғанда технологиялық жоспардағы ең артта қалған сала. Оған жұмсалған капитал аз түсiм бередi. Ауылшаруашылық өндiрiс деңгейi елдiң азық-түлiк қауiпсiздiгi жағдайына тура әсер етедi, және де өндiрушi күштердiң даму жоспарында ең артта қалған ауыл шаруашылығы өзгерiп жатқан экономикалық және технологиялық жағдайларға басқаларға қарағанда бәсең қарқынмен икемделедi. Көптеген нарықтық экономикалы елдерде мемлекеттiк реттеудiң дамыған жүйесi жұмыс iстейдi. Оның негiзгi мiндеттерi: ауылшаруашылығындағы тұрақты экономикалық жағдайды қолдау, саладағы нарықтық коньюнктура мен табыс ауытқуларының тұрақтылығы, азық- түлiк қауiпсiздiгiн қолдау, өнiмдi қысқарту бағдарламасын қаржыландыру, жаңа жағдайларға бейiмделуге көмектесу, сыртқы нарықты қорғау, ұлттық тауар өндiрушiлердiң халықаралық еңбек бөлiнiсiне бәсекелiк қабiлеттiлiктi қатысуын қамтамасыз ету, т.б. Осыған орай өнiмдердi минималды бағамен кепiлдi түрде сатып алу, азық-түлiк нарығында сатып алу және тауарлы интервенциясы, несие беру жеңiлдiгiнiң спецификалық формасы, кедендiк реттеу, т.б. қолданылады.

Мемлеккеттiк реттеу жөнiндегi шаралар сәйкесiнше заңдарда да көрiнiс табады, оны АӨК-де де, азық-түлiк нарығында да қолданады.

ФРГ-да, тағы да басқа елдерде –ЕС мүшелерiнде ауылшаруашылық өнiмдерiн мемлекеттiк сатып алу жүйесi тиiмдi жұмыс iстейдi. Ол әлемдiк бағадан бiршама артық, Еуропалық қауымдастық (ЕС) бекiткен баға бойынша нарықты тұрақтандыру мақсатында жүргiзiлетiн “интервенция” шеңберiнде жүзеге асады. Егер ФРГ ауылшаруашылық кәсiпорындарының өз өнiмдерiн коммерциялық каналдар бойынша сатуға қызығушылығы, не мүмкiндiгi болмаса, онда ол оны осы мақсатта арнаулы құрылған ауылшаруашылық нарығын реттеу жөнiндегi Федералды ведомстволарға ұсына алады.

Шетел тауар өндiрушiлерiнiң қатаң бәсекесi жағдайында федералды

104

Шешiм қабылдау себептерiн түсiндiруге мүмкiндiк беретiн екiншi жағдай – шешiм қабылдаудың мiнез-құлық теориясы. Ол шешiм қандай болуға тиiс-дегендi емес, шешiм нақты қалай қабылданады – соны түсiндiру сипатына ие.

Шешiм қабылдау- бұл ғылым, әрi өнер. Көптеген шешiмдер интуитивтi түрде қабылданады. Кейбiр шешiм қабылдайтын адамдар қабылдаған шешiмдi дұрыс түсiнiп, талқылай алмайды. Сондықтан да шешiм қабылдаудың екi жағдайын да – математикалық және мiнез-құлық теориясын комплекстi түрде қолдану қажет.

Мұндай комплекстi жағдайдың өзiнiң ерекшелiктерi бар:

1. 
   Өзара бiрiн-бiрi толықтыратын құрылым, сипаттау және оптималдандыру секiлдi әдiстерден тұратын комплекстi әдiстеменiң құрылуы.
   

Сипаттау әдiсiнiң бағыты – шешiлетiн мәселелердiң мөлшерлiк құрылым сипаттамаларының жүйесiн анықтау.

Оптималдандыру – шешiмнiң ең жақсы вариантын таңдау.

Осы үш әдiстi де қолдану шешiм қабылдау процесiндегi анық емес жағдайларды төмендетiп, шешiм қабылдайтын адамның ойлау қабiлетiнiң тиiмдiлiгiн арттыруға мүмкiндiк бередi.

2. 
   Шешiм қабылдау әдiстерiнiң бiрiгуi шешiмдердi даярлау және қабылдаудағы эксперттiк бағалаудың кең түрде қолданылуын көрсетедi.
   
3. 
   Басшының шешiмдi даярлау және жүзеге асыру процестерiне араласуы.
   

Технологиялық жағынан шешiм процесiн өзара тура және керi байланыста болатын кезеңдер мен процедуралардың кезегi ретiнде қарастыруға болады.

85

Жоғарыда айтылғандарға байланысты шешiмдi даярлау, қабылдау және жүзеге асыру процесiнiң келесi моделi ұсынылады.

Бiрiншi кезеңнiң нәтижесi – ең алдымен шешiлуге тиiстi, қажеттi проблемаларды айқындау және оларды шешудiң стратегиялық бағытын таңдап алу.

қызығушылықтарын (мемлекеттiң, кәсiпорынның және жеке жұмысшының) сәйкестендiредi. Бұл макродеңгейдегi жоспарлы басқаруды, микродеңгейдегi нарықтық реттеудi және мемлекетпен реттелiнетiн әртүрлi нарықтардың жұмыс iстеуiн көрсетедi. Нәтижесiнде “орталықтанған жоспарлы экономика” моделiнiң мәнi мынада: социалистiк өндiрiс тауарлы болып табылады және тауар өндiрушiлер арасындағы арақатынас тауарлы-ақша қатынасының дамуына негiзделiп құрылады. Бұл жерде анықтаушы жағдайлары өндiрiстiң маңызды құралдарына деген меншiктiң қоғамдық түрi және макродеңгейдегi орталықтанған жоспарлаудың шешушi ролi болып табылады.

Жасалынған осы теоретикалық жағдайларды қолдана отырып, Қытайдың коммунистiк партиясының ХХ съездi экономикалық реформаларды жүзеге асыру негiзiндегi принциптердi алға қойды. Ең негiзгiсi-мемлекеттiк сектордағы кәсiпорындардың шаруашылық қызметiн меншiк құқығын шаруашылық жүргiзу құқығынан бөлу арқылы көркейту. Бұл мынадай шаруашылық жүргiзу түрлерiн: кәсiпорындарды ұжымдарға, жекелеген адамдарға берудi қолдануды, кәсiпорындардың акциясын еркiн сатуға шығаруды көрсетедi. Нарық жүйесiн құруға көп көңiл бөлiндi, мысалы, қорлар (фонды) нарығы, қызмет көрсету, ақпараттар, техника және технология нарықтары. Шаруашылық жүргiзудiң нарықтық әдiстерiне көшу макроэкономикалық реттеу жүйесiнiң күшеюiмен бiрге жүзеге асады.

Экономикалық қайта құрудың нәтижесiнде өнеркәсiпте шаруашылық және меншiктiң әртүрлi формаларын қолдануға негiзделген жаңа шаруашылық механизмi пайда болды. Мұнда бұрыңғыдай шешушi ролдi меншiктiң қоғамдық формасы атқарады. Мысалы, мемлекеттiк сектордың үлесiне өнеркәсiп өнiмдерiн шығарудың 56%-i тиедi, ұжымдық кәсiпорындардың үлесiне- 36% , жеке меншiк үлесiне -5% тиедi. Жаңа механизм кәсiпорындарға өнiмдердi жоспардан тыс өндiруге және сатуға мүмкiндiк бередi.

Нәтижесiнде жоспардан тыс өнiм үлесi күрт өсе түстi. Кәсiпорындар жоспардан тыс өндiрiлген өнiмдi ашық нарықта мемлекет бекiткен бағадан 20% жоғары сатуына мүмкiндiк бередi. Осының бәрi қытай экономикасының көркеюiне, соңғы жылдардың iшiнде өнеркәсiп өндiрiсiн әлемдегi ең жоғары деңгейге жетуiне қамтамасыз етуге ықпал еттi.

103

• 
  Экономикалық дамуды жоспарлау. Мұнымен мемлекеттiк жоспарлы орган –экономикалық жоспарлау кеңесi айналысады. Ол 1962 жылдан бастап бес жылдық жоспарлар құрады, iрi инвестициялық жобаларды мадақтайды, оларды қаржыландыруға бюджеттен қаржы бөлуге және шешiм қабылдауға құқығы бар. 70-жылдарға дейiн жоспарлау директивтi сипатта болды. Жеке меншiк бизнестiң дамуына байланысты индикативтi жоспарлауға көшу жүзеге асырылды.
  
• 
  Елде ұзақ мерзiм бойы несие – қаржы сферасында мемлекеттiк монополия жұмыс iстейдi. Жеке меншiк банк-несие институттары тек 80-жылдардың бiрiншi жартысында ғана пайда болды. Мұндай саясат мемлекетке қаржы-валюта ресурстарын өз қолында шоғырландыруға және оны приоритеттi салалардың дамуына тиiмдi жұмсауға мүмкiндiк бередi;
  
• 
  Iшкi экономикалық сфераны реттеу импортты шектеуге және экспортты ынталандыруға бағытталады, осы арқылы өз өндiрiсiнiң дамуына қолдау көрсетiледi.
  

Бiрақ мұндай шаруашылықтар қор жинауды қалыптастыруда, техниканы қолдауда, тауарлылықты арттырудың шектеулi мүмкiндiктерiне ие болды.

Қазiргi уақытта ауылдың одан әрi даму проблемалары-шаруаларды әртүрлi корпорация түрлерiне бiрiктiру жолдары, өндiрiс сферасы, жердiң ең күштi деген шаруа шаруашылықтарының қолында жұмыс күшiн жалдау арқылы шоғырландыру мәселелерi талқыға салынуда.

Қалалардағы қайта құру 1984 жылдан басталды. ҚХР-сы үшiн экономикалық даму моделiн таңдауға қытай ғалымдары “аралас модель” жасап шығарды. Оның варианттары Венгрияда 1968 жылдан бастап, Чехословакияда – 60 жылдардың ортасынан бастап жүзеге асты. Мұндай модельдiң мәнi мынада: нарықтық механизм мемлекеттiк реттеу жағдайында жұмыс iстейдi. Оның болуы жоспарлы экономиканың жетiлдiрiлуiне ықпал етедi және үш жақтың

102

Шешiм

дау

шiмдi

асыру

Ұйымдық проблемаларды шешу көбiнесе қабылданған шешiмдердi жүзеге асыру үшiн қажет ресурстардың жетiспеуiнен қиынға соғады. Бұл проблемаларға ұйымнан тыс орналасқан басқа да факторлар себеп болады, мысалы, заңдар, басшы ол заңдарды өзгерте алмайды. Сондықтан мұндай шектеулер шешiм қабылдаудағы мүмкiндiктердi шектейдi. Олай болса процестiң келесi кезеңiне көшпестен бұрын басшы бұл шектеулердiң мәнiн анықтап, тек содан кейiн ғана альтернативтердi айқындауы тиiс.

87

мақсатқа жетудiң альтернативтi варианттарының (әдiс-құралдарының) толық жиынтығы анықталады. Бұл осы кезеңдегi жұмыстың соңғы нәтижесi болып табылады әдетте тәжiрибе жүзiнде шешiмнiң екi-үш түрi қарастырылады. Осыған орай талдаудың еңбек сиымдылығы, әрi үлкен қателiктер жасау мүмкiндiгi аз болады. Бiрақ олардың арасында жақсы шешiмнiң болмауы да мүмкiн. Ал шешiмдердiң варианттары неғұрлым көп болса,соғұрлым олардың арасынан жақсысын тауып алуға болады.

Осыған байланысты өндiрiстi нарықтық реттеуге көшу жағдайында фирмалардың өндiрстiк–шаруашылық шешiмдерiн қабылдау–барлық

88

Жапон моделi. Бұл модельге мына сипаттар тән:

• 
  Ұлттық экономиканың негiзгi бағыттарына мемлекеттiң басшылық әсерi;
  
• 
  Әлеуметтiк мiндеттердi шешудi әртүрлi өндiрiстiк корпорациялар, бiрлестiктер өздерiне жүктейдi. Мемлекет әлеуметтiк теңсiздiкке қарсы күрес жүргiзедi, жұмыссыздық, зейнеттiк демалысқа шығу, ауырып қалу жағдайларындағы азаматтардың әлеуметтiк құқықтарын қорғайды;
  
• 
  Фирмаларда жұмысшыларды өмiрлiк жалдаудың кең тарауы, оларды ортақ қызығушылықпен бiрiктiру, жұмысшыларды шешiм қабылдауға араластыру;
  
• 
  Фирма басшысы мен қызметкер арасында 17-краттық көрсеткiш құрайтын еңбек ақы деңгейiндегi аз ғана айырмашылық.
  

• 
  Әлеуметтiк проблемаларды шешуде байқалатын экономикаға мемлекеттiк күштi әсер ету. Бұл жерде мемлекеттiң дәстүрлi түрдегi әлеуметтiк мiндетi-тегiн медициналық көмек көрсету, тегiн бiлiм беру;
  
• 
  Германия ХХ ғасырдың 70-жылдарының басында ең бiрiншi болып негiзгi микроэкономикалық көрсеткiштердi жоспарлау принципiн енгiздi.Мұнда сондай-ақ кәсiпорын жұмысшыларын оның меншiгiне қатысуды бөлетiн әлеуметтiк серiктестiк принципi жүзеге асырылды;
  
• 
  Жапон моделiндегi секiлдi бұл модельде де шешуi роль банктерге берiледi, мұнда орталық банк-толық автономиялы;
  
• 
  Жапон моделiндегi секiлдi еңбек ақы деңгейiндегi айырмашылық аз ғана, басшы мен жұмысшы арасында –20-краттық көрсеткiш.
  

101

Экономиканы мемлекеттiк реттеудiң дәрежесiне, деңгейiне, ролiне, сипатына байланысты және мұндағы әлеуметтiк мәселелердi шешу масштабына байланысты бiрнеше модельдердi айырып қарауға болады: американдық, жапон, немiс, француз, швед, оңтүстiк корея және қытай модельдерi.

• 
  Мемлекеттiк меншiктiң шектеулi аз мөлшерi. 70-жылдардың аяғында көлiк және өнеркәсiпте акционерлiк капиталдағы мемлекеттiк меншiк: АҚШ-та-10%, ФРГ-да-18%, Ұлыбританияда-24%, Францияда-34%, Италияда-38%, мемлекеттiң экономикадағы реттейтiн ролi минимальды болды. Мұндай араласу не экономикалық дағдарысқа (30- 70 жылдардағы), не экономиканың күрт көтерiлуiне (60 жылдардағы-кедейшiлiкпен күрес, әлеуметтiк шаралардың өсуi) себеп болды. 1973 жылғы дағдарыс президент Нильсонның 1974 жылы әлеуметтiк бағдарламаларға шығынды азайтуына тура келуiне әкелiп соқтырды. 80-жылдардың басында Рейган мемлекеттiк секторды одан әрi азайту бағдарламасын, бағаны реттеудi болдырмау, орталық үкiмет аппаратын қысқарту және бiршама әлеуметтiк бағдарламаларды жабу шараларын жолға қойды.Бұл шаралардың нәтижесiнде мемлекеттiң ролi қысқарып, нарықтың ролi өсетiн экономика моделiнiң модернизациясы жүзеге асты.
  
• 
  Кәсiпкерлiктi жан-жақты ынталандыру. 80-жылдарда ұсақ кәсiпкерлiктер АҚШ-та жыл сайын шамамен 80% жаңа жұмыс орындарын қамтамасыз етiп отырды.
  
• 
  Байлар мен кедейлер дифференциациясы;
  
• 
  Фирма басшылары мен қызметкерлерi арасындағы 110-кратты беретiн еңбек ақы деңгейiндегi үлкен айырмашылық;
  
• 
  Тұрғындардың төменгi деңгейiндегi топтарының қалыпты тұрмыс деңгейi.
  

факторлар мен жағдайларды есепке алуды талап ететiн қиын әрi жауапты процесс.

Қабылданатын шешiмдердiң рационалды, жемiстi, қасиетi-фирманың жылдық пайдасы, өндiрiстiк шығындардың рентабелдiлiгi және шығындар рентабелдiлiгiнiң индексi.

Өндiрiстiк шаруашылық шешiмдердi дұрыс қабылдай бiлу шығын рентабелдiлiгiн арттырудың әртүрлi тәсiлдерiн-варианттарын алдын-ала талдау және бағалау арқылы жүзеге асырылады.

Өндiрiстi нарықтық реттеуге көшу жағдайында қайта өңдеу кәсiпорындарының басшылары мен олардың қызметiне болып жатқан өзгерiстер жай ғана әсер етiп қойған жоқ. Ғылыми негiзделген процедуралар негiзiндегi өзгерiстер, олардың өндiрiс мақсатында туындайды. Сол секiлдi кәсiпорынның өзi де сыртқы ортадағы өзгерiстерге адекватты түрде әсер етуi керек.

Бiздiң зерттеулерiмiз көрсеткендей, ҚР-нда қазiргi уақытта өтпелi кезеңдегi экономиканы басқарудың келесi принциптерi құрылды. Бiрiншiден, бұл керi байланысқа негiзделген нарықтық реттеу әдiстерiнiң әлеуметтiк – экономикалық процестердi мемлекеттiк реттеумен үйлесiмдiлiгi; екiншiден, бұл ашық, әлеуметтiк –икемделген жүйе ретiнде нарықтық шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң құрылуы және қызмет етуi; үшiншiден, бұл шаруашылықтың барлық деңгейiндегi өзiн-өзi басқару және шаруашылық жүргiзудiң полицентрикалық жүйесiне көшу; төртiншiден, бұл экономиканың мемлекеттiк секторындағы кәсiпорындарды басқарудың нарықтық және әкiмшiлiк әдiстерiнiң бiрiгуi.

Бұл принциптер өндiрiстi басқаруды жетiлдiру жүйесiнiң негiзiн құрауы тиiс.Жедел басқару жағдайында бұл принциптер өндiрiстiң ұйымдық–басқару механизмiнiң тұтынуға, нарықтық сұранысты қанағаттандыруға бағыну сипатын түсiнуге мүмкiндiк бередi.Әсiресе олар соңғы жылдары өте кең жайылған стратегиялық басқару концепциясын түсiну үшiн өте маңызды. Олар стратегияны жоспарлау процесiнiң құрылымын, нарықты стратегиялық сегментациялау әдiстемесiн және ролiн түсiнуге, әрi стратегиялық альтернативаларды талдау және стратегияны таңдауға қолданынылатын жаңа әдiстемелiк инструментарийлердi талқылауға мүмкiндiк бередi.

89

Стратегия–бұл мақсат қою және соған жету жолында сәйкесiнше саясат жүргiзу.

Стратегияны жоспарлау процесiнiң шешiм қабылдау процесiнен айырмашылығы аз.Бұл жерде тек шешiм қабылдап қана қоймай, сонымен бiрге альтернативалық әрекеттердi таңдаумен байланысты мiндеттердi үнемi шешiп отыру керек.

Нарық жағдайындағы кәсiпорындар деңгейiнде туындайтын проблемаларды шешу кәсiпорындар қызметiнiң экономикалық нәтижелерiмен болған әрбiр нақты жағдайларда жүргiзiлуi тиiс.

Шешiмдер үшiн қажеттi құралдар нарықтық қатынастар жағдайында кәсiпорындардың өздерiмен табылуы тиiс.

Бұл қажеттi құралдарды табу бiрнеше жағдайларға байланысты. Ең алдымен ол өндiретiн тауарларының ассортиментiне, саны мен сапасына және оны сату әдiстерiне байланысты және өндiрiс шығындары қоғамдық қажеттi еңбек шығындарына сәйкес болуы қажет.

Нарықтық шаруашылық механизмi жағдайында әрбiр өнiм өндiрушi өз өнiмiмен нарыққа өзi жеке шығады. Бұл жағдайда нарықта өз тауарын сатуды ұйымдастыратын кәсiпорын осыған ұқсас өнiм шығаратын басқа да кәсiпорындармен салыстырғанда жақсы жағдайда болады.

Нарықтық шаруашылық механизмi жағдайында шаруашылық жүргiзу тиiмдi болу үшiн әрбiр кәсiпорынға капиталды қолданудың жаңа түрлерiн, өндiрiстiң жаңа экономикалық тиiмдi технологиясын, нарықта тауар сатуды ұйымдастырудың жаңа түрлерiн iздестiруге тура келедi.

Ал бұл әрбiр кәсiпорын дамуының экономикалық стратегиясын жасау қажеттiлiгiн туғызады.

Қайта өңдеу кәсiпорындарының экономикалық стратегиясын жасау қажеттiлiгiн туғызады.

Қайта өңдеу кәсiпорындарының экономикалық сратегиясы мына келесiдей негiзгi сұрақтарға жауап берумен түсiндiрiледi:

1. 
   Жақын перспективада, мысалы, келесi жылы өнiмнiң қандай мөлшерiн өндiру керек?
   
2. 
   Қандай шараларды жүзеге асыру керек – фирманың өндiретiн өнiмдерiнiң тұтыну қасиеттерi мен сапасын арттыруға бағытталған техникалық, технологиялық және ұйымдастырушылық сипаттағы 90
   

Ұзақ уақыттық жұмыссыздыққа байланысты шығындарды болдырмау үшiн мемлекет тарапынан жүргiзiлетiн жиынтық сұранысты ынталандыру жөнiндегi белсендi макроэкономикалық саясат қажет.

Кейнс сұранысты дамытудың негiзгi инструментi ретiнде инвестициялық белсендiлiктi атады. Осы идеяны қолдана отырып Америка Президентi Ф.Рузвельт “жаңа курс” енгiздi, нәтижесiнде ол елдi 1929-1933 жылдардағы терең дағдарыстан алып шықты. Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн әлемнiң көптеген дамыған елдерi Кейнс идеясын көрсететiн экономикалық саясат жүргiздi, бұл осы елдер экономикасының циклдық ауытқуларының бiршама жеңiлдеуiне ықпал еттi.

ХХ ғасырдың 70-жылдарының екiншi жартысынан бастап бұл саясаттың өндiрiс пен ұсынысқа керi әсерi талқылана бастады. Монетаризм жақтастары мен жаңа тәжiрибелiк рекомендациялар ұсыныла бастады.

Монетаризмнiң есебiнше экономикалық процестердi реттеудiң негiзгi инструментi ақша айналымы болып табылады. Осы теорияға сәйкес нарықтар жеткiлiктi түрде бәсекеге түсе алады және бәсеке жүйесi макроэкономикалық тұрақтылықтың жоғары дәрежесiн қамтамасыз етедi деп көрсетiледi.Экономиканың қызмет етуiне мемлекеттiң араласуын минимизациялау курсы жүргiзiледi. Ақша экономикадағы барлық процестердi жанама реттеудiң шешушi факторы ретiнде қарастырылады. Мемлекет өзiнiң әрекетiмен нарықтық жүйенiң тұрақтылық қабiлетiн нашарлататын икемсiз жағдайлар тудыратынын да атап өттi. Оның бюджеттiк саясаты, несиелiк белсендiлiктi ынталандыру, т.б. шаралар да қосымша тұрақсыздықты тудырады.

Бұл идеялар 80-шi жылдары көптеген дамыған елдерде жүргiзiлген жаңа экономикалық құрылыста құрылды. Оның кең тараған варианттары – Англиядағы “тэтчеризм” және АҚШ-тағы “Рейган экономика”. Бiрақ АҚШ-та жүргiзiлген экономикалық саясаттың кейiнгi талдаулары (Рейган президент болған кезде) көрсеткендей, бұл саясаттың жемiсi ұсынысқа әсер етумен емес, әсiресе сұраныстың кеңеюiмен байланысты деп есептелiнедi, яғни кейнсиандық идея жүзеге асты. Бұл кезеңде кейбiр дамыған елдерде мемлекетiк реттеуде тереңдету процесi жүрдi.

ХХ ғасырдың екiншi жартысындағы нарықтық экономиканың дамуы

99

Ақша көлемiн реттеу арқылы ақша саясаты мемлекеттiң бағаға, инвестициялар мен халықтың тұтынуына, өндiрiс көлемi мен экономикалық өсу қарқынына оң бағытта әсер етуiне мүмкiндiк бередi.

Мемлекеттiң өндiрiстi реттеу шегi мен бағыты оның экономикалық өмiрге тiкелей және жанама араласуымен анықталады.

Тiкелей араласу мемлекеттiк меншiктiң белгiлi бiр үлесiн иеленуi арқылы, нарықтық экономиканы дамыту жөнiндегi заң актiлерiн құру мен қабылдау арқылы, мемлекеттiк меншiктегi кәсiпорындар қызметiнiң тиiмдiлiгiн арттыру арқылы, олардың тауарларын iшкi және сыртқы нарықта сатылуын дұрыс ұйымдастыру арқылы көрiнедi.

Ал мемлекеттiң экономикаға жанама араласуы өндiрiстiң тиiмдi дамуына және тұтынушылар сұранысын сапалы қанағаттандырудағы барлық кәсiпорындар табысының өсуiне әсер ету ынтасы мен экономикалық тетiктер жүйесiн дұрыс қолдануында байқалады.

Макроэкономикалық деңгейде мемлекет жалпы ұлттық өнiмнiң (ЖҰӨ) құрамды элементтерi арасындағы арақатынасын реттеуi тиiс. Өндiрiстiң баға деңгейiне байланысты ЖҰӨ көрсеткiшiн талдау кезiнде графиктегi жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныс қисықтарының қиылысу нүктесi олардың нарықтық экономикадағы тепе-теңдiк жағдайына сәйкес келедi.

Макроэкономикалық реттеуде екi концепция бар: классикалық және кейнсиандық. Классикалық макроэкономикалық концепция негiзiнде СЭЙ заңы жатыр. Оның мәнi–тауар ұсынысы артық өндiру қауiпсiздiгiн болдырмайтын өз сұранысын тудырады. Бұл жағдайда ұлттық өнiм мен ұлттық табыс негiзiнен теңеседi, мұнда соңғысын қоғам толық жұмсаса. Макроэкономиканың классикалық моделiнiң мәнi нарықтық жүйенiң өзiн-өзi реттеуiнде, мемлекеттiң нарық субъектiлерiнiң әрекетiне араласпауында.

Кейнсиандық модель нарықтың бәсекелiк механизмiнiң толық қамтылу кезiндегi экономиканың тепе-тең жағдайын автоматты түрде белгiлеу қабiлетiн көрсетедi. Бұл концепция мынадан шығады: ұсыныстың өзi жиынтық сұранысқа байланысты құралады. Егер жиынтық сұраныс жеткiлiксiз болса, онда өндiрiс көлемi толық қамтылу

98

3. Өнiмнiң сатылуын ұйымдастыруды жақсартумен, ассортименттi кеңейтумен, тауардың тұтынушыға лайықтылығын жақсартумен, тауардың тұтынушыға жақындауымен байланысты шараларды жүзеге асыру керек пе (және қайсысын)?

4. Өндiрiлген өнiмдi қандай бағамен нарыққа шығару керек?

Фирма стратегиясының кез-келген вариантының тиiмдiлiгiн бағалау үшiн ең алдымен базалық критериiн анықтап алу қажет. Мұндай критерийлерге фирманың бiр жылдағы пайдасы (П жыл), өндiрiстiк шығындарының рентабелдiлiгi және шығындар рентабелдiлiгiнiң индексi жатады.

2.1.№1 вариант

Бұл вариант қарасырылып отырған кәсiпорынның өнiм шығару көлемiн көбейту мүмкiндiгiн бағалаумен және оның экономикалық эффектiмен байланысты.

Басқаша айтсақ, мынаны бағалау керек: базалық жылда сату көлемiндегi (өндiрiстегi де) бар мүмкiндiктерi қолданылды ма, немесе есептiк (келесi жылы) қолданылуы мүмкiн бе?

Бұл үшiн:

а) 4-лекциядағы 1 және 2-таблицаларда берiлгендерге ұқсас берiлгендердi және бұл өнiм түрлерiнiң бағаларын қолдана отырып, БҚқ көрсеткiшiн есептеу керек (4-формула) ;

б) БҚқ/б көрсеткiшiн, кәсiпорынның беделдiлiк көрсеткiшiн және сұраныс пен ұсыныс арақатынасы көрсеткiшiн – (в) қолдана отырып, Нү көрсеткiшiн (3-лекциядағы 1 формула) есептеп алу керек;

в) Есептелiнген Нү көрсеткiшiнiң, жалпы сату көлемiнiң негiзiнде фирма келесi есептiк жылда нарықтың барлық мүмкiндiктерiн пайдалана отырып, қанша өнiм өндiре алатынын анықтау керек. Алынған цифр кәсiпорынның өндiрiстiк бағдарламасы варианттарының бiреуi.

Басқаша айтқанда, базалық жылда кәсiпорын сатылған өнiм мөлшерiнiң орнына өнiмнiң Q1 мөлшерiн өндiруi және оны бұрығы Б1 бағасымен сатуы мүмкiн.

г) Q1-дi анықтағаннан кейiн, өндiрiстiң осындай көлемi кезiндегi шығындар сметасын есептеу керек.Егер Q1 өнiмнiң сатылған санына тең болмаса, жаңа смета базалықтан ерекшеленетiн болады.

д) Өндiрiлген өнiм санын, бiрлiгiнiң бағасын, өзiндiк құнын бiле

91

отырып, жылдық пайданы, шығындар рентабелдiлiгiн және шығындар рентабелдiлiгiнiң индексiн анықтау қажет. Егер бұл көрсеткiштер базалық варианттарға қарағанда үлкен болса, фирма стратегиясының бұл варианттарын алдағы уақытта қарастыруға болады.

2. 
   №2-вариант
   

Мысалы, “Ақсаға” Көкшетау АҚ-дағы сүт және сүт өнiмдерiнiң сыртқы (упаковка) қалыбын жақсарту бұл өнiмнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыруға, нарықтағы бұл фирманың өнiм үлесiнiң кеңеюiне жол ашады.

Ал нарықтағы үлесiнiң кеңеюi сату көлемiн арттыруға мүмкiндiк бередi, ал бұл көп пайда түсiредi.

Бұл мiндеттердi шешу схемасы алдыңғы көрсетiлгендерге ұқсас, яғни:

а) Бұрынғы немесе жаңа бағадағы және ТҚДқ өзгергендегi БҚқ/б көрсеткiшi анықталады.

б) БҚқ/б –ның жаңа мәнiндегi фирманың нарықтағы үлесi анықталады.

в) Нарықта “жаңа” үлеспен, бұрыңғы және жаңа бағамен (Q2) өндiретiн және сатылатын өнiм саны анықталады.

г) Қымбаттау факторларын есепке ала отырып, Q2 бағадағы өнiм бiрлiгiнiң өзiндiк құны мен шығындардың “жаңа” сметасы есептелiнедi.

д) Вариант тиiмдiлiгiнiң критерийлерi анықталынады: фирманың жылдық пайдасы, өндiрiстiк шығындар рентабелдiлiгi және шығындар рентабелдiлiгiнiң индексi. Егер олар базалық вариантқа қарағанда көп болса, фирма стратегиясының бұл варианты кейiнгi талдау жұмыстарында қолданылады.

2. 
   №3-вариант
   

Бұл шараларды iске қосу тауардың сатылуын ұйымдастыру деңгейiн арттырады. Ал бұл нарықтағы оның үлесiн кеңейтуге жол ашады, сату көлемiн арттырады, көп пайда табуға мүмкiндiк бередi.

92

3.Өндiрiстi реттеу процесiнде алдыңғы қатардағы шетел тәжiрибелерiн және әлемдiк нарықтық шаруашылығындағы Қазақстанның тиiмдi интеграциялық мүмкiндiктерiн сапалы түрде қолдану.

Жоспарлы немесе әмiршiл-әкiмшiл механизмнен нарықтық экономикаға көшу жағдайларындағы мемлекеттiң өндiрiстi реттеудегi қызметтерi мынадай:

1. 
   Парламенттiң, Президенттiң, Үкiметтiң заңдары мен қаулыларының, оның министрлiктерi мен ведомстволарының нормативтi актiлерiнiң жүзеге асырылуын бақылау негiзiнде экономикалық қызметтердi реттеу;
   
2. 
   Бәсекелiк ортаны монополияға қарсы заңдылықтар негiзiнде реттеу;
   
3. 
   Үкiмет әрекеттерi арқылы өндiрiстiң төмендеу және көтерiлу деңгейiн анықтаудағы, тұрғындардың еңбекпен қамтылуын және бағаның тұрақтылығын қамтамасыз ету жөнiндегi макроэкономикалық тұрақтылықты реттеу;
   
4. 
   Агроөнеркәсiптiк тауарлар мен өнiмдер өндiрiсiнiң, қорғаныс және қауiпсiздiк жүйесiнiң дамуын ұйымдастыру арқылы мемлекеттiң микроэкономиканы реттеуi;
   
5. 
   Мемлекеттiң табыстарды қайта бөлудегi реттеуi қоғамның байлар мен кедейлерге әлеуметтiк бөлiнуiнен көрiнедi. Салық жүйесi арқылы мемлекет барлық кәсiпорындар мен жұмысшылар табыстарының бiр бөлiгiн бiр жерге шоғырландыра отырып, төменгi қатарлы тұрғындардың минималды тұтыну деңгейiн, еңбекпен қамтылушылықтың өсуiн, стипендия, зейнетақы, жәрдемақыларды төлеудi, азаматтардың әлеуметтiк қорғалуын, бiлiм, ғылым, денсаулық сақтау, әскер, басқару аппаратын т.б. дамуын қолдауды қамтамасыз етедi.
   

Мемлекеттiк реттеудiң инструменттерiне фискалды саясат, ақша саясаты, әлеуметтiк саясат, табыстарды қайта бөлу саясаты жатады.

Мемлекеттiк фискалды саясаты бiр жағынан салық жүйесi арқылы, ал екiншi жағынан оның тұрғындарды әлеуметтiк қамтамасыз етуге, ел қорғанысына, т.б. мәселелерге кеткен шығындары арқылы көрiнедi.

97

Ендi өндiрiстi нарықтық реттеуге мемлекеттiң тiкелей араласуы туралы сөз қозғайық.

Осы жерде ҚР Парламентiнiң, Президентi мен Үкiметiнiң өндiрiстi комплекстi мемлекеттiк реттеу жөнiндегi юридикалық заңдар мен қаулыларды, жарлықтар мен нормативтi актiлердi қабылдау қызметi маңызды орын алады.

Бұл заңдарды тану, оның әрекет ету және талап ету сипатын түсiну алдын–ала қойылған мақсатқа жету жолында қандай да бiр процестердi немесе әлеуметтiк-экономикалық өмiр құбылыстарын реттеу үшiн осы заңдарды саналы түрде қолдануға мүмкiндiк бередi.

Қоғаммен танылатын және қолданылатын объективтi экономикалық заң талаптарынан сәйкесiнше заңдылықтар шығады. Бұл заңдылықтар бәрiне бiрдей әрi мiндеттi болып табылатын мемлекеттiң заң актiлерiн анықтайды. Соңғы жылдары Қазақстанда меншiк, жер, кәсiпорын, приватизация-жекешелендiру, ұлттық валюта, әртүрлi типтегi акционерлiк қоғамдар мен серiктестiктер, шетел инвестициялары, сыртқы экономикалық қызмет, қаржы-бюджеттiк, несие-банктiк және сақтандыру iсi, салық салу, монополияны шектеу, тұтынушылардың құқығын сақтау, т.б. туралы заңдар қабылданды.

Бұл зандар мемлекеттiң нарықтық қатынастарының құрылуы мен даму процестерiн әлемдiк талаптар деңгейiнде құқықтық қамтамасыз ету негiзiн құрайды. Нарықтық экономикаға көшу меншiк формаларының әртүрлiлiгiне қажеттiлiгiн туғызады, шаруашылық жүргiзу субъектiлерiнiң белсендiлiгiн, бәсекенi арттырады, басқарудың республикалық және жергiлiктi органдарының, фирмалар мен кәсiпорындар менеджерлерiнiң өндiрiстiк-шаруашылық, коммерциялық, қаржы-несиелiк қызметтердi реттеудегi жұмыс мазмұнының сапалы өзгерiсiн тудырады.

Қазақстандағы өндiрiстi мемлекеттiк реттеу жүйесiнiң жетiлдiрiлуi мынаны көрсетедi (2):

1. 
   Экономиканы басқарудың макро, микро деңгейiнде өндiрiстi мемлекеттiк реттеу жөнiндегi негiзгi қызметтер мен мiндеттердi анықтау;
   
2. 
   Реттеу процесiнде мемлекеттiң тауарлар және қызметтер өндiрiсiнiң тиiмдi дамуына тiкелей және жанама әсер ету әдiстерiнiң сәйкестенуi;
   

көрсеткiшi есептелiнедi;

б) Қарастырылып отырған фирманың БҚқ өзгерiсi мен жалпы сату көлемiндегi үлесi анықталады;

в) Нарықтағы жаңа үлесi бойынша фирманың өндiретiн өнiмiнiң саны мен сатылу көлемi анықталады;

г) Сату көлемiнiң өзгерiсiн есепке ала отырып, шығындар сметасы есептелiнедi;

д) Варианттың экономикалық эффектi анықталынады: пайда, өндiрiстiк шығындардың рентабелдiлiгi, шығын рентабелдiлiгiнiң индексi.

Қарастырылған варианттар бойынша өндiрiс және сату көлемiнiң, бәсекеге қабiлеттiлiгiнiң, пайда және рентабелдiлiгiнiң, шығындар рентабелдiлiгi индексiнiң көрсеткiштерi шешiмдi қабылдау және салыстыру үшiн бiр таблицада көрсетiледi.

93

1. 
   Өндiрiстi реттеуге мемлекеттiң араласу себептерi
   
2. 
   Мемлекеттiң өндiрiстi реттеу жөнiндегi қызметтерi
   
3. 
   Мемлекеттiк реттеу инструменттерi
   
4. 
   Мемлекеттiк реттеу модельдерi
   
5. 
   Нарықтық экономикалы әртүрлi елдерде аграрлы өндiрiстi мемлекеттiк реттеудiң ерекшелiктерi
   

1. 
   Леонтьев В. Экономическое эссе, Теория, исследования, факты и политика. М., Политиздат, 1990г. 415с.
   
2. 
   Нурсейтов А.Ш. Госурдарственное регулирование производства в условиях рынка. Учебное пособие. Алматы, Каз Гау, 1994г., 21с., 29-30 с.с.
   
3. 
   Комов Н. Земельные отношения и государственное регулирование за рубежом. Международный сельскохозяйственный журнал, 1994г, №6.
   
4. 
   Копытина М. “Государственное регулирование агросферы в Чешской Республике”. Международный сельскохозяйственный журнал, 1995г., №4.
   
5. 
   Тегуненко Л. “Государственное регулирование аграрного сектора в Югославии ”. Международный сельскохозяйственный журнал. 1995г., №4.
   
6. 
   Волкова Л.”Регулирующая роль государства в формировании рыночной агросферы в Китае”. Международный сельскохозяйственный журнал, 1995г., №4.
   

94

Бұрынғы Кеңес Одағында агроөнеркәсiптiк өндiрiс толығымен мемлекетпен, әрi оның мамандандырылған жоспарлау және басқару органдарымен реттелiндi. Реттеудiң жоспарлы бөлу немесе бұйрықтық механизмi құрылды. Ел экономикасы тiкелей жоспарлаумен басқарылды, қоғамдық меншiк орталықтандырылған өндiрiс құралдарына үстемдiк еттi. Бұл жүйенiң күйреуiне байланысты және шаруашылық жүргiзу мен меншiк формаларының әртүрлiлiгiне көшуге байланысты экономиканы басқаруда вакуум құрылды. Яғни нарықтық механизм жүйенiң орталық экономикалық звеносы болып табылады, бiрақ ол қоғамдық, ұдайы өндiрiстiң барлық қызметтерiн орындай алмайды. Экономиканың тиiмдi дамуы үшiн реттеудiң нарықтық механизмi экологияның, мәдениеттiң т.б. дамуына керi әсер етуi мүмкiн. Сондықтан нарықтық экономика өзiн-өзi реттеумен шектелуi мүмкiн емес, ал мемлекеттiң араласуы өте қажет. В. Леонтьевтiң ойынша, “мемлекеттiк реттеу”- экономиканы басқару механизмiнiң “рулi”./1/

Нарықтық экономикаға көшкен мемлекеттiң алдыңғы ең негiзгi

мiндетi-нарықты құру. Нарық құрылған және қызмет ететiн мемлекетте ең негiзгi мiндет -оны үнемi жетiлдiрiп отыру, “идеалды” нарыққа жеткiзу, яғни жетiлген бәсекелi нарық құру. Инерция күшi жоқ, энергетикалық шығындары болмайтын жылу машинасын құру мүмкiн емес, сол секiлдi “идеалды” нарықты да.