Қазақстан республикасы бiлiм және ғылым министрлiгi еуразия гуманитарлық институты

              311 

 

4.  Клиническая  систематика  задержки  психического  развития  //  Актуальные 

проблемы  диагностики  задержки  психического  развития  у  детей  /  Под  ред.  К.  С. 

Лебединской. – М.: Педагогика, 1982. 

7. Коррекционная педагогика: Основы обучения и воспитания детей с отклонениями в 

развитии: Учеб. пос. для студ. сред. пед. уч. заведений. / Под ред. Б.П. Пузанова. – 3-е изд., 

доп. – М.: Академия, 1999. – 160 с. 

8.  Пассов  Е.И.  Коммуникативный  метод  обучения  иноязычному  говорению  /  Е.И 

Пассов.- 2 издание – М.: Просвещение, 1991. 

9.  Роль  установки  в  развитии  межличностной  компетентности  детей  с  нарушенным 

психическим развитием // Практическая психология и логопедия. Буфетов Д.В. – 2004. – №1. 

– С. 63-68. 

10.  Развитие  речевого  общения  дошкольников  с  задержкой  психического  развития  // 

Практическая психология и логопедия. Виноградова, О.А. – 2006. – №2. – С.53-54. 

11.  Развитие  навыков  общения  у  детей  с  ограниченными  интеллектуальными 

возможностями  в  семье//  Вестник  психосоциальной  и  коррекционно-реабилитационной 

работы. Зайцев, Д.В. – 2006. – №1. – С. 62 – 65. 

12.  Практическая  психология  в  работе  с  детьми  с  задержкой  психического  развития: 

пособие для психологов и педагогов. Никишина, В.Б. – Москва: ВЛАДОС, 2004. – 126с. 

13.  Основы  специальной  психологии:  Учеб.  пособие  для  студ.  сред.  пед.  учеб. 

заведений / Под ред. Кузнецовой Л.В. – Москва: Академия, 2003. – 480с. 

14.  Нарушения  психического  развития  в  детском  возрасте  /  В.В.  Лебединский.  –  М., 

2003. 

15.  Психологические  особенности  детей  и  подростков  с  проблемами  в  развитии. 

Изучение и психокоррекция./ Под ред. У.В. Ульенковой. – СПб., 2007. 

 

 

 

 

Е.C. Адаева 

Астана қ. (Қазақстан) 

 

«ҚАР ҚЫЗЫ» ПОВЕСІНІҢ АУДАРМАСЫНДАҒЫ ЭКСПРЕССИВТІ 

СТИЛИСТИКАНЫҢ БЕРІЛУ СИПАТЫ 

 

Шығарманың  көркемдік,  әсерлілік  сипаты  ондағы  көркемсөздің  эмоционалдығында, 

экспрессивтік  бояуының  қанықтығында.  Демек,  сөздерді  ой  елегінен  өткізіп,  өзінің  танымдық 

әлемін,  ішкі  сезімін  оқырманға  әсерлі  жеткізу  –  қаламгер  шеберлігінің  көрінісі.  Көрнекті 

жазушы  Оралхан  Бөкей  де  өз  шығармаларында  қарапайым  сөзді  құбылта  кестелей  отырып, 

алуан түрлі айшықты өрнектер жасайды, оқырманның сезім пернесін дәл басып, оны түрлі сезім 

иірімдеріне  жетелейді.  Сондықтан  да  О.Бөкей  шығармаларындағы  экспрессияны  білдірудің 

тілдік  құралдарын  қарастыра  отырып,  оның  аудармадағы  көрінісін  саралау  –  бүгінгі  көркем 

аудармадағы  өзекті  мәселелердің  біріне  жатады.  Осы  орайда  жазушының  шоқтығы  биік 

шығармаларының бірі – «Қар қызы» повесін негізге ала отырып, авторлық экспрессияның орыс 

тіліндегі аудармасын қарастырып көрейік. Повестің орыс тіліндегі аудармасын жасаған  белгілі 

тәржіман – А.Ким.  

Жазушының монолог сипатындағы ойтолғамдарындағы экспрессивті лексиканың алатын 

орны ерекше. Шығармада жазушы төл сөзді  беру тәсілдерін ажыратып жұмсайды: ең алдымен 

ол  төл  сөз  диалог  пе,  монолог  пе  –  осыған  қарай  конструкция  құрайды.  Одан  соң,  төл  сөз 

айтылған  сөз  бе,  кейіпкердің  ойы  ма  –  бұл  да  өз  құрылымымен,  тіпті  өз  тыныс  белгілерімен 

келеді.  Мәселен,  повестегі  үш  кейіпкердің  әрқайсысының  адасып  жүріп,  өткен  шақтарын  көз 

алдарына елестеткен ойлары ешбір нүкте қойылмастан, кітаптың үш-төрт бетінде тұтас берілген. 

              312 

 

Синтаксистік  тұтастық  деп  аталып  жүрген  бұл  сойлемдер  өлең  шумақтарындағы 

компоненттердің  өзара  қоюласқанындай,  бір-бірімен  жымдасып,  топтасып  келеді.  Мысалы, 

Нұржанның ойынан: алғашқы үш құрылым (сөйлем) ма, ме, па, пе, ба, бе шылауларымен келген 

сұраулы сөйлемдер шығарманың экспрессиялығын арттырып тұр.  

«Баяғыда аспан  не деген түпсіз, көкжиек не деген шексіз шексіз еді: өз ойымменен өзім 

арпалысып жатып, күннің еңкейгенін, енді түнгі ұйқысы – ұясына бататынын, сонымен бірге 

бүгінгімен бақилыққа қоштасатынымды, бірақ жылдар  сусып өткен сайын дәл осылай қыстан 

қалған  маяның    үстінде  көкке  қарап  шалқамнан  жатқан  жалқы  сәттік  оңаша  күйімді 

сағынатынымды  байқадым  ба  сонда;  ой  дегенің  сол  аспан,  сол  көкжиек  сияқты  шетсіз  де 

шексіз  емес  пе;  ендеше  жүз  рет  ойлағанша,  көз  шалқыған  батар  күннің  нұрына  балқыған 

көктемнің  кербез келбетіне бір рет қарағаным ғанибет емес пе?» [1,338]. 

Аудармасын қарастырып көрейік:  

«И  откуда  мне  было  знать,  –  думал  теперь  Нуржан,  –что  я  навсегда  запомню  этот 

вечер,  что  из  всех  дней,  сгоревших,  улетевших  без  следа,  именно  этот  день  станет  для  меня 

памятным и я буду тосковать по нем, как тосковал и в тот вечер, лежа на старом остожье, 

где оставалось немного сена...». Думы– они бесконечны, как небо, как облака в нем; но чего они 

стоят если можно хотя бы взглянуть на закат солнца, на свежую краску юной весны... [2,274]. 

Аудармашы  түпнұсқаның  өзіндік  әуенін,  образдылықты  бере  біліп,  үзінді  мағыналық 

жағынан дұрыс аударылған. «...ой дегенің сол аспан, сол көкжиек сияқты шетсіз де шексіз емес 

пе»  тіркесінің  «Думы  –  они  бесконечны,  как  небо,  как  облака  в  нем»  болып  аударылуы  сәтті 

шыққан деп айта аламыз. Үзіндінің тәржімалану дәрежесі көркем шығарманы аудару барысында 

қойылатын талаптарға жауап беретіндігімен көңілге қуаныш ұялатады. Аудармада түпнұсқаның 

ұлттық  сипаты  сақталған.  Жалпы  көркем  аударманың  негізгі  міндеті  түпнұсқаға  балама  бола 

алатындай аударма жасау болса, бұл үзіндінің аудармасы балама аударма болып табылады. «Ал 

баламалылық  дегеніміздің  өзі  –  түпнұсқадағы  мазмұнның  семантикалық,  стилистикалық  және 

функционалды-коммуникативтік  ақпараттың аудармада дұрыс берілуі» [3,86]. Одан кейінгі топ-

шумақ    білмейді,  тербейді,  қытықтайды  деген  шақтық  тұлғалары  біркелкі  етістіктер  арқылы 

топтасып ойдың экспрессивтілігін күшейтеді.  

Енді бірсыпыра сөйлемдерді басында келген «ал» сөзі біріктіреді: 

«Не  ұзын  не  қысқа  емес  қою  шаш  бұйралана  қобырап,  ашық  маңдайды  қызғана 

жасырады;  ал  енді  ғана  мүсіндене  бастаған  тіп-тіке  балтыр  миуа  ормандарда  сирек 

кездесетін  қос  қайыңның  сүмбіл  бітіміндей,  ал  тал  шыбықтай  бұралған  талдырмаш  бел  үп 

етіп  самал  тұрса  майысатындай.  Ал  батар  күннің  батсайы  бояуын  жағынған  тоғжан  бет, 

жібек  мойын,  баян  төс  пен  қаракөз  –  менің  де,  сенің  де  тек  түсіңде  ғана  көріп,  жырлардан 

оқитын... теңдессіз сұлулық...» [1,338]. 

Бұл  ой-монолог  поэзия  құрылымына  жақындастырыла  жасалған.  Әрине,  мұнда  өлең 

сөздегідей ұйқас пен ырғақ өлшемі жоқ, бірақ конструкция бөлшектері тұтас өлеңдегідей жеке 

шумақтарға бөлініп, сол периодтардан тұтас бір ой-мәтін жасалып тұр. 

Енді осы үзіндінің аудармасын қарап көрейік: 

«На  лбу  и  на  шее  черные  волосы  вьются  колечками,  стан  тонок  и  гибок,  как  прут 

тальника, качающегося под ветром... Я лежал затаившись, не смея шевельнуться...» [2, 274]. 

Түпнұсқа  мен  аударма  мәтіндерін  салыстыра  бастасақ,  аудармашының  ұзыннан-ұзақ 

конструкцияны  бір  ғана  сөйлеммен  аударғанын  байқаймыз.  Түпнұсқадағы  сұлулықты 

бейнелейтін  тоғжан  бет,  баян  төс  т.б.  эпитеттер  мүлде  аударылмай  қалған.  Аудармашы 

О.Бөкеевтің стиліндегі осы ерекшелікті жеткізе алмағандығын көреміз. 

Тілімізді байытатын, сөздік қорымызды молайтып тереңдете түсетін мағыналы сөздердің 

бірі – синонимдер болса, олардың да шығарманың экспрессиясын арттырудағы рөлі ерекше. О. 

Бөкей  тілдік-стильдік  құрал  ретінде  лексикалық  синонимдерді  қолданумен  шектеліп  қалмай, 

кейіпкерлердің  мінез-құлық  ерекшеліктерін,  психологиялық  жай-күйлерін  фразеологиялық 

синонимдерді қолдану арқылы ғажап үлгісін көрсетеді.