Қазақстан Республикасының бiлiм және ғылым министрлiгi

 

КӨКШЕТАУ -2001 

1-сурет

20

Қазақстан Республикасының бiлiм және ғылым министрлiгi

 

Астана-2001

 

ББК 65. 9( 2)32Я73. (5к)

П-29

П-29

Петухов Р.М., Нұрмағанбетов Қ.Р

Қазақстан республикасы Агроөнеркәсiптiк кешенiндегi өндiрiстi нарықтық реттеу.

Пiкiр жазғандар: Сүндетов Ж.С. экономика ғылымдарының докторы,

профессор,

Аленова К.Т. экономика ғылымдарының кандидаты ,

доцент.

Бұл оқу құралы өндiрiстi нарықтық реттеу мәселелерi актуалдылығының өсуiне байланысты, сонымен қатар бұл мәселелердiң Экономикалық теория, Менеджмент негiздерi, Маркетинг негiздерi, жоғары оқу мекемелерiндегi экономика факультеттерiнiң студентерi оқитын тағы да басқа пәндер жөнiндегi оқу әдебиеттерiнде толық қамтылмауына байланысты дайындалған. Оқу құралының мақсаты - студенттердi өндiрiстi нарықтық реттеудiң ғылыми негiздерiмен , АӨК-дегi қайта өндеу өнеркәсiптерi өнiмдерiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн бағалау әдiстемесiмен таныстыру.

Оқу құралы кәсiпорындардың басшылары мен экономистерi үшiн, мұғалiмдер, аспиранттар, ғылыми жұмысшылар үшiн қажеттi болып табылады.

ISBN 9965-497-59-1

үшiн жағдай жасауды қамтамасыз ету қажет. Біздің негізгі мақсатымыз–нарықтық шаруашылық механизмін құруды қамтамасыз ету.

Нарықтық шаруашылық механизм-өндіруші күштер ұйымының өзін-өзі реттеу жүйесі, мұнда олардың қызметі мен дамуы дербес тауар өндірушілермен қамтамасыз етіледі және жүзеге асырылады. Тауар өндірушілер өндіріс факторларының иелері және оны ұйымдастырушы болып табылады. Ол ақшаға өндіріс құралдарын және жұмыс күшін сатып алады, олардың өндіріске қатысуын және де бәсекелік күресте үш келесі проблемалардың ең жақсы шешімін табу жағдайында максималды пайда алу мақсатымен тауар ретінде өндірілген өнімдерді тұтынушыларға сатуды ұйымдастырады. Үш проблема: не өндіру керек? қалай өндіру керек ? және кім үшін өндіру керек? (Тауар және қызметтер сұранысы мен ұсынысының бәсекелік тепе-теңдігін пайдалану негізінде).

Біздің көзқарасымызға көрсетілген тұжырымдама кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметін реттейтін нарықтық механизмінің мәнін, мазмұнын, әлеуметтік - экономикалық табиғатын және бағытын қамтиды, оның құрылуының объективтік бастамасын және субъективтік сипатын, өндірістің дамуына әсерін бейнелейді. Схема түрінде өндірісті реттеудің мұндай нарықтық механизмі 1-суретте бейнеленген.

19

тиімді жұмыс істейтін кәсіпорындардан тиімсіз жұмыс істейтін кәсіпорындарға аударуды тудырған жәрдемақы (дотация) жүйесі құрылды. ССРО-да жоспарлы –шығынды кәсіпорындардың болуы қалыпты құбылыс болып табылды, ал бұл нарықтық экономикада мүмкiн емес.

НШМ-нің қозғаушы күші мемлекеттік басқару органдарының ықпалы емес, таза нарықтық бәсеке жағдайындағы өмір сүру үшін күресіп отыратын өндіріс құралдары иелерінің қызығушылықтары болып табылады. Бұл -НШМ-нің БШМ-нен бірінші айырмашылығы. Екінші маңызды айырмашылығы, ол НШМ кезінде П.Самуэльсонмен қойылған: не және қалай өндіру керек, өндірілгенді қалай бөлу /5/ керек, өндірілгенді қалай сату керек деген өткір сұрақтары бойынша барлық шешімдер өндіруші-кәсіпкерлердің өзімен қабылданады. Қате қабылданған шешімдерге материалдық жауапкершілікті өздері көтереді.Кәсіпорындық деңгейдегі өндірістік-шаруашылық қызмет үшін басшы шешімдерді “жоғарыдан” келген жоспарлық тапсырмалар, бұйрықтар арқылы емес, нарықтық конъюнктураны, сұраныс пен ұсынысты, жеке мүмкіндіктерді, бәсекелестердің іс-әрекетін талдау және бағалау арқылы қабылдайды.

Халық шаруашылығын басқару мақсаты үшін БШМ-ді қолданған бұрынғы Кеңес Одағында және басқа да елдерде жүргізілген тарихи эксперимент бұл механизмнің НШМ-мен салыстырғанда тиімсіз екенін дәлелдеді. Сондықтан НШМ-ді жылдам құру және игеру – біздің еліміз үшін маңызды мақсат. НШМ құрылуының шешуші бағыты аграрлық нарықтың қалыптасуы және дамуы болып табылады.Ауылшаруашылық өнім нарығының құрылуы үшін меншік және шаруашылықтың әртүрлі формаларының теңдігін және бәсекеге қабілеттілігін, тауар өндірушілерге мемлекет тарапынан қолдауды қайта құруды, ТМД елдерінде және шет елдерде экспортпен өнім сату нарығын кеңейту

18

Мазмұны

Кiрiспе ……………………………………………………………………..4

Курс бағдарламасы ……………………………………………………….6

Жалпы ережелер ………………………………………………………….7

Лекциялар конспектi ……………………………………………………...9

1-лекция. Агроөнеркәсiптiк өндiрiс және оны реттеу ………………….9

1. 
   Өндiрiстi реттеудiң мәнi және қажеттiлiгi …………………………10
   
2. 
   Өндiрiстi реттеу механизмiнiң екi түрi ……………………………..16
   

1.Қазақстан агронарығының құрылуы, дамуы және классификациясы.25

2.Нарық және өндiрiстiң реттелiнетiн параметрлерi …………………...39

3.Баға-өндiрiстi реттеу механизмi ретiнде ………………………………41

4.Сұраныс және ұсыныс-баға мен өндiрiс көлемiн реттеушi ретiнде ....48

5.Бәсеке-тауар өндiрушiлердiң iс-әрекетiн реттейтiн механизм ………59

3-лекция. Бәсеке-нарықтық реттеудiң негiзгi механизмi ………………62

1.Салауатты бәсекенiң алғышарттары мен жағдайлары ………………63

2.Нарықтық бәсеке түрлерi, ауылшаруашылық өнiмдерiн қайта өңдеу сферасындағы оны қолдану мүмкiндiктерi ……………………………..64

3.Нарықтағы орын үшiн бәсеке …………………………………………67

4-лекция. Тауардың бәсекеге қабiлеттiлiгi, оның сандық бағасы ……..71

1. 
   Тауардың бәсекелiк қабiлеттiлiгiнiң түсiнiгi,
   

2. 
   Тауардың тұтыну құны деңгейiн бағалау әдiстемесi ………………73
   
3. 
   Тауардың бәсекеге қабiлеттiлiгiн бағалау әдiстемесi ……………...76
   
4. 
   Ауылшаруашылық өнiмдерiнiң бәсекеге
   

5. 
   Өнiмнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттырудың негiзгi бағыттары…...79
   

қайта өңдеу жөнiндегi экономикалық стратегиясы ………………...82

1. 
   Фирма шешiмiн дайындау, қабылдау және жүзеге асыру процесi ..83
   
2. 
   Фирма әрекетi стратегиясының альтернативтi варианттары ……...89
   

1. 
   Өндiрiстi реттеудегi мемлекеттiң араласу себептерi ……………….95
   
2. 
   Мемлекеттiң өндiрiстi реттеу жөнiндегi қызметi …………………..97
   
3. 
   Мемлекеттiк реттеу инструменттерi ………………………………...97
   
4. 
   Мемлекеттiк реттеу модельдерi …………………………………….100
   
5. 
   Нарықтық экономикалы әртүрлi елдерде аграрлы
   

3

Кiрiспе

Тұтас экономика алдында әрқашан үш мәселе тұрады:

1. 
   Не және қанша өндiру керек?
   
2. 
   Қалай өндiру керек (техника, технология, өндiрiстi ұйымдастыру т.б.)
   
3. 
   Өндiрiлгендердi қалай бөлу керек?
   

Өндiрiстi реттеудегi мемлекеттiң ролi кең ашылады. Берiлген курсты оқығаннан кейiн студент мынаны бiлгенi жөн: неге агроөнеркәсiптiк өндiрiс тұтасынан (мысалы, ел масштабында ) және оның жеке құрамды бөлiктерi (фирма, кәсiпорын т.б.) үнемi реттеудi қажет етедi; ненi реттеу қажет, өндiрiстiң қандай параметрлерi реттелуге жататынын түсiндiрудi, нарықтық шаруашылық механизмiнiң мазмұнын түсiнудi; нарық өндiрiс параметрлерiн қалай реттейдi; не, қанша және қалай өндiру керек, өндiрiлген өнiмдi қалай сату керек ; ауылшаруашылық өнiмдерiн қайта өңдеу сферасында бәсеке әдiстерiн қолдану мүмкiндiктерiн ашуды; жалпы сату көлемiндегi фирма үлесiн кеңейту жолдарының мәнiн ашуды; қарастырылатын тауардың бәсекеге қабiлеттiлiк көрсеткiшiн бағалауды; өнiмнiң бәсекелiк қабiлеттiлiгiн арттырудың негiзгi бағыттарын анықтауды; фирманың экономикалық стратегиясының альтернативтi варианттарын негiздеудi; мемлекеттiң өндiрiстi реттеу жөнiндегi қызметiн түсiнудi бiлгенi жөн.

Бұл оқу құралы және де “Нарықтық экономика жағдайындағы ауылшаруашылық өнiмдерiн қайта өңдеу жөнiндегi фирманың экономикалық стратегиясын таңдау” тақырыбы бойынша өздiк жұмыстарын орындау жөнiндегi, семинар және тәжiрибе сабақтарын жүргiзу жөнiндегi әдiстемелiк нұсқаулар студенттердiң теоретикалық

4

реттеу дегеніміз -өндірілген өнімнің көлемін, номенклатурасын, құрылымын және сапасын реттеу; өндірістік шығындарды, өндірілген өнімдерді сатуды реттеу және тиімділіктің артуын ынталандыру. Меншіктің қандай болмасын механизмін қолдану кезінде реттелінетін параметрлер бір. Айырмашылықтары тек қана реттеу принциптері мен әдістерінде, реттеуші механизм құрылысында.

Сол себепті, бұл жоспарларды орындауды бастағанға дейін олар ескіреді және қайта қарауды қажет етеді. Бірақ та жоспарлы тапсырмаларды корректировкалау және олардың орындалуына бақылау жасау өте күрделі жұмыс. Тәжiрбие жүзінде де бұл жұмыстың тиімсіз екендігі байқалды.

Осының салдарынан диспропорциялау, дефициттер (жетіспеушілік ), рационалды емес шығындар т.б. кері зардаптар туындайды. “Жоғарыдан” келген жоспарларда нені және қалай өндіру керек, өндірілгенді қалай және қандай бағамен сату керектігі көрсетілмейді, бұл жағдайда тауарлы өндіріске және нарықтық қатынастарға орын берілмеді. Жоспар өнімнің шықпай тұрып-ақ, оны қоғамның қажетті еңбек шығындарын сендіруші кепілі болып табылды. Осының барлығы шаруашылық іс-тәжірибенің тауарлы өндіріс заңынан және принциптерінен, негізінен құн заңынан бөлінуіне әкеп соқтырды.Соңғы есепте бұл нарықтық қатынастар сферасының азаюына, тіпті көптеген тұтыну заттарының азаюына әкелді. Осы жағдайда бағаны құрудың объективті негізі алынып тасталынды, экономикалық ресурстарды

17

2. ӨНДIРIСТI РЕТТЕУ МЕХАНИЗМIНIҢ ЕКI ТҮРI

Кәсiпорынның өндiрiстiк-шаруашылық қызметiн реттеу үшiн механизм қажет.

Қазiргi уақытта экономикалық ғылым және тәжiрибе тек қана агроөнеркәсiптiк өндiрiстiң ғана емес, сонымен бiрге материалдық және материалдық емес барлық салалардың өндiрiстiк-шаруашылық қызметiн реттеу механизмiнiң екi түрiн көрсетедi: нарықтық және жоспарлы-бөлу механизмi немесе бұйрық механизмi.

Әрi қарай экономикалық әдебиеттердегi аббревиатура және терминологияны қолданамыз, соның iшiнде: НШМ-нарықтық шаруашылық механизм және БШМ-бұйрықтық-шаруашылық механизм.

НШМ капиталистiк немесе нарықтық экономикалы елдерде бұрыннан және кеңiнен қолданылып келедi.Бұл механизм көптеген ғасырлар және мыңжылдықтар бойы құрылып, дамып және жетілдіріліп келеді. Ол қазіргі күні де жетілдірілуде.

БШМ бірінші рет Ресейде революциядан кейін құрылған, СССР-де дамып және социализм елдерінде кең етек алған.

Шаруашылық механизм түрлері меншік формасына сәйкес сол немесе басқа елдерде әлеуметтік-экономикалық құрылысты тудырады.

НШМ және АҚШ, Англия, Франция, Жапония және т.б. елдердегі жеке меншік; БШМ және бұрынғы СССР-дегі мемлекеттік меншік, ал қазір ҚХДР және Куба республиасында; БШМ және гитлерлік Германиядағы жеке меншік.

Мынаны айта кету керек, нақты өмірде не нарықтық, не бұйрықтық шаруашылық механизмі ешқандай елде, ешқашан таза түрінде орын алған емес: өндіріс құралдарына деген не жеке, не мемлекеттік меншік таза болған емес. Тек қана меншік формасының бір немесе басқа түрі үстем болғанын айту керек.

Қазіргі уақытта Қазақстан БШМ-нан НШМ-ге өтпелі кезең жолында тұр: мемлекеттік меншіктен меншіктің және шаруашылықтың әртүрлі формаларына көшуде.

Өтпелі кезеңнің мәнін, қажетті қабылдайтын шешімдерді НШМ-дi құру кезінде түсіну үшін шаруашылық механизмінің осы екі түрінің айырмашылық ерекшеліктерін қарастыру керек.

Жоғарыда айтып өткендей, агроөнеркәсіптік және т.б. өндірістің және оның құрылымды бөліктерінің өндірістік-шаруашылық қызметін

16

жағдайларды жаттап алуға ғана емес, сондай-ақ нарықтық экономикаға көшу кезеңiнiң нақтылығын терең ойлап, оған сынды көзқараспен қарауға және бәсекелiк нарық жағдайындағы фирманың экономикалық iс-әрекетiн таңдау және негiздеу жөнiндегi дұрыс шешiмдер iздестiруге бағытталады.

“Қазақстан Республикасы Агроөнеркәсiптiк кешенiндегi өндiрiстi нарықтық реттеу” курсының бағдарламасы

6

өсуiне қызығушылық бiлдiредi, ал шығынды азайтып, пайданы өсiруге қызығушылық бiлдiрмейдi. Мемлекеттi тек қана салықтар қызықтырады. Сол себептi меншiк және шаруашылық формаларының әртүрлiлiгi келiспейтiн, көбiнесе қарама-қарсы экономикалық қызығушылықты туғызады. Экономикалық қызығушылық-бұл адамдардың, толығымен алғанда кәсiпорындардың тәртiбiн анықтайтын қозғаушы күш, ынта.

Өндiрiлген игiлiктердi реттеуге бола ма?

Болады және реттеу керек. Ол үшiн адамзат құралдардың бiрнеше арсеналын жасады, олардың кейбiреуi сол құралда көрсетiлген, сол сияқты, егер агроөнеркәсiптiк кешеннiң негiзгi звеносы –кәсiпорын оның реттеу объектiсi болып табылса, онда оның қызметiн реттеу күнделiктi сұрақтарға жауап табумен сай келедi:

1. 
   Қысқа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi келешекте қандай өнiм, қандай мөлшерде, ассортиментте және қандай сапада өндiру керек?
   
2. 
   Қандай құралдардың, қандай тәсiлдердiң көмегiмен өнiмдi өндiру керек- минималды мүмкiн болатын шығындармен бе?
   
3. 
   Қол жеткiзiлген нәтиженi, өндiрiлген өнiмдi сатқаннан түскен табысты кәсiпорын жұмысшылары арасында және оған қатысты органдар арасында қалай таратып бөлу керек? Бұл сұрақтарға жауап табу, ол әлi де реттеу болып табылмайды. Реттеу-бұл әрекет.
   

15

өнiмдерiн (бидай, ет, май т.б.) мұнайшылар өндiрген жағармайға, ауылшаруашылық машиналарын дайындаушылармен өндiрiлген машиналарға айырбастайды.

Өндiрiлген өнiмдi әртүрлi өндiрушiлер арасында таратып бөлу, өнiмдердi өзара айырбастау – бұл өндiрiстiк бөлу мен тұтыну сферасы. Бiрақ тағы да жеке тұтыну сферасы бар. Бұл жерде өндiрiлген игiлiктердi оны ойлап шығарушылар арасында қалай, қандай пропорцияда бөлу жайында сөз болады. Тағы да мынадай сұрақ: мысалы, ауылшаруашылық кәсiпорнында жұмысшылар арасында табысты қалай таратып бөлу керек?

Ауылшаруашылық кәсiпорнындағы табысты бөлу жүйесi-өндiрiстiк қатынастар жүйесiнiң жылжымалы факторы ретiнде бiрнеше элементтерден тұрады, олардың әрқайсысының өз бөлу жүйесi бар.

Бөлiнiс қатынастары элементтер жүйесiнiң жiктелуi қоғамның, еңбек ұжымының және сәйкесiнше тауар өндiрушi-шаруа мүдделерiнiң үйлесуiмен анықталады.

Бұрын бiзде меншiктiң екi формасы-мемлекеттiк және колхозды- кооперативтiк болғанда, жүйелердiң рационалды қасиетi мемлекеттiң экономикалық және саяси мүдделерiн максималды қанағаттандыру болып табылды.

Мемлекет мүддесiн жоғары дәрежеде қанағаттандыратын АӨК жүйесi және оның құрылымдары (колхоздар, совхоздар) өте тиiмдi болып саналды. Бұл жағдайда жекелеген жұмысшы адамдардың, еңбек ұжымының мүдделерiне ешқандай мән берiлмедi.

Нарықтың және меншiктiң әртүрлi формаларының пайда болуына байланысты басқа да мүдделер пайда болды, негiзiнен экономикалық қызметтiң басқаша мақсаттары, басқа ынталар. Мысалы, әсiресе бәсеке жағдайындағы жеке адамның мүмкiндiгi бойынша шығындарды азайту есебiнен көп таза пайда табуға қызығушылығы.

Егер кәсiпорынды еңбек ұжымы иеленсе,онда оның қызығушылығы және бар ынтасы-жоғары табыс алу: жалақы, оған қоса таза пайда.

Сонымен қатар жалақыны жоғарылатып және пайданы азайтып табысты өсiруге болады.

Кәсiпорынның жалдамалы жұмысшылары (иелерi емес) жалақының

14