Қазақстан Республикасындағы 2030 жылға дейінгі гендерлік және отбасылық саясат бойынша тұжырымдама құрылымы

1.1. Ағымдағы жағдайды талдау. Өзекті мәселелер және болашақтағы негізгі қауіптер (бөлімдер бойынша):

1.2. Тұжырымдаманы іске асырудан күтілетін нәтижелер, мақсаттар, міндеттер, іске асыру кезеңі

2.1. Гендерлік теңдікке қол жеткізудің шетелдік үлгісі

2.2. Қазақстандағы гендерлік теңдіктің үлгісі

Гендерлік саясаттын тиімділігін арттыру

Үкіметтік емес сектормен әріптестік

Теңдік мәселелері бойынша нормативті-құқықтық базаны реформалау

Нормативті-құқықтық базаны реформалаудың өзектілігі

Теңдік мәселелері бойынша нормативті-құқықтық базаны роформалаудың тәсілдері

3. Қазақстандағы гендерлік саясат стратегиясы

1. 
   Кіріспе
   

Барлық әйелдер мен қыз балалардың құқықтары мен мүмкіншіліктерін кеңейту мен гендерлік теңдікті қамтамасыз ету – БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының 70-ші сессиясында 2030 жылға дейінгі әлемдік қауымдастықпен қабылданған тұрақты дамуның 17 мақсаттарының бірі. Халықаралық сарапшылар атап өткендей бұл таңдау емес, бұл қажеттілік, өйткені сәйкесінше проблемаларды шешпей ешқандай мемлекет тұрақты даму жолына түсе алмайды. Бұдан басқа, гендерлік теңдік кедейшілікті жою, экнмикалық өсім, сонымен бірге, тең және инклюзивті қоғам құру секілді басқа мақсаттарға қол жеткізуде қажетті элемент болып табылады

Егеменді Қазақстанның қазіргі таңдағы гендерлік саясаты ең алдымен оның ішінде экономикалық салада да: әйелдер арасында кәсіпкерлікті одан әрі дамыту үшін, еңбек нарығында әйелдердің бәсекегеқабілеттілігін арттыруда гендерлік теңдікке қол жеткізуге бағытталған.

Стратегияны іске асыру кезеңінде Қазақстан маңызды нәтижелерге қол жеткізді.

Ең алдымен бұл мақсатты бағытталған әйел әлеуетін дамытуға, еңбек қызметінде, бизнесте, саясатта, мемлекеттік басқаруда ер адамдардың, сонымен қатар әйелдердің де тең айқындалуы үшін жағдай жасау, сапалы білім беру мен денсаулық сақтауға, сонымен бірге аналықтың жан-жақты қорғалуына әйелдердің тең қолжеткізуді қалыптастыруда өз көрінісін тапты. Қазіргі таңда Қазақстанда тұтас гендерлі және әлеуметтік-демографиялық саясаттың институционалды жүйесі қалыптасты, құқықтық база қалыптастырылды.

Гендерлік теңдік қоғамның әлеуметтік ілгерлетудің басымды бағыттарының бірі болып табылады, өйткені тең мүмкіндіктерді қалыптастыру еліміздің саяси, экономикалық және әлеуметтік өмірінде әйелдердің белсенді қатысуын қамтамасыз ететін маңызды құрамдасы болып табылады.

Әйелдердің саяси жоғарлуына сонымен бірге уақытша арнайы уақытында қабылданған әарнайы шаралар әсер етті. Осылай, Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес 2016 жылға дейінгі даярланған әйелдер қатарынан шешім қабылдау деңгейіне әйелдерді жоғарлату бойынша Іс-қимыл жоспары әзірленді.

Жыл сайынға Дүниежүзілік экономикалық форуммен (ДЭФ) әзірленетін жақындағы гендерлік теңдік туралы Жаһандық есепте аталып өткендей Қазақстан экономикада, саясатта және басқа да салада әйелдер мүмкіндігі жоғары бағаланатын елдер қатарына кіреді.

Қазіргі күнге әйелдердің азаматтық белсенділігін арттыруда нәтижелі оң динамика және әйел үкіметтік емес ұйымдардың қызметінің белсенділігі байқалады.

Дамыған институционалды негіз қалыптастырылды. Гендерлік теңдік саласында 12 халықаралық құжат ратификацияланды. Қазақстан БҰҰ-ның негізін салатын 4 құжатқа қосылды. Бұл 1993 жылғы Әйелдерге қатысты зомбылықты жою туралы Декларация, 1995 жылғы Пекиндік декларация және Іс-қимыл тұғырнамасы, 2000 жылғы Біріккен Ұлттар Ұйымының мыңжылдық Декларациясы, 2015 жылғы «Бізідің әлемнің қайта құрылуы: 2030 жылға дейінгі тұрақты даму саласында күн тәртібі» декларациясы.

БҰҰ Комитетінің әйелдерге қатысты қысым жасауды жою бойынша ұсынымдары әзірленді. Гендерлік саясат екі заңмен реттеледі: «Ерлер мен әйелдердің тең құқықтары мен тең мүмкіндіктерінің мемлекеттік кепілдіктері туралы» және «Тұрмыстық зомбылықты профилактикалау туралы».

Барлық мемлекеттік органдарда гендерлік саясатты қалыптастыру мен іске асыру үшін жауаптылар анықталды. Ұлттық заңнаманы және қайтадан әзірленіп жатырған заңнама жобаларын гендерлік сараптау бойынша үлкен жұмыс атқарылды.

Президент жанында елімізде Әйелдер және отбасылық-демографиялық саясат бойынша Ұлттық комиссия жұмыс атқарады, ол билік, азаматтық қоғам және халықаралық ұйымдар арасында сұхбат үшін тиімді тұғырнамаға айналды. Оның негізгі міндеттер болып отбасыға қатысты кешенді мемлекеттік саясатты іске асыру, «Қазақстан-2050»: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Стратегиясы, мемлекеттік жоспарлау жүйесінде бағдарламалық құжаттар, Қазақстан қатысушысы болып табылатын отбасы мәселелері бойынша халықаралық келісім-шарттар контексінде әйелдер мен ерлер теңдігі, мемлекеттік жоспарлау жүйесінің бағдарламалық құжаттары табылады. «Казақстан-2050» Стратегиясына сәйкес әйел отбасы тірегі, яғни барлық мемлекеттің де болып саналады.

Қазақстан Республикасы Конституциясы мен «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Қазақстан Республикасы Кодексі нормаларына сәйкес Қазақстан Республикасында неке және отбасы, ана, әкелік және балалық мемлекет қорғауында болып отыр.

Отбасы, ана және баланы қорғау кешенді сипатта және Қазақстанда отбасын нығайту және қолдау бойынша әртүрлі мемлекеттік шараларды іске асыру жолымен жүргізіледі.

Еліміздің барлық аумағында өткізілетін «Мерейлі отбасы» ұлттық конкурсы ерекше әйгілілікке ие болды.

Отбасы құндылығын, ата-аналықтың жауакершілігі басымдығын, қорғалған балалық шақтың, зорлықтың барлық формаларына және балаларға қатысты жауапкершілікке тартуға төзімсіздікті насихаттайтын Қазақстан Республикасында отбасылық қатынастарды, моральды-этикалық және рухани құндылықтарды нығайту бойынша 2015-2020 жылдарға Жалпыұлттық жоспары іске асырылады.

Мемлекет отбасынан басталады. Қазіргі заманғы отбасы мәселелері маңызды және өзекті мәселелер қатарына жатады. Ол әр адамға қатысты, еңбек ұжымдары, жастар, ересектер, балалар, қарттар секілді әлеуметтік топтары мен қатарларына қатысы бар.

Аталған мәселелерді шешуде ерекше маңыз беріледі – отбасы, ана және баланы мемлекеттік қолдаудың тұтастай жүйесі қалыптастырылды.

ҚР Еңбек Кодексімен әйел және басқа да отбасылық жауапкершіліктегі басқа да тұлғалар еңбегінің ерекшеліктері реттелді, осылай әйелдермен еңбек қызметін іске асыруға және аналықты қатар жүргізу үшін барлық жағдайлар қалыптастырылған.

Қазақстан Республикасында гендерлік және отбасылық саясатты одан әрі дамыту 2030 жылға дейінгі кезеңге әзірленетін Тұжырымдамада(бұдан әрі – Тұжырымдама) көрініс табады, ол 2006-2016 жылдарға гендерлік теңдік Стратегиясының логикалық жалғасы болып табылады.

Осы Қазақстан Республикасында 2030 жылға дейін гендерлік және отбасылық саясат Тұжырымдамасы (бұдан әрі – Тұжырымдама) Қазақстан Республикасы Конституциясы, Қазақстан Республикасында әйелдер ахуалын жақсарту бойынша Ұлттық іс-қимыл жоспары, әйелдерге қатысты қысым көрсетудің барлық формаларын жою бойынша Біріккен Ұлттар Ұйымының Конвенциясы, оны Қазақстанда іске асыру бойынша БҰҰ ұсынымдары, басқа да ратификацияланған халықаралық шарттар мен келісімдердің, 30 ең дамыған мемлекеттер қатарына кіруге мүмкіндік беретін, «100 нақты қадам» Ұлт жоспары негініде әзірленді. Тұжырымдаманы іске асыру қазіргі таңдағы әлеуметтік-экономикалық даму кезеңіне және ел экономикасының тұрақты өсуіне (2020 жылға дейін), сонымен бірге ұзақмерзімді перспективаға есептелген (2030 жылға дейін).

1.1. Қазіргі таңдағы жағдайға талдау. Өзекті мәселелер және болашақтың негізгі бағыттары:

1) Қоғамдық-саяси өмірде гендерлік теңдік

Қазіргі таңда мемлекеттік қызметте орындаушылық, сонымен қатар басқарушылық лауазымдарда да әртүрлі деңгей күрделігіндегі міндеттерді іске асыру мүмкіншілігі бар кадрлық әлеуеттің бар екендігін атап өту қажет.

2016 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша ел бойынша мемлекеттік қызметшілер арасында әйелдер үлесі фактілік саны қатарынан 55 % (91330-дан 50129) құрады.

2005 жылдан мемлекеттік қызметте әйелдер саны пайыздық көрсеткіште жалпы санынан 2,4 % -ға қысқартылды.

Саяси мемлекеттік қызметшілер арасында әйелдер үлесі 9,7 % құрады (2005 жылдан 1,3%-ға қысқартылды) немесе қызмет ететін 411 саяси мемлекеттік саяси қызметшілердің арасынан 40 әйелдер құрайды. Барлық қызмет ететін әкімшілік мемлекеттік қызметшілерден әйелдердің салыстырмалы саны 55,19 %-ға дейін төмендеді (2005 жылдан 4 % -ға қысқартылды).

Олардың қатарынан «Б» корпусындағы мемлекеттік қызметшілерден әйелдер саны 55,4 % (90 443-дан 50 106) құрады, «А» корпусынан – жалпы санынан 15,4 % (476-дан 73).

2006-2016 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында гендерлік теңдік Стратегиясында қойылған шешім қабылдау деңгейінде биліктегі әйелдердің 30 %-дық өкілдігіне қол жеткізу бойынша міндетті іске асыру жұмыс жүргізілуде.

Сылай, бірқатар облыстарда – Павлодар (29,6 %), Солтүстік Қазақстан (28,1 %), Батыс Қазақстан (26 %), Шығыс Қазақстан (25,9 %) және Ақмола облыстары (25,7 %) – жергілікті атқарушы органдарда өкілеттіліг 30 %-ға жақындатылды, Қостанай облысында бұл көрсеткіш 31,6 % құрады.

Сонымен бірге шешуді қажет ететін мәселелер бар. Бұл, жоғарыда аталып өткендей мемлекеттік қызметте гендерлік тепе теңдікті төмендетуге тенденция бар. Сонымен бірге шешім қабылдау деңгейіндегі билікте әйелдер өкілдігі бойынша жоспарланған мәнге толықтай қол жеткізбеу белгіленген.

2) Экономикадағы гендерлік

Әйелдердің экономикалық мүмкіндіктері кеңейтілуде. Республикада Ұлттық комиссия мен өкілетті мемлекеттік органдардың бірлескен күштерімен әйелдер кәсіпкерлігінің қарқынды секторы қалыптастырылды.

Стратегияны іске асыруға дейін бизнесте әйелдер үлесі 38 % құрады, қазіргі күні – 50%. Әйелдер жұмыссыздық деңгейі 2006 жылы 9,2% болса, 2015 жылы – 5,6%. Әйелдер еңбекақысы ерлерге қатысты 2006 жылғы 62%-дан 2015 жылы 67% құрады.

Мемлекет басшысымен қойылған және дамыған отыз елінің қатарына кіру міндетін шешуге бағытталған Ұлт жоспары «100 нақты қадамдарды» заманауи әйелдер алдында үлкен келешектер ашады.

Бүгінгі күні, әйелдер бизнесін дамыту «Бизнестің жол картасы-2020» бизнесті дамыту қолдау Бірыңғай бағдарламасы, «Жұмыспен қамту жол картасы-2020», сондай-ақ халықаралық қаржы институттары мен кәсіпкерлікті дамыту қоры «Даму» түрлі бағдарламаларды қолдау мен дамытудың бірыңғай бағдарламасы мемлекеттік бағдарламалары арқылы жүзеге асырылады.

Осылайша, атқарылған іс-шаралар Жаһандық бәсекеге қабілеттілік Дүниежүзілік Экономикалық Форумның (2015) индексінің «ерлер қатысты жұмыс істейтін әйелдердің үлесі,» көрсеткіші бойынша Қазақстан тұрғысынан 26 орын алуға мүмкіндік туғызды.

Бүгін әйелдер әр түрлі экономикалық қызметте өз бизнесін дамыта отырып, белсенді жұмысын жалғастыруда. Әйелдер экономикалық белсенді халық арасында, олардың үлесі 49% -ды құрайды, Қазақстан халқының 52% құрайды. Олар Қазақстан (бұдан әрі -MSB) шағын және орта бизнес секторында барлық жұмыс орындарын 30% қамтамасыз етеді. Елдің ЖІӨ-нің қалыптасуына әйелдердің үлесі 40% -ға жетеді.

Әйелдердің белсенді рөлі ең алдымен ШОБ-та көрінеді. Ұлттық экономика министрлігінің Статистика жөніндегі комитетінің мәліметтеріне сәйкес, ШОК белесенді субъектілерінің 45%-ын басқарады. Елдің кейбір өңірлерінде жеке кәсіпкерлік пен әйелдердің өзін-өзі жұмыспен қамту одан кеңейту бар екенін атап өткен жөн.

Негізінен әйелдер-басқарған көтерме және бөлшек сауда секторларында жұмыс істейтін ШОБ (олар кәсіпорындардың жалпы санының 51% -ын құрайды), ауыл шаруашылығы (15,5%), басқа да қызметтерді қамтамасыз ету, оның ішінде тұру және тамақтану (13%) бойынша қызметтер. Жалпы алғанда, бизнестегі әйелдерге кездесетін проблемалар, барлық кәсіпкерлер үшін ортақ болып табылады және екі блоктан бөлінеді: ол, біріншіден, жеткіліксіз қаржыландыру болып табылады, және білім мен ақпараттың екіншіден, болмауы.

Қаржыландыру жетіспеушілігі жиі ол өндіріс келгенде, әсіресе өз бизнесін ұйымдастыру үшін қажетті қаражаттың жоқтығынан көрініс табады. Бұл мәселені шешу үшін «Даму» қоры кәсіпкерлікті дамыту (бұдан әрі - «Даму» қоры) шамамен 25 бизнесті қолдау бағдарламаларын іске асырды. Жалпы алғанда, екінші деңгейдегі банктер арқылы осы бағдарламалар бойынша соңғы 7 жылда әйел кәсіпкерлерінің 5203 жобаны қаржыландырды.

«Бизнестің жол картасы-2020» қолдау және дамыту бірыңғай бағдарламасы кәсіпкерлерді ақпараттандыру және білім жетіспеушілігін төмендетуге бағытталған. Іскерлік белсенділіктің өсуімен, сондай-ақ кәсіпкерлік білім сұранысты артып келетіні мәлім.

Сондықтан, 2011 жылдан бастап кәсіпкерлерге арналған бағдарламасы бойынша бизнес-тренинг өтуге мүмкіндік берілді. Осылайша, әлеуетті және қолданыстағы кәсіпкерлер «Бизнес-Кеңесші» жобасы аясында кәсіпкерлікті негіздері бойынша екі күндік курстан өтуге мүмкіндігі бар. Бұл курстар Қазақстанның барлық облыс орталықтарында жылына екі рет өткізіледі.

Қазақстанның барлық өңірлерінде «Жас кәсіпкер мектебі» білім беру жобасы іске асырылуда. Оны іске асыру басталғаннан бері 2109 адам оқытылды, олардың 45%-ы әйелдер болды.

Ол сондай-ақ «Іскерлік байланыстар» және «ШОБ топ-менеджментін оқыту» жобалары шеңберінде шағын және орта кәсіпорындардың қолданыстағы кәсіпкерлер мен менеджерлер үшін оқытуды қамтамасыз етеді.

«ШОБ топ-менеджментін оқыту» ДББҰ Назарбаев университетінде әлемнің жетекші жоғары оқу орындарының оқытушылары, сондай-ақ белгілі профессорлары шақырылды өткізіледі. Бүгін таңда жоба аясында 1263 шағын және орта бизнес топ-менеджерлері сертификаттар алды, соның ішінде әйелдер 499.

шетелдік серіктестермен іскерлік қарым-қатынас орнатуға бағытталған «Іскерлік байланыс» жобаы өте қызықты болып табылады. Жоба екі кезеңнен тұрады: Қазақстандағы бизнес тренингтер және екінші - ұқсас бейіндегі шетелдік компанияда тәжірибеден өту. «Іскерлік байланыс» жобасын іске асыру кезінде шағын және орта бизнестіің 2253 жетекшісі қатысты, соның ішінде 924 әйелдер.

Кәсіпкерлерді оқытудан басқа кәсіпкерлікті қолдаудың көпдеңгейлі инфрақұыым қалыптастырылды – барлық облыс орталықтарындағы кәсіпкерлерге қызмет көрсету орталықтар жүйесі, монқалалар мен аудан орталықтарында кәсіпкерлікті қолдау орталықтары, ауылдарда және елді мекендерде кәсіпкерлікті қолду мобильді орталықтары. Қазіргі таңда осындай орталықтарда оперативті консультациялық орталықтарда 131 мыңға жуық адам алды, оның ішінде әйелдер 44% құрады.

Осылайша, Қазақстан әйелдер, соның ішінде кәсіпкерлердің практикалық тәжірибесін тиімді пайдалану үшін барлық жағдай қалыптастырылды. Тәжірибе көрсеткендей әйелдер тек құралдарға, несиеге және басқа да ресурстарға, технология мен оқытуға қол жеткізуді ғана емес, оларды бақылауға да қол жеткізенде олар өндірісті, сатуды кеңейтуге және өз кәсіпорынының тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін табыстарды жоғарлату мүмкіншіліктері бар. Сондықтан әйелдердің әлеуетті мүмкіндіктерін кеңейту және олардың ел экономикасына үлес қосуға стимулдау Қазақстанның 30 ең дамыған әлем елдері қатарына енуді жеделдетеді.

Қазақстан Республикасындағы адам құқықтарын іске асыру аласында ерлер мен әйелдер арасында тең еңбек үшін тең жалақы алу болып табылады. Бұл принцип Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген.

еңбек қатынастарын реттейтін құқықтық нормалар нормативтік-құқықтық актілерде бекітіледі.
Қазақстан Республикасында әйелдердің жұмыс істеуге құқығын іске асыру үшін, қажетті құқықтық жағдайлар жасалды. ҚР еңбек заңнамасы тең еңбек үшін тең жалақыны кепіл етеді, яғни тең ұзақтығы, қарқындылығы мен күрделілігі үшін, сондай-ақ жынысына, жасына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, мүліктік, немесе ресми мәртебесі, тұрғылықты жерiне, дiнге, көзқарасына, нанымына, азаматтық, қоғамдық бірлестіктерінің мүшелік негізінде еңбекақы төлеудің кез келген кемсітуге мүмкіндік бермейді сондай-ақ, кәсіби қасиеттері мен оның жұмыс қорытындыларына байланысы жоқ басқа да мәндер бойынша.

2015 жылғы 23 қарашадағы Қазақстан Республикасының жаңа Еңбек кодексі, тараптардың құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталған еңбек қатынастарына тiкелей байланысты еңбек қатынастарын және өзге де қатынастарды құқықтық реттеуді, жұмыс орнында құқықтары мен бостандықтарын ең төменгі кепілдік құруды қамтамасыз етеді.

Аталған нормативтік құқықтық акті еңбек саласында гендерлік теңдікті қамтамасыз ету үшін оның ішінде жыныстық белгісі бойынша кемсітушілікті жоюды көздейтін құқықтық нормалар кешенің қамтамасыз етеді.

Сонымен қатар, жалпы ел бойынша әйелдердің орташа жалақысы ерлердің жалақысының 67% -ын құрайды(2012 - 69,5%, 2013 - 67,8%, 2014 - 67%).

Жұмыс істейтін әйелдердің орташа жалақысы жыл сайын артып келетініне қарамастан (соңғы 5 жылда - 37%-ға), ерлер мен әйелдер арасындағы орташа жалақыны алшақтығы 33% деңгейінде қалып отыр. Негізгі себеп әйелдер денсаулық сақтау, білім беру, әлеуметтік жұмыс және т.б. сияқты «дәстүрлі» төмен жалақы төлейтін салаларда жұмыс істейтіні болып табылады.

Әрине, әйелдер нашар төленетін салаларда жұмыс істеуге мәжбүр деп айтуға болмайды. Бұл таңдау еркімен жасалған, бірақ, атап айтқанда, әйелдер еңбек жағдайлары қиын және қауіпті жұмыс істеу шектеулердің болуын қоса алғанда, көптеген факторлар әсерінен, ақылы кәсіптер әйелдер қол жеткізуін шектейді және жұмыс істейтін әйелдердің ретінде өмір сүру деңгейін ғана емес, әсер ететін болып және (ол жұмыс үшін жалақы байланысты) зейнеткерлікке кім.

Тiзбеде көзделген жұмыстарға тыйым салынатыны сөзсіз, алайда кейбір шектеулер қазіргі уақытта актуалды емес. Мысалы әйелдерге сүңгуір маманы немесе электрпоездардын жүргізушісінің маманы қол жетімді емес, алайда сүңгуірлер ғарышкерлермен бірдей жүктеме алады, ал ғарышкер маманы әйелдер үшін тыйым салынбаған.

Соңғы он жылда Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық даму мемлекеттік бағдарламасын іске асыру шеңберінде қол жұмысын автоматтандырылған жұмыспен ауыстыру, басқаруды қашықтан реттеу түрлерімен техникалық прогресс тұрғысынан үлкен өзгерістер көзделген, жұмыс орындарының үлкен бөлігінде еңбек шарттары жақсартылды және әйелдердің репродуктивті денсаулығына теріс ықпал етпейді.

ТМД елдерінің тізімімен салыстырғанда, Қазақстанда әйелдерге тыйым салынатын жұмыстардың тізімі ең кішкентайлардын бірі, оны қайта қарау және қысқарту қажеттілігі бар.

3) білім беру саласында гендерлік теңдік

«Нұрлы жол - болашаққа бастар жол» Қазақстан халқына Жолдауында, Мемлекет басшысы Қазақстанның дамуының жаңа стратегиялық бағыттарын анықтады.

«Білім туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі принциптері сапалы білім алуға барлық азаматтардың құқықтарының теңдігі, интеллектуалдық даму тұрғысынан халық үшін білімнің барлық деңгейіне қол жеткізу, әрбір адамның психофизиологиялық және жеке сипаттамалары, құқықтары мен бостандықтарын құрметтеу болып табылады адам.

Мемлекет Қазақстан Республикасының азаматтарының мектепке дейінгі тегін, бастауыш, негізгі орта, жалпы орта, техникалық және кәсіптік білім беру, сондай-ақ тегін техникалық және кәсіптік, орта бiлiмнен кейiнгi, жоғары мемлекеттік білім беру тапсырысына сәйкес конкурстық негізде және кейінгі біліммен қамтамасыз етеді.

Жоғарыдағы ережелер негізінде заңнамалық деңгейде білім беруде ерлер мен әйелдердің тең қол жеткізуі қарастырылған іс жүзінде жүзеге толық асырылады.

Республика бойынша 7511 мектеп жұмыс істейді, оның 7160 күндізгі мемлекеттік мектеп онда 1 276 658 қыз (49,5%) және 1 303 773 ұл (50,5%) оқытылады. Орта мектеп түлектерінің арасында 53% қыздар.

Қазіргі уақытта 807 техникалық және кәсіби білім беру ұйымдарында (462 мемлекеттік және 345 жеке) 183 мамандық, 463 біліктілік бойынша білім берілуде. 499 477 адам оқытылуда, оның ішінде 238 214 немесе 47,7% әйелдер.

Техникалық және технологиялық мамандықтар бойынша оқитын әйелдер саны - 35,6%, педагогикалық мамандықтар бойынша - 75,5%, гуманитарлық мамандықтар бойынша - 39,2%, медициналық мамандықтар бойынша - 78,6%, ауыл шаруашылығы мамандықтары бойынша - 24,8%.

Жоғары білімді 125 жоғары оқу орындарда алуға болады. Жоғары оқу орындарында 459.4 мың студенттер оқиды, оның ішінде 256,8 мың (55%) қыздар. Бакалавр бағдарламасы бойынша 454, 1 мың адам оқиды, оның ішінде 255,5 мың. (56,2%) қыздар. Магистратурада - 28 090 адам, оның ішінде 19 мың. (67%) қыздар. Докторантурада - 2,0 мың адам оның ішінде 1,1 мың (55%) қыздар.

Медициналық мамандықтар бойынша қыздар түлектерінің үлесі - 69%, педагагикалық мамандықтар бойынша - 76,3%, техникалық мамандықтар бойынша - 35,4%, ауыл шаруашылық мамандықтары бойынша - 52,3%, заң мамандықтары бойынша - 39,7%.

Қазіргі уақытта білім беру гранты арқылы жоғары оқу орындарында 128,3 мың адам білім алуда, оның ішінде 77,4 мың қыздар немесе (60%); шетелде Республикасы Президентінің «Болашақ» стипендиясының шеңберінде 1 894 степендиант оқытылуда, оның ішінде 938 әйелдер (49,5%), 956 ерлер (50,5%).

Елімізде ғылыми кадрларды нығайту және жастарды қолдау үшін, оларды ғылыми-зерттеу қызметіне тарту үшін мақсатты жұмыстар жүргізілуде. Әйелдер – ғылыми қызметкерлер санының жыл сайын өсуі байқалады. Осылайша 2010 жылы 17 мың ғылыми қызметкерлердің арасында 2720 әйел, 2011 жылы 18 мыңнан – 2892 – әйелдер, 2012 жылы – 20,4 мыңның - 3 593 әйелдер, 2014 жылы 21,5 мың ішінде 3601 әйелдер.

Қазіргі уақытта «Білім», «Гуманитарлық ғылымдар», «құқық», «Әлеуметтік ғылымдар, экономика және бизнес» бағыттары бойынша білім беру жоспарларын жұмыс мамандықтарының компонентіне 38 жоғары оқу орындарында гендерлік аспектілерімен айналысатын 60 элективті курстары әзірленді және енгізілді. Анықтама: элективті курстар – оқу пәндері, тақырыптық мәселелер белгіленген кредит шеңберінде таңдау компонентіне енгізілген және әлеуметтік-экономикалық дамуы және нақты өңірдің қажеттіліктерін, қалыптасқан ғылыми мектептердің бейімделген жеке студенттік оқыту.

Мысалы, «Қазақстан Республикасындағы гендерлік саясат», «гендер теориясына кіріспе», «Гендерлік саясаттын Конституциялық және құқықтық негіздері», «Гендер және феминология», «Гендерлік психология», «гендерлік тәннің психологиялық аспектілері», «Гендерлік теңдікке кіріспе», «Гендер теориясына кіріспе» «Гендерлік экономика», «Адам құқықтарын қорғау мәселелері», «Мәдениет және гендер», «Гендерлік әлеуметтану», «Гендерлік саясат» және тағы басқалар. Барлық пәндер білім беру және оқу-әдістемелік әдебиеттермен (ПОӘК жұмыс бағдарламалары, силлабустар), сондай-ақ оқу және оқу әдістемелік құжаттармен толық қамтылған.

Сонымен қатар, «Өнер», «Техникалық ғылымдар және технологиялар», «Табиғи ғылымдар», «Ауыл шаруашылық ғылымдар», «Қызметтер», «Денсаулық сақтау және әлеуметтік қамсыздандыру» мамандықтары бойынша жоғары оқу орындарына жұмыс оқу бағдарламаларына гендерлік аспекттерді қамтитын пәндерді қосу ұсынылды .

4) жыныс бойынша зорлық-зомбылықты жою

Қазақстан Республикасында 2014 жылдан бастап тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарына әлеуметтік қолдаудын құқықтық тетітері қарастырылды, отбасылық қатынастар саласында құқық бұзушылық үшін жаза арттырылуда:

- инспекторға қорғау нұсқамасын шығарады бойынша өкілеттігін беру туралы нормалар енгізілді, ол тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарын қорғау бойынша шешім қабылдаудын тиімділігін арттырады;

- жәбірленуші мен оның отбасы мүшелерін күзету және қорғау үшін тұрмыстық зорлық-зомбылық жасаған адамға осы адамның басқа да тұрғын жайы болған жағдайда, жәбірленушімен бірге жеке тұрғын үйде тыйым салуға құқылы.

- тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарына көмек көрсету ұйымдарды құраду бойынша жергілікті атқарушы органдардын уәкілеттеге кеңейтілді (дағдарыс орталықтары) (18.02.2014ж. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңы.).

Сондай-ақ ұйымдастырушылық және практикалық шаралар қабылданауда:

- 1999 жылы ішкі істер органдарының құрылымында әйелдерді зорлық-зомбылықтан қорғау жөніндегі бөлімдерінің құрылуы (бұдан әрі – Бөлімдер), онда 135 полиция қызметкерлері жұмыс істейді.

2015 жылы бөлімдерге 40 мыңнан астам әйелдер жүгінді , олардын 3,5 мыңы оларды дағдарыс орталықтарына құқықтық және психологиялық көмек қамтамасыз етуүшін жіберілді. Республика бойынша 28 дағдарыс орталықтары жұмыс істейді;

- Бөлімдерде тұрмыстық зорлық-зомбылықтан зардап шеккен әйелдерге көмек көрсету үшін сенім телефондарының қызметі қамтамасыз етілген. 2015 жылы, сенім телефондарына 14 мыңнан астам қоңырау келіп түсті (2014 ж. - 13 мың ),олар бойынша тиісті әрекет қолданды;

- Тұрмыстық зорлық-зомбылық алдын алуға бағытталған жыл сайынғы дәрістер, пікірталастар, семинарлар, акциялар, онлайн-конференциялар өткізілуде. Өткен жылы, оқу орындарында, ұйымдар мен мекемелерде 20 мыңнан астам іс-шара ұйымдастырылды ;

- ІІМ-де бұқаралық ақпарат құралдарымен белсенді өзара іс-қимыл шеңберінде ақпараттық-насихаттау жұмыс жүргізілуде. Республикалық және аймақтық БАҚ-да ағымдағы жылы 4 мыңнан астам материалдар жарияланды, оның ішінде 1 695 мақала, 812 теледидардан материалдар, 583 - радиодан; 90-нан астам құқықтық бағдарламалар, арнайы айдарлар мен құқық қорғау бағыттағы ақпараттар;

- бейнероликтер, акциялар шеңберінде іске асырылғани шаралар бойынша ақпарат ҚР ІІМ сайтында, «Google.kz», «Twitter», «Facebook», Қазақстандағы БҰҰ-ның Әйелдер кеңсесінде жаряланған.

2015 жылы 25 қараша мен 10 желтоқсан аралығында «үйдегі бейбітшіліктен дүниелік бейбітшілік үшін - әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықты тоқтатайық» ұранымен «Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықсыз 16 күн» жыл сайынғы акция өтті. Акцияны жүзеге асыруға 22 мыңнан астам адам тартылды, оның ішінде 17 мың адам полиция қызметкерлері, 3 мыңнан астам жергілікті атқарушы органдардың, білім беру, денсаулық сақтау, облыс әкімдігі жанындағы әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі комиссия, үкіметтік емес ұйымдар, ұлттық және аймақтық бұқаралық ақпарат құралдары, сондай-ақ, еріктілер, ХҚКО-ның өкілдері қатысты.

Ақпараттық - түсіндіру жұмысы шеңберінде 170 мыңнан астам ақпараттық үлестірме материалдар дайындалды (буклеттер, жазбалар, билбордтар, плакаттар, брошюралар және т.б.), оқу орындарының, ұйымдар мен басқа да мекемелерде 7 мыңнан астам іс-шара өткізілді.

Қабылданған шаралар тұрмыстық қылмысты жыл сайын тұрақты орта есеппен 10% төмендеуіне ықпал етті, 2015 жылы 2005 жылмен салыстырғанда тұрмыстық қылмыстың деңгейі 3 еседен астам -ға төмендеді (1,6 мыңнан астамнан 467 қылмыстарға дейін.); тұрмыс саласында кісі өлтіру саны 6 есеге (578-ден 88-қылмыстар) төмендеді.

Тұрмыстық зорлық-зомбылық тек мемлекеттік органдардың, халықаралық және үкіметтік емес ұйымдардың бірлескен күш-жігерін төзетін өзекті мәселе болып табылады. Диалогтық алаңдар мәселелерді талқылау үшін, жақсы тәжірибемен бөлісу үшін, келісілген және тұрақты іс-әрекеттер мен шараларды әзірлеу үшін мүмкіндік береді.

5) Гендерлік-сезімтал қоғамдық сана (гендерлiк таптаурындарды жою)

Гендерлiк таптаурындар - ерлер мен әйелдердін қоғамдағы мінез-құлқы және жағдайы туралы ерте жастан үйренген құндылықтар мен ережелер болып табылады. Олар қоғамдағы гендерлік теңсіздіктін тамыры болып табылады. Гендерлік стереотип деп «еркектік» және «әйелдік» ұғымдарға сәйкес мінез және сипаты белгілерінің ұғымдары түсініледі. Гендерлік таптаурындар ерлер мен әйелдердің қоғамдағы қабылданған рөлін қалыптастырады. Мысалы, қоғамда ер адам табушы, асыраушы; әйел - үй шаруасындағы деп қалыптасқан. Ер адамды кәсіби табысқа қарай, әйелді отбасы мен балалардың болуына қарай бағалайды.

Гендерлiк таптаурындар - ерлер мен әйелдер арасындағы іс жүзіндегі теңдігіне қол жеткізуге ең үлкен кедергі. Гендерлік таптаурындардың ерекшілігі ерекшелігі, олар соншалықты терең соқыр сезімге енгеніне байланысты, оны жеңуге өте қиын.

Гендерлiк таптаурындар, ерлер мен әйелдердің жеке қабілеттерін дамыту, кәсіби өсу үшін ұмтылуға, өмірлік таңдау және жоспарларын жасауға мүмкіндігін шектейді.

Гендерлік таптаурындар ерлер мен әйелдердiң арасындағы ресурстарды бірдей емес бөлып бөлунуіне себеп болып табылады.

Мысалы, еңбек нарығы бағдарламалау немесе инженерлік қызмет «ерлердін жұмысы» және мектептерде, балабақшалар, бухгалтерия және т.б. «әйелдердің жұмысы» деп әдеттегідей бөлінеді, ол орташа еңбекақы деңгейіне айтарлықтай айырмашылыққа әкіледі.

Гендерлiк таптаурындар әйелдер үшін ғана емес, сонымен қатар ерлерді де ұрып-соғып, отыр. Мысалы, жұмыс берушінің жұмысқа қабылдау кезінінде әкімшісі немесе хатшысы лауазымына әйелдерді артық көреді ол жұмысқа орналасуда ерлерді тең мүмкіндіктерден айырады , үшін, мысалы, жалдау артықшылық береді. Сонымен қатар, тиісті әлеуметтік рөлдерін жүзеге асыру қажеттілігі ерлерде стресс және депрессияның себебі болуы мүмкін.

Гендерлік таптаурындарды жариялау - оларды жеңуге жарты жолда екенімізді білдіреді. Гендерлік теңсіздік мәселесі – ол ең алдымен, біздің ойлау проблемамыз. Гендерлік теңдікке қол жеткізу үшін жеке деңгейде гендерлік таптаурындарға қарсы тұру ғана емес, сонымен қатар құндылықтар мен қоғам қабылдаған нормалар жүйесін өзгерту бойынша жұмыс болып табылады.

Гендерлік таптаурындарды жою гендерлік теңдікке қол жеткізу үшін ең маңызды міндет болып табылады. Гендерлік теңдік ерлер мен әйелдерді тең жасауды мақсат етпейді. Гендерлік теңдіктін мақсаты - әлеуметтік, экономикалық, саяси және мәдени өміріндегі әйелдер мен ерлердің тең құқықтары мен мүмкiндiктерге қол жеткiзу.

Қазақстанның қоғамды демократияландыру процесінде мемлекеттің барынша сезiмтал индикатор ретiнде бұқаралық ақпарат құралдарына арнайы рөлі берілген.

Гендерлік теңдік тақырыбы мемлекеттік және мемлекеттікемес ұйымдар теледидар бағдарламаларында белсенді талқыланады.

Әйелдер тақырыптамасы - республикалық және аймақтық БАҚ-да ең танымал және көптеген беттердің бірі. Үкіметтік емес секторында әйелдердің қатысуына көп назар бөленген, сондай-ақ әйелдердiң ҮЕҰ ерекшеленеді.

Ана болу мәселелері бойынша, отбасы институтында және өскелең ұрпақта адамгершілік тәрбие беруде ананың ерекше рөлі бойынша мамандандырылған журналдар шығарылады.

Мемлекеттік гендерлік саясатты жариялау мемлекеттік тапсырыстардын тақырыптық тізімінің жеке жолы болып енгізілді.

Барлық қолданыстағы БАҚ-дар меншік нысанына қарамастан ашық конкурстарға қатысу арқылы мемлекеттік тапсырысқа қол жеткізуге құқылы. 2004 жылы тапсырыстарды 33 газет, 26 журнал, 1 республикалық деңгейдегі ақпараттық агенттік және 36 орталық және өңірлік теле және радио компаниялар алды. Сонымен қатар газет, журналдар, радио және теледидар станцияларының 80% жеке болып табылады.

«Гендерлік сезімтал журналистерді» дайындау бойынша жұмыс жүргізілуде. Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Отбасы және әйелдер істері жөніндегі ұлттық комиссияның бастамасы бойынша «Гендер және даму» БҰҰ бюросымен бірлесе отырып соңғы 2 жылда БАҚ-ның 150 жуық электронды және баспа журналисi оқытылды.

Гендерлік мәселелер үнемі электрондық және баспа БАҚ-да, ҚР Білім және ғылым министрлігінің, ҚР БҒМ Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің сайттарында баяндалады.

Оқу-білім беру бағдарламаларға әлеуметтік-гуманитарлық пәндер циклінде жоғары білім жүйесінде гендерлік тәсілдерді енгізу мақсатында гендерлік құрамдары енгізілді, оның ішінде:

- саясаттану оқу пәнінің шеңберінде, отандық саясат қызметінің деректерінде Қазақстандағы әйелдер мен ерлер саяси құқықтары мен бостандықтарын теңдігі егжей-тегжейлі және көрнекті көрсетіледі;

- әлеуметтану курсында отбасы құқықтары мен мүдделерін қорғау саласында гендерлік саясатты іске асыруға ерекше көңіл аударылады.

Мемлекеттің және адам құқықтарын қорғау ұйымдарының міндеті гендерлік теңдік негізінде ерлер мен әйелдердің рөлі мен мәртебесі туралы жастарға арналған бағдарламаларды қолдау және жүзеге асыру болып табылады. Сонымен қатар, көптеген бағдарламалар, көркем және мультипликациялық фильмдердiң өзiнде зорлық-зомбылық элементтері бар. Әлі күнге дейін теледидарда әйелдерге қатысты құрметсіз қарым қатынас, порнографиялық импликацияларға жол беріліп, гендерлік таптаурындар насихатталады.

Әйелдердің таптаурын суреттері және гендерлiк рөлдері Әсіресе жарнамалық және коммерциялық ақпарат үшін сипатты.

Қоғамның менталитетін өзгерту бойынша жүргізіліп жатқан ағартушылық жұмысын жандандыру қажеттілігін атап өткен жөн.

Мемлекеттің бұқаралық ақпарат құралдарында гендерлік саясаттың жеткіліксізжарықтандырылуы белгілі бір дәрежеде қабылданатын шаралардың тиімділігін төмендетуі мүмкін.

Гендерлiк таптаурындарды таратылуын жалғастыру елде демократиялық реформаларды жүзеге асыру барысында елеулі кедергі болуы мүмкін.

Халықтың гендерлік сезімталдығын арттыру бойынша ауқымдылығы кең жұмыс жүргізілуде.

Гендерлік мәселелер үнемі электрондық және баспа БАҚ-да, ҚР Білім және ғылым министрлігінің, ҚР БҒМ Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің сайттарында баяндалады.

Оқу-білім беру бағдарламаларға әлеуметтік-гуманитарлық пәндер циклінде жоғары білім жүйесінде гендерлік тәсілдерді енгізу мақсатында гендерлік құрамдары енгізілді, оның ішінде:

- құқық негіздері пәнінің оқу бағдарламаларында гендерлік теңдіктің халықаралық стандарттарға сәйкестігін қамтамасыз ету бойынша Қазақстандық заңнамасының ерекшелігі, Қазақстан Республикасында гендерлік теңдік конституциялық негіздері егжей-тегжейлі ашылып көрсетіледі;

- саясаттану оқу пәнінің шеңберінде, отандық саясат қызметінің деректерінде Қазақстандағы әйелдер мен ерлер саяси құқықтары мен бостандықтарын теңдігі егжей-тегжейлі және көрнекті көрсетіледі;

- әлеуметтану курсында отбасы құқықтары мен мүдделерін қорғау саласында гендерлік саясатты іске асыруға ерекше көңіл аударылады.

Жалпы, білім беру саласында гендерлік және отбасылық саясатты дамыту тәсілдерін жүзеге асыру үшін ведомствоаралық ынтымақтастықты талап етіледі.

6) Бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуде әйелдердің қатысуы

Бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау жөніндегі халықаралық міндеттемелерді орындау үшін Қазақстан Республикасы бітімгершілік қызметің мемлекеттің қорғаныс саясатының маңызды құрамдас бөлігі ретінде, оның ішінде біздің Мемлекеттің Әскери доктринасына көзделген, БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің тиісті шешімдері (қаулылары) шеңберінде бітімгершілік іс-шараларына қатысу қарастырады.

Қабылданған халықаралық міндеттемелеріне сәйкес, бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойнша операцияларда (миссияда) Қазақстан Республикасының ұлттық контингентінің қатысуына байланысты қоғамдық қатынастарды реттеу мақсатында, «Қазақстан Республикасының бітімгершілік қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңына 2015 жылы 15 маусымда ҚР Президенті қол қойды.

2008 жылдан бастап Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде «Бейбітшілік үшін әріптестік» оқу орталығы бар, Қазақстан Республикасының, шет елдер мен халықаралық ұйымдарының әскери және азаматтық мамандарын даярлау әскери - лингвистикалық және бітімгершілік бойынша іс-шараларды өткізу оның мақсаттарының бірі болып табылады, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің құрылымдық бөлімшелерін қолдауға ақпараттық- психологиялық іс-шараларды өткізу.

«Бейбітшілік үшін серіктестік» оқу орталығы оқытушыларымен БҰҰ бағдарламасының типтік негізінде гендерлік құрамы енгізілген «БҰҰ бітімгершілік миссияларна жіберу алдында ұлттық персоналды дайындау курсы» халықаралық стандарттар бойынша әзірленді.

2009-2015 жж. кезеңінде «Бейбітшілік үшін әріптестік» оқыту орталығында арнайы курс дайындығынан 916 (оның ішінде 63 әйел) әскери қызметкерлер мен Қазақстан Республикасы Қарулы күштері қызметкерлері, әріптес-елдердің 139 әскери қызметкері оқытылды. 2016 жылдан бастап арнайы дайындықтан 115 адам (40 ҚР ҚМ, 75 ҚР ІІМ), оның ішінде 5 -әйел өтті.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 53-бабына сәйкес Қазақстан Республикасы Парламентімен 2013 жылғы 20 желтоқсанда Президенттің халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздіді сақтау бойынша біздің міндеттерімізді орындау үшін БҰҰ Гаитидегі, Батыс Сахарадағы, Кот-д'Ивуардағы және Либериядағы миссиясына қатысу үшін Қазақстан Республикасы Қарулы күштері офицерлерінің қадағалаушылар ретінде жолдау туралы ұсынысы қолданды.

для выполнения наших обязательств по сохранению международного мира и безопасности.

Қарулы Күштердегі гендерлік теңдікті сақтау бойынша жұмыс бұл салада да жүргізіледі: Қазақстан бітімгершілік бригадасында 107 әйел әскери қызмет өткереді, келешекте әскери қызметші әйелдердің БҰҰ бітімгершілік операцияларына әскери сарапшылар ретінде де, сондай-ақ бітімгершілік миссияларына қатысатын Қазақстан Республикасы ұлттық контингенті құрамында (әскери және (немесе) азаматтық персонал) қатысу мүмкіндігін қарау («Қазақстан Республикасының бітімгершілік қызметі туралы» Заңға сәйкес келісімшарт бойынша әскери қызмет өткеріп жатқан және бітімгершілік дайындықтан өткен әскери қызметшілердің қатарынан ерікті негізде) жоспарлануда.

Гендерлік теңдік стратегиясын, БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің

1325 қарарын іске асыру шеңберінде Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде ерлермен қатар әскери қызметші әйелдерге қызметі бойынша жоғарылау, мансаптық өсуін қамтамасыз ету кезінде азаматтық құқықтары мен бостандықтарын іске асыруда үлкен мүмкіндіктер берілген.

Қазіргі уақытта Қазақстан армиясында ерлермен қатар әскери қызметші әйелдердің 13,2 % (соның ішінде офицерлер құрамының санынан 5,7 % және қатардағы жауынгерлер мен сержанттар құрамының санынан

15,8 %) үлкен жасағы өз әскери міндеттерін орындауда, 4 әйел жоғары дережедегі басшылық лауазымдарды атқарады (үшеуі Қорғаныс министрлігі орталық аппараты департаменттерінің бастықтары және біреуі – Қарулы Күштер бас басқармасының бастығы болып табылады), тағы 14 әйел Қорғаныс министрлігі орталық аппаратында шешімдер қабылдау деңгейіндегі лауазымдарды (бөлім, бөлімше бастығы және одан жоғары) атқарады.

Қарулы Күштерде гендерлік саясат әскери қызмет өткерудің ерекшелігі мен шарттарын, әскери бөлімшелерді басқару бойынша қажетті білімі мен дағдыларының бар болуын ескеретін теңгерімді тәсілді қолдана отырып жүзеге асырылады. Осыған байланысты, әйелдерді армияда қолдану саласы оларды байланысшылар, заңгерлер, медицина қызметкерлері, аудармашылар, қаржы, кадр, тыл, мәдени-демалыс секторларының, тәрбие құрылымдарының, іс жүргізу қызметтері қызметкерлерінің, оқытушылардың, тағы да басқалардың лауазымдарында функцияларды орындауға таралған.

1.2. Тұжырымдаманың мақсаттары, міндеттері, іске асыру кезеңдері және іске асырудан күтілетін нәтижелер

Тұжырымдама мақсаты Қазақстан Республикасы Конституциясына және халықаралық құқықтық актілерге сәйкес әйелдер мен ерлер үшін тең құқық және тең мүмкіндіктердің шынайы іске асырылуы үшін жағдайды қамтамасыз ету, олардың қоғамның барлық өмір сүру саласында тең қатысуы.

Тең құқық пен мүмкіндіктерге жету мақсатында келесі міндеттерді шешу қажет:

«Отбасылық міндеттермен еңбек ететін еңбекші ерлер мен әйелдерге арналған тең қарау және тең мүмкіндіктер туралы» және «Әлеуметтік қамсыздандырудың ең төменгі нормалары туралы» Халықаралық еңбекті ұйымдастыру конвенциясына Қазақстанның қосылуы туралы мәселені қарастыру;

Шешім қабылдау деңгейінде билік органдарында әйелдердің тепе-тең өкілдігін қамтамасыз ету - әйелдерді саяси және қоғамдық қызметке тарту, олардың санын басшылық және сайлау органдарында арттыру;

Мемлекеттік органдардың ережелеріне гендерлік саясатты іске асыру мәселелерін регламенттейтін жұмысты, мемлекеттік қызметкерлерді оқытуда – гендерллік зерттеулер, мемлекеттік басқарудың тәсілдері мен гендерлік тәжірбиеге қатысты тақырыптарды енгізу.

Мыңжылдықты дамыту мақсаттарын орындауға арналған – қолдау жүйесін (кеңестер, еңбекпен қамтуда және оқытуда көмек) қолдану арқылы еңбек нарығында әйелдердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, әйелдер арасында кәсіпкерлікті дамыту және өзін өзі жұмыспен қамтуды одан әрі дамытуға, әйелдерді кәсіби қайта даярлауға, әкімшілендіруге және бизнесті басқаруды оқытуға мүмкіндік беретін, іс-шараларды әзірлеу;

Экономикалық өмірде әйелдердің белсенді қатысуы үшін жағдайлар жасау – еңбек нарығында тең мүмкіндіктерді қамтамасыз ету және әйелдерді жұмыспен қамтуға жәрдемдесу. Экономикалық ресурстарға ауыл әйелдерінің тең қол жетімділігін қамтамасыз ету бойынша бағдарламаларды қабылдау. Халықтың барлық деңгейінде экономикалық және құқықтық ағарту;

Тең еңбек үшін тең төлемдер талаптарын сақтау арқылы әйелдер мен ерлер арасында сиптаы мен еңбек төлемінде айырмашылықтарды төмендетуді қамтамасыз ету. Әлеуметтік өсу аясында ерлер мен әйелдердің төленбейтін жұмысының макроэкономикалық салдарын талдау;

Қазақстанмен ратификацияланған, МОТ Тұжырымдамасы қағидаларының негізгі ережелеріне максималды жету мақсатында,жекелеген кәсіптер мен жұмыс түрлеріне әйелдерді жұмысқа орналастыруға заңнамалық түрде бекітілген шектеулерді қысқартуға бағытталған және сәйкесінше, ерлер мен әйелдер еңбегі төлемінде айырмашылықты жоюға бағытталған, іс-шаралар кешенін іске асыру;

в целях укрепления аналитического и организационно-технического компонента деятельности Комиссии определить рабочий орган из числа центральных государственных органов (МКС РК, МЗСР РК) с выделением дополнительных функций и дополнительных штатных единиц.

Гендерлік теңдік, жыныстық тәрбилеу, отбасылық-демографиялық саясат (кездесулер, леуциялар, семинарлар, балалар үйірмелері) саласында отандық және шетел сарапшыларын тарту арқылы ақпараттық жұмыс жүргізуді жалғастыру;

Ана мен бала денсаулығын жақсарту, әйелдер үшін құқықтық және әлеуметтік кепілдікті біршама арттыруды қамтамасыз ету бойынша шаралар қабылдауды жалғастыру;

Аталған салада үкіметтік емес ұйымдардың қызметін белсендіру мақсатында отбасыларына (отбасын қолдаудың ресурстық орталықтары, дағдарыс орталықтары, сенім телефондары және т.б.) кәсіби көмек көрсету бойынша Ресурстық орталықтардың қызметін ҮЕҰ бірлесіп ұйымдастыру қажет;

Адамгершілік құқықтарын нығайтуға, отбасы мен отбасын құрудың позитивті образын баулуға бағытталған іс-шаралар жоспарын іске асыруды жалғастыру; бүгінгі заманға сай ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы дәстүрлі отбасы, бала сүю, жауапты ата-ана болу, бақытты көпжылдық отбасы, адамгершілік, психологиялық денсаулықтың позитивті имиджін қалыптасыруды қамтамасыз ету.

Іске асыру мерзімдер

Бастапқы кезеңде (2017 - 2019 жылдары) 2017-2019 жылдары Гендерлік және отбасылықы тұжырымдаманы іске асыру бойынша Жоспарда қарастырылатын, гендерлік және отбасы саясаты нәтижелеріне жетуді одан әрі дамыту бойынша іс-шараларды іске асыруды қамтамасыз ету жоспарланып отыр.

Бұл, соның ішінде, шешім қабылдау деңгейінде басқарушылық лауазымдарда қол жеткізілген гендерлік өкілдікті қамтамасыз ету; мемлекеттік органдарда гендерлік теңсіздікті болдырмау бойынша ұтымды механизмдердің болуы; халықтың жұмыс атқаратындар үлесін арттыру, соның ішінде жоғары білімі бар әйелдердің; балалар мен халықтың өмір сүру сапасын жақсарту үшін құқықтық және әлеуметтік кепілдіктерді қамтамасыз ету; жетім балалар мен қазақстандық азаматтардың отбасыларын тапсырылған, қамқоршысынан айрылған балаларға арналған мекемелердің тәрбиеленушілері үлесін төмендету,гендерлік саясат, отбасыны қолдау саласында қызмет атақаратын, ҮЕҰ республикалық жүйесін құру; гендерлік саясат, отбасыны қолдау, отбасы институты мен отбасы құндылықтарын нығайтуды насихаттау саласында әлеуметтік жобаларды іске асыруға бағытталған, мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты кеңейту.

Екінші кезеңде (2020 - 2022 жылдары) Қазақстанның гендерлік және отбасы саясатының ұзақ мерзімді тапсырмалары мен іс-шараларын іске асыруды бастау жоспарланған.

Үшінші кезеңде (2023-2030 жылдары) тұрақты даму мақсаттарына жетуге бағыттлаған, өз кезегінде әлемдегі 30 дамыған мемлекеттер қатарына енуге мүмкіндік беретін, Қазақстанның гендерлік және отбасы саясатының ұзақ мерзімді мақсаттары және міндеттері іске асырылатын болады.

Гендерлік және отбаслық саясат Тұжырымдамасын іске асыру келесі негізгі нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді.

Мемлекет саясаты, мыңжылдықды дамыту мақсаттарын орындауға нақты бағытталады, соның ішінде еліміздегі гендерлік теңдікке жету.

Екі жыныстың да әріптестігі мен ынтымақтастығы қоғамдық сананың гендерлік парадигмасы болып табылады. Қоғам жалпы, с.і. мемлекеттік қызметкерлер, шешім қабылдау дәрежесіндегі барлық деңгейдегі депутаттар мен басшылар «гендерлік сезімталды» болады.

Әйелдер мен ерлер тең дәрежеде әлеуметтік дамудың, еңбек нарығында және т.б. барлық үрдістеріне, өздерінің жеке, адамдық әлеуетін іске асыра отырып қатысатын болады. Олар, қоғамдық салада да, биресми салаларда да – отбасы, үй еңбегі және бала тәрбиесінде де тең серіктестер болады.

Мұның барлығы азаматтық қоғамды одан әрі жетілдіруге және елімізде «тең демократияны» қалыптасыруға мүмкіндік береді.

Әзірленетін нормативтік құқықтық актілер, мемлекеттік бағдарламлар, әлеуметтік маңызы бар жоспарлар мен жобалар, салалық стратегиялар мен тұжырымдамалар белгіленген тәртіпте гендерлік сараптамадан өткізілетін болады.

Пекиндік қызмет платформасымен ұсынылған 30 %-дық өкілдікті құрайтын, Үкіметте, Парламенте, әкімдіктерде, мәслихаттарда және сот органдарында, өзге салаларда әйелдердің саны басшылық лауазымдарда тең гендерлік өкілдікті қамтамасыз етеді. Мемлекеттік органдардың отбасы, әйелдер мен балалар құқықтары мен мүддесін қоғамдық бірлестіктермен және ҮЕҰ, ынтымақтастығы дамытылатын болады, олар әлеуметтік маңызы бар жобаларды іске асырады.

Гендерлік білім және халықты ағартудың дамыған жүйесі әрекет ететін болады, ол балалық жастан бастап, барлық санаттың жас топтарын қамтитын болады, ол гендерлік стереотиптердіжоюға мүмкіндік береді.

Ерлер мен әйелдердің репродуктивті денсаулығын, балалар мен жастардың денсаулығын сақтау, ана мен баланы қорғау, осы сұрақтармен айналысатын мемлекеттік органдар мен үкіметтік емес ұйымдардың қызметінде басымды болады. Халық денсаулығын жақсарту бойынша дамыған қоғамдық денсаулық сақтау жүргізілетін болады. Тұрақты түрде темекі шегуге, нашақорлыққа және ішімділікке қарсы бағытталған шаралар іске асырылатын болады. Дене шынықтыру және спорт қоғамдық өмірдің ажырағысыз бөлігі болады, жастарға арналған жан-жақты бос уақыт өткізу шаралары ұйымдастырылады.

Қоғамда зорлық-зомбылық болмайтын, адамдарға, ерлер мен әйелдерге, ұл бала мен қыз балаларға арналған лайықты өмір сүру жағдайлары жасалатын болады.

Гендерлік теңдік принципі негіз болған, отбасының эгалитарлық моделі басым болады. Ерлер мен әйелдер бала тәрбиесімен қоса еңбек ақы төленетін жұмысты қатар алып жүруге мүмкіндік алады. Ата-аналардың еңбек белсенділігін арттыру мақсатында, мемлекеттік және жеке мектепке дейінгі балалар мекемелерінің саны жеткілікті түрде қамтамасыз етілетін болады.

Отбасылардың әл-ауқаты көтеріледі, отбасының экономикалық, өсу және мәдени-психологиялық функциясын іске асыруға бағытталған шаралар жасалатын болады.

Қоғамның гендерлік мәдениетін жоғарлатуға бағытталған кең масштабты ақпараттық, ағартушылық науқандарын жүргізу тәжірибесі жалғасатын болады.

Қоғам санасында заманауи адамның, әйел-көш басшы және ер-көш басшы өркениетті бейнесі, елдегі барлық саяси және әлеуметтік процестеріне тепе-теңдік түрде және белсенді қалыптасатын болады. Қоғамның саяси өмірінде әйелдер мен ерлердің ролі тұрақты түрде айқындалатын болады.

БАҚ, білім және мәдениет салалары «гендірлік сезімталды» болады және гендерлік паритет пен ынтымақтастыққа бағытталған бағдарламаларды іске асыратын болады.

Бұның бәрі қоғамның санасын ерлер мен әйелдердің барлық салалар мен қызметтерде әлеуметтік теңділігін өзгертуге мүмкіндік береді.
2. Қазақстан Республикасындағы 2030 жылға дейінгі гендерлік саясаттың негізгі принциптері мен әдістемелері
2.1. Гендерлік теңділікке қол жеткізген шет ел модельдері

Бірыңғай идиалды институционалдық механизмнің моделі жоқ. Әрбір ел, мемлекеттік басқарудың қалыптасқан жүйесіне, гендерлік мәселелерге бөлінетін дәрежеге қарай, өз механизмін қалыптастырады. Ахуалға, органдардың құрылымына қарай олардың құзыреті өзгереді.

Демократиялық институтты құрудағы тәжірибесі мол елдерде ең пәрменді құрылымдар – министрліктер, әйелдер ісі басқармасы, үкіметтік департаменттерден құрылған сарапшылар комитеті мен кеңесшілер құрылған. Олар ұлттық, аймақтық және жергілікті деңгейде жұмыс істейді.

Финляндия – Гендерлік теңдік сұрақтары бойынша Министр, теңділік сұрақтары бойынша Кеңес, Әйелдер – үкімет мүшелері желісі, теңділік сұрақтары бойынша Омбудс-Институты, теңділік мәртебе сұрақтары бойынша Комиссия.

Швеция – Гендерлік теңдік сұрақтары бойынша Министр, мемлекеттік органдардағы гендерлік теңдік құрылымдары, теңді мүмкіндік сұрақтары бойынша Омбудс-Институты.

Норвегия – Бала мен отбасы мәселелері бойынша Министр, гендерлік теңдік сұрақтары бойынша Омбудс-Институты, теңді мәртебе сұрақтары бойынша шағым комиссиясы.

Италия – Теңді мүмкіндіктер ісі бойынша Министр, аймақтардағы теңдік комитеттері.

Австрия – Денсаулық сақтау және әйелдер ісі федералды министрлігі, теңдік мүмкіндікті қамтамасыз ету бойынша Омбудс-Институт басқармасы.

Франция – Паритет және еңбек саласындағы теңділікті қамтамасыз ету мәселелері бойынша Министр.

Осындай органдардың сәтті құрылулары Орта және Шығыс Еуропа елдерінде өтті:

Словения – Тең мүмкіндіктер кеңсесі, ерлер мен әйелдер арасындағы тең мүмкіндіктер Омбудс-Институты, Әрбір министрліктегі ерлер мен әйелдердің тең мүмкіндігі жөніндегі үйлестіруші, Тең мүмкіндік жөніндегі комиссия.

Польша – Ерлер мен әйелдердің тең мәртебесі жөніндегі уәкілетті тұлға, ол елдегі Премьер-Министр аппаратының Мемлекеттік хатшысы болып табылады.

Чехия: Ерлер мен әйелдер мүмкіндіктерін қамтамасыз ет жөніндегі Үкіметтік кеңес.

Бұрынғы Совет Үкіметі елдерінің қатарында гендерлік әдістемелерді іске асыруға бағытталған келесі елдер:

Литва: Премьер-Министр жанындағы халықаралық қатынастар мен үкіметтік емес ұйымдармен байланыс бойынша мемлекеттік кеңесші, тең мүмкіндіктер бойынша Омбудс-Институты, Статистика департаментіндегі гендерлік сұрақтары бойынша басқарма;

Азербайжан: Әйелдер ісі жөніндегі Ұлттық комиссия, гендерлік әдістемелерін енгізу бойынша ведомствоаралық комиссия, министрлер деңгейіндегі ведомствоаралық кеңес;

Өзбекстан: Премьер-Министр жанындағы әйелдер комитеті;

Латвия: Әйелдер ісі жөніндегі Мемлекеттік комитет;

Эстония: Әйелдер ісі жөніндегі Мемлекеттік комитет.

Алдыңғы қатардағы елдердің саясатында айтарлықтай көңіл мемлекеттік басқармалардағы ерлер мен әйелдердің теңдік мәселесіне бөлінеді.

Швеция – Гендерлік теңдік сұрақтары бойынша Министр, мемлекеттік органдардағы гендерлік теңдік құрылымдары, теңді мүмкіндік сұрақтары бойынша Омбудс-Институты.

Норвегия – Бала мен отбасы мәселелері бойынша Министр, гендерлік теңдік сұрақтары бойынша Омбудс-Институты, теңді мәртебе сұрақтары бойынша шағым комиссиясы.

Италия – Теңді мүмкіндіктер ісі бойынша Министр, аймақтардағы теңдік комитеттері.

Австрия – Денсаулық сақтау және әйелдер ісі федералды министрлігі, теңдік мүмкіндікті қамтамасыз ету бойынша Омбудс-Институт басқармасы.

Франция – Паритет және еңбек саласындағы теңділікті қамтамасыз ету мәселелері бойынша Министр.

Осындай органдардың сәтті құрылулары Орта және Шығыс Еуропа елдерінде өтті:

Словения – Тең мүмкіндіктер кеңсесі, ерлер мен әйелдер арасындағы тең мүмкіндіктер Омбудс-Институты, Әрбір министрліктегі ерлер мен әйелдердің тең мүмкіндігі жөніндегі үйлестіруші, Тең мүмкіндік жөніндегі комиссия.

Польша – Ерлер мен әйелдердің тең мәртебесі жөніндегі уәкілетті тұлға, ол елдегі Премьер-Министр аппаратының Мемлекеттік хатшысы болып табылады.

Чехия: Ерлер мен әйелдер мүмкіндіктерін қамтамасыз ет жөніндегі Үкіметтік кеңес.

Бұрынғы Совет Үкіметі елдерінің қатарында гендерлік әдістемелерді іске асыруға бағытталған келесі елдер:

Литва: Премьер-Министр жанындағы халықаралық қатынастар мен үкіметтік емес ұйымдармен байланыс бойынша мемлекеттік кеңесші, тең мүмкіндіктер бойынша Омбудс-Институты, Статистика департаментіндегі гендерлік сұрақтары бойынша басқарма;

Азербайжан: Әйелдер ісі жөніндегі Ұлттық комиссия, гендерлік әдістемелерін енгізу бойынша ведомствоаралық комиссия, министрлер деңгейіндегі ведомствоаралық кеңес;

Өзбекстан: Премьер-Министр жанындағы әйелдер комитеті;

Латвия: Әйелдер ісі жөніндегі Мемлекеттік комитет;

Эстония: Әйелдер ісі жөніндегі Мемлекеттік комитет.

Алдыңғы қатардағы елдердің саясатында айтарлықтай көңіл мемлекеттік басқармалардағы ерлер мен әйелдердің теңдік мәселесіне бөлінеді.