Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық

1.Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы, 2010.– 608 б

2.Зекенова. Ш.З. Көркем шығармаларда кездесетін кейбір бейвербалды элементтердің ұлттық-мәдени ерекшеліктері// Жас ғалымдар зерттеулері. – Алматы, 2009. – 57-59б.

3.Ешимов М. Ым семантикасы: Универсалды және ұлттық табиғаты – Алматы, 2004.

В этой статье говорится личные описания вербальных методов в казахском языке и особенности их использования в сочинениях писателя Кабдеша Жумадилова.

In this article is spoken personal descriptions of verbal methods in Kazakh language and features of their using in compositions of writer Kabdesh Zhumadilov.

Қоғамдық сананың ғылыми нысанын дамытуда және оны тереңдетуде, ғылыми танымның ауқымын кеңейтуде ХХ ғасырдағы әдеби тіл тарихындағы ұлы тұлғалардың бірі, ұлт перзенті Ахмет Байтұрсынұлының баға жетпес рухани мұрасы мен сан салалы еңбектерінің ықпалы өлшеусіз зор болды. 1923 жылы Орынбор, Ташкент қалаларында өткізілген А.Байтұрсынұлының елу жылдық мерейтойына орай М.Дулатов, Е.Омаров, С.Сәдуақасов, С.Сейфуллин, М.Әуезов сынды «Ұлт ұстазы» деп ұлықтаған қазақ зиялыларының тарапынан ғалымның өмірі мен шығармашылық қызметіне арналған мақалалар жазылып, әдеби, зерттеу еңбектері жайлы ғылыми пікір-тұжырымдар айтылып, өз дәуірінде де зор бағасын алған-ды. Кезінде «Еңбекші қазақ» газетінде (1923 жыл, 30 қаңтар) жарияланған «Ахмет Байтұрсынұлы елуге толды» атты мақаласында: «Қалың қазақтың ұлт намысын жыртып, ұлттық арын жоқтаған патша заманында жалғыз-ақ Ахмет еді. Қазақтың ол уақыттағы кейбір оқығандары уез, губернатор, соттарға күшін сатып, тілмаш болып, кейбір оқығандары арларын сатып ұлықтық істеп жүргенде, Ахмет қазақ ұлтына жанын аямай қызметтерін қылды...» деп баға берген С.Сейфуллиннің сол кезгі танымы, өзге де қазақ зиялыларының әділ бағалау, пайымдаулары Байтұрсыновтану ілімінің бастауында тұрып, негізі қалануына зор ықпалын тигізген еді.

Ғұлама ғалымның шығармашылық дүниесін, асыл мұраларын тереңірек танып-білу, зерттеп-зерделеу жұмыстары өткен ғасырдың 80-жылдарында басталып, Байтұрсынов ілімі жайлы бірқатар мақалалар жарияланып, еңбектер жарық көрді. Солардың ішінен Р.Сыздықова, Ә.Қайдаров, Т.Қордабаев, С.Кеңесбаев, Ө.Айтбаев, Р.Нұрғалиев тәрізді танымал ғалымдардың А.Байтұрсынұлының қайраткерлік, ғалымдық, ағартушылық қырларын танытатын мақалаларын ерекше айтуға болады. Ахметтану ғылымының бастауына негіз болған құнды пікір айтқандардың алғашқы ғылыми шоғыры тіл ғылымының кешегісін бүгінгісімен байланыстыратын арнасын кеңейтіп, толықтыра түсті деп ұғамыз.

Туған тіліміздің табиғаты мен тұрпатын, сыры мен сымбатын алғашқы болып танып, зерттеп-зерделеген А.Байтұрсынұлы бүгінде қалыптасқан көптеген ғылыми-теориялық мәселелердің негізін салды. А.Байтұрсынұлы 1929 жылы 8 наурызда жазған «Өмірбаянында»: «...ең алдымен, қазақ тілін фонетикалық, морфологиялық және синтаксистік тұрғыдан зерттеумен; екіншіден, қазақ алфавитін, орфографиясын жеңілдету және реттеу үшін реформа жасаумен; үшіншіден, қазақтың жазба тілін лексикалық шұбарлықтан, басқа тілдердің синтаксистік ықпалынан тазартумен; ақыры, ең соңында, төртіншіден, проза (ісқағаз, публицистика, ғылыми жазба тіл) тілін жасанды кітаби тіл арнасынан стилистикалық өңдеу, қазақ сөздерінен термин жасау арқылы халықтың жады тілінің арнасына көшіру істерімен айналыса бастадым. Бұлар өзім жасаған оқулықтар және өзім редакциялаған «Қазақ» газеті арқылы іске асты» [1,235] - деген баяндауынан ғалымның қазақ тіл білімі саласындағы ұлан-ғайыр еңбегі, қайраткерлік қолтаңбасы жүйелі түрде сараланып көрсетілген. Сол кездегі қазақ халқының рухын сергіткен, рухани ой-санасына зор сілкініс әкелген «Қазақ» газетінің қоғамдағы орны, тәуелсіз, өркениетті елге аса маңызды баспасөз құралы екендігі түсіндіріліп, ғалымның ғылыми, публицистикалық шығармалары қоғам назарына ұсынылып, насихатталып отырды.

А.Байтұрсынұлының ғылыми танымдарының бір парасы – сөз өнері жайында зерделеген ой-тұжырымдары. Әлемдік ғылымның озық идеяларын басшылыққа ала отырып, танымдық-көркемдік деңгейі жоғары, мазмұны терең, бейнелі көркем шығармаларды тілдік дерек ретінде алып, сөз өнері тұрғысынан талдап, өзіндік ғылыми тұжырымдар жасайды. Ғұлама ғалым «өлеңінің өнер екенін біліп жаза бастаған Абайдың» сөз өнеріне, Абай шығармашылығына зер салып, оны әр қырынан зерттеудегі еңбектері оның алғашқы абайтанушы-ғалым екендігін айғақтайды. 1913 жылы жарияланған «Қазақтың бас ақыны» атты мақаласында А.Байтұрсынұлының Абайға берген бағасы, ұлы ақынның рухани болмысын, қазақ әдеби тілі тарихындағы алатын орнын анықтауы, ұлттық сөз өнеріндегі өлеңдерінің маңыздылығын, көркемдік-эстетикалық ерекшеліктерін сипаттауы, шығармашылық қолтаңбасын терең тануы шынайы ғұлама ғалымға тән айрықша көрегендіктің, білгірліктің, өлең сөздің қадірін бағалай алатын ақындық сезімталдықтың, талғампаздықтың үлгісі екенін айқын танытады. Абай өлеңдерінің тілдік табиғатын, «сөзі аз, мағынасы көп, тереңдігін» ұғындырып, Абайдың поэтикалық тіл кестесі жайында ғылыми тұжырымдар жасайды: «Абай өлең жақсы болуға тиіс шарттардың бәрін жақсы білген. Сондықтан өлеңі қай тарапынан болса да толық... Абай өзі тексергіш болған соң, оның өлеңін тексеріп, қате шығарып ешкім жарыта алмайды». Бұл – қазақтың бас ақынының поэзиясын терең түсініп, бар ықыласымен мейлінше жоғары бағалағаны болса керек. Абай әлемін танып-білудің мәңгілік үрдіс екенін көрсетеді.

А.Байтұрсынұлы қазақ тіл білімінің негізгі салаларының құрылымдық жүйесін саралап, ғылыми негізін салған теориялық зерттеулерінен бастап қазақ терминологиясы, аударма теориясы, сөз мәдениетіне (тіл қисынына) қатысты мәселелерді қарастырған ғылыми еңбектері де, ұлттық мүддеге негізделген ой-толғамдары да бүгінгі рухани-мәдени өмірімізде алатын орны ерекше құнды дүниелер болып табылады.

Қазіргі таңда қоғамның мәдени-рухани сұраныстарының басты талабы –қазақ әдеби тілінің қолданыстық аясын кеңейтіп, тілдік мәдениетін көтеру. Ал сөз мәдениетінің өзекті де ғылыми-әлеуметтік мәні зор мәселесі – терминология мәселесі. Демек, ана тіліміздің сөздік қорын байытып, әдеби тілімізді дамытып кеңейтетін, сөз мәдениетінің көрсеткіші болып танылатын терминдерге қатысты сөз нормаларын зерделеу де маңызды болмақ. Аударма терминдердің мағыналық дәлдігін, қазақ тілінің құрылымдық жүйесі мен сыртқы тұлғалық сәйкестігін қатты ескеру керектігі – сөз мәдениетінің басты талабы, нормалаудың негізгі критерийі. Бұл тұрғыдан қазіргі тілімізде қолданылып жүрген қазақ тіл білімі және әдебиет саласындағы ғылыми терминдердің жасалу негіздері, оның тұрақталуы А.Байтұрсынұлы есімімен тікелей байланысты екендігі мәлім. Ғұлама ғалымның тілдік ұғымдар мен категориялардың мәнін айқындап берген анықтама-түсініктемелерінің ғылыми тереңдігі, дәлдігі мен анықтығы тұрғысынан қазіргі ғылым үшін аса маңызды болып отыр. Халық тілінің бай сөздік қорынан мағынасы терең, ұғымдық аясы кең сөздер мен сөз тіркестерін термин ретінде ұсынып, соның негізінде қазақ тіл білімі мен әдебиеттанудың салалық терминдерін, ұғым-категорияларын ұлттық үлгіде жасап, дәлелді тұжырымдарымен ғылыми негіздеді. Мысалы, сөз талғау, сөз өнері, әуез өнері, ділмар сөз (афоризм), шешен сөз, көсем сөз, пайымдама, шығарма, ауыз әдебиеті, тіл қисыны, меңзеу, теңеу, шумақ, бунақ, көріктеу, әсерлеу,т.б.

«Тіл – құрал» еңбегінде сөз мәдениеті, стилистика ғылым салаларына қатысты бірқатар терминдерге алғаш рет балама атаулар ұсынылып, іргелі ұғым-категориялары айқындалып, ғылыми түсініктемелер беріледі. Қазіргі сөз мәдениетінің теориялық негіздерін құрайтын тілдің қатысымдық (коммуникативтік) сапаларын анықтаудағы бірқатар ізденістер ғалымның осы бағыттағы таным-түсініктеріне сүйеніп, бай тәжірибесіне негізделіп жүргізілген. «Сөз талғаудың» сапалық белгілерін айқындауда: тіл анықтығы, сөз дұрыстығы,тіл тазалығы, тіл дәлдігі, тіл көрнекілігі тәрізді ұғымдық категорияларын алғаш танып, термин дәрежесінде қолданысқа енгізіп, ғылыми айналымға түсірген А.Байтұрсынұлының бұл саладағы қызметі зор екендігі ақиқат. Сөз сапасының түрлеріне жеке-жеке анықтама-түсініктемелер беріліп, тілдік деректермен дәйектеліп, ғылыми тұрғыдан нақты талданады. Сөз мәдениетіне қатысты ұғым-категориялар, сөз сапасының түрлері сияқты бірқатар теориялық мәселелердің ғылыми негізделуі А.Байтұрсынұлының еңбектерінен бастау алады десек қателеспейміз.

Қазақ тілінің табиғатын, құрылымдық жүйесін терең таныған ғалым лингвистикалық зерттеулерінде терминжасамның аударма ісінде өз ана тіліміздің бар мүмкіншілігін, төл сөздігін орынды пайдалану қажеттілігін баса айтып, «тіліміздің сақталуының қамын ойлау» қарекетін ұғындырады. Сол арқылы тіліміздің таза әдеби тіл дәрежесінде сақталуы сөз талғаудағы шарттарды толық пайдаланғанда ғана жүзеге асатындығы тұжырымдалып, нақты деректермен дәйектеледі. Сөз сапасының басты көрсеткіші – тіл тазалығы екенін сезінген ғалымның терең танымы қазіргі сөз мәдениетіндегі қатысымдық сапаның бір түрін белгілейді, тіл тазалығы ұғымына алғаш анықтама беріліп («тіл тазалығы дейтініміз – ана тілдің сөзін басқа тілдің сөзімен шұбарламау»), оған қойылатын талаптар да ғалым еңбегінде жүйеленіп көрсетіледі:

- ескірген сөздерге жоламау;

- жаңадан шыққан сөздерден қашу;

- өз тілінде бар сөздің орнына басқа жұрттан сөз алудан қашу;

- жергілікті сөздерге, яғни бір жерде айтылып, бір жерде айтылмайтын сөздерге жоламау.

Тіл тазалығының аса маңызды, қажетті сөз сапасы екені ғалымның мына тұжырымдауынан анық байқалады: «Біз сияқты мәдениет жемісіне жаңа ауызы тиген жұрт, өз тілінде жоқ деп мәдени жұрттардың тіліндегі даяр сөздерді алғыштап, ана тілі мен жат тілдің сөздерін араластыра-араластыра ақырында ана тілінің қайда кеткенін білмей айырылып қалуы ықтимал. Сондықтан мәдени жұрттардың тіліндегі әдебиеттерін, ғылым кітаптарын қазақ тіліне аударғанда пән сөздердің даярлығына қызықпай, ана тілімізден қарастырып сөз табуымыз керек. Сонда біздің әдебиетіміздің тілі таза болып, жоғарыда айтылған талғау салтының салты орындалған болады» деген ұлы талабын нақты жүзеге асыруға өзі көп күш жұмсады [3,235]. Бұл – қазақ тілінің тазалығы үшін, ғылыми терминдерді қалыптастыруда «халықтық сөйлеу тәжірибесіне ыңғайластыру үшін» жүргізген саналы күресі, сол кезеңдегі өз ұлтын, өз халқын мәдениетті елдер қатарына қосу жолындағы қайраткерлік ісі мен өнегелі қолтаңбасы.

«Тіл – құрал» еңбегінің «Сөз талғау» бөлімінде шығарма тілінің әншейін тіл және ақын тілі болып бөлінетіндігі, өзіндік айырмашылықтары сараланып талданады. Бұл жердегі ғалымның қолданған әншейін тіл, ақын тілі деген терминдік атаулары тілдің қазіргі нормасына сәйкес әдеби тіл, көркем тіл деген мәнде жұмсалып тұрғандығы бірден аңғарылады. Өйткені әншейін тіл сөз сапаларың (сөз дұрыстығын, анықтығын, тазалығын, дәлдігін, көрнектілігін), сөз талғаудың, яғни әдеби тілдің шарттарын сақтауды талап етеді, ал ақын тілі сөз сапасын ұстанумен қатар шығарма тілінің көрнекті, әуезді болуын талғайды, яғни ойды (шығарма сөзді) көркем де әсерлі, бейнелі етіп жеткізуді көздейді. Демек, тілдің қалыпты заңдылықтарын, нормаларын сақтау әрекеті сөз мәдениеті ғылымына әкеп саяды, ғұлама ғалым тілімен айтқанда, «сөздің келісті болатын заңдарын, шарттарын біліп тізу – тіл қисыны деп аталады».

Сөз дұрыстығы болудың негізгі шарттарын: түрлі жалғау, жұрнақ, жалғаулықты жақсы білу, өз орнында тұтыну; дұрыс септеп, көптеп ымыраластыру; сөйлемдерді дұрыс орналастыру, құрмаластыру деп саралап көрсетеді. Қазіргі сөз мәдениетіндегі лексика-грамматикалық нормаларды бұзбай, тілдің ішкі жүйесіндегі заңдылықтарды сақтай отырып, дұрыс қолдану дегенді аңғартады.

Қазіргі қолданыста сөз мәнерлілігі не сөз әсерлілігі деп танылатын тіл көрнектілігін арттыруға қызмет ететін тілдің бірқатар көріктеу(бейнелеу) тәсілдерін орынды пайдалану керектігін де зерттеуші-ғалым саралай келіп, әрқайсысына анықтама беріп, Абайдың, Мағжанның әдеби үлгілерін, өзге де тілдік деректерді мысал ретінде алып, жан-жақты талдау жасайды.

Тілдің теориялық негізін қалаушы ғана емес, қазақ тілінің ғылым тілі ретінде дамуына, көсем сөз (публицистикалық) стилінің қалыптасуына да орасан қызмет етті. Бұл тұрғыдан да дәлелді тұжырымдарымен жүйеленген білімнің ғылым деп аталатынын анықтай отырып, пән (ғылым) шығармасының асылын пайымдама деп, оның басты түрлерін (пән(ғылым); сын; шешен сөз; көсем сөз) атап көрсетеді. Қазіргі зерттеулерде сөйлеу мәдениетінің әдеби түріне шаршытоп алдында ресми түрде айтылатын шешендік сөздер жатқызылады. А.Байтұрсынұлы шешен сөйлеу мәдениетіне қойылатын талаптарды, шешендік сөздердің бірнеше сипат-белгілерін (сендіру, нандыру, ұйыту, жанға әсер ету,т.т.) айқындай отырып, шешендіктану ғылымының да теориялық негіздерін қалыптастыруға қызмет еткені аңғарылады. Шаршы топ алдында сөйленетін сөзді «шешен сөз», ал публицистиканы «көсем сөз» деген терминдік атаулармен беріп, алғаш рет тілдік қолданысқа енгізеді (көсем сөз – әлеумет ісіне басшылық пікір жүргізетін сөз). Шешендік туралы ойларын пайымдай келіп, ғалым мынадай түрлерін саралап көрсетеді:

1.Шешендер жиынды аузына қаратып, нандырып, сендіріп, мемлекет ісіне қарар шығару мақсатымен сөйлегенде, саясат шешен сөз деп аталады.

2.Шешендер сотта айыпкер адамдарды ақтау иә қаралау мақсатпен сөйлегенде, сот билігіне әсер ету үшін айтқан сөздері билік шешен сөзі деп аталады.

3.Біреудің халық алдында еткен еңбегін, өткізген қызметін айтып, қошеметтеп сөйлеген шешеннің сөзі қошемет шешен сөз деп аталады.

4. Білімділердің, ғалымдардың пән мазмұнды сөйлегені білмір шешен сөзі деп аталады.

5.Дін жайынан сөйлеген ғұламалар сөзі, молдалар сөзі уағыз деп аталады [4,405]. Бұдан түйетініміз, А.Байтұрсынұлы сол кездегі қазақтың саусақпен санарлықтай аз журналистерінің, маңдай алды көсемсөзшілерінің бірегейі ретінде танылғандығын, туған ұлты, оның тілі үшін аянбай қалтқысыз қызмет еткенін айғақтайды.

Қысқасы, келтірілген бірер деректерден-ақ А.Байтұрсынұлының қазақ мәдениеті тарихында әдеби тілдің сапалық дамуы үшін жан аямай күресіп қызмет еткені оның ғылыми-танымдық зерттеулерінен анық байқалады.Сөз мәдениеті ғылымының қалыптасуы А.Байтұрсынұлының зерттеу еңбектерінен бастау алады, оның теориялық мәселелері алғаш рет ғылыми шығармашылығында негізделіп айқындала түседі, бұл турасындағы өміршең ой-тұжырымдарының қазақ тілі мәдениетінің одан әрі дамуы жолында бағыт-бағдар болатыны сөзсіз.

Әдебиеттер:

1 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). –Алматы: «Ана тілі»,1992.

2. Байтұрсынұлы А. Әдебиет танытқыш. Бес. том. шығ. жин. –Алматы: «Алаш»,2003,1-том.

3. Байтұрсынұлы А. Тіл – құрал. –Алматы: «Сардар», 2009.

4. Байтұрсынұлы А. Әдебиет танытқыш. Бес. том. шығ. жин. –Алматы: «Алаш», 2003,3-том.

Резюме

В этой статье рассмотрены вопросы культуры речи и коммуникативные нормы казахского литературного языка в трудах А.Байтурсынулы.

Қалып етістіктерін жан-жақты да терең қарастырған М.Оразов жалпы етістіктердің өзін 11 лексика-семантикалық топқа жіктеп, 4-топқа қалып етістіктерін топтастырады. Етістіктің бұл тобы қимыл әрекетті білдірместен қимылдың не заттың қалпын, қимылдық белгісінің бір дәрежеде болуын білдіреді: жантаю, шынтақтау, отыру, тұру, семіру т.б. Бұл етістіктерді ғалымдарымыз қалып-сапа не қалып-күй етістіктері деп атап жүр. М.Оразов семаларының арақатынасын салыстыра отырып, олардың өзін іштей бірнеше топқа бөледі:

1) Қалып-сапа етістіктері. Бұл етістіктер, көбінше, иелік зат есімдерге не сын есімдерге байланысты қалып сапаны білдіреді де, сол сапаның біртіндеп өзгеруін не тұрақтылығын анық көрсетеді: ұзаю, азаю, көгеру, көбею, ағару, қалыңдау, шіру т.б.

2) Адамның не жанды заттардың қалып-күйін білдіретін етістіктер. Мысалы, азу, толу, семіру, жантаю, қисаю, ұйықтау, өлу, ісу, жүдеу, шаршау, арықтау т.б.

3) Таза қалыптық мәнді білдіретін етістіктер. Оған отыр, жатыр, жүр, тұр төрт етістігі жатады [1, 21 б.].

Біздіңше, қалып-сапа етістіктерінің ішіндегі отыр, жатыр, жүр, тұр тұлғалары жұмсалуы жағынан өзгешелеу. Сын есімнен туындаған етістіктер болсын (көгеру, ағару және т.б.), жанды заттардың қалып күйін білдіретін етістіктер болсын (арықтау, шаршау және т.б.) сол күйге жету процесін білдіреді. Яғни нысанның қалып-күйі процесс аяқталғаннан кейінгі нәтиже. Мысалы, азайды аз қалды (нәтиже); көгерді көк болды (нәтиже); шаршады бұрын тың еді, енді шаршады (нәтиже). Аспектуалдық тұрғыдан алғанда қалып-сапа мағынасы аяқталған қимылдың нәтижесі болып тұр. М.Оразов көрсеткен ағару, қалыңдау, жану, көбею, көгеру, толу, семіру, жүдеу, шаршау және т.б. етістіктерінің бойында қалып-сапаның мағынасы жоқ, олар қимылдың жүзеге асуының нәтижесін білдіруінің арқасында қалып-сапа мәнін беріп тұр. Ал отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктерінің бойында таза қалыптық мән бар. Қалып етістіктерінің бұл түрі жоғарыдағыдай көгеріп барып көк болған жоқ. Ол оның жүйедегі жеке тұрғандағы төл мағынасы болып табылады. Оларға берілген атаудың (қалып) өзі айтып тұрғандай етістіктің бұл түрлері заттың қалыптық күйін білдіреді. Қазақ тілінде етістік тұлғалық түрге бай болғандықтан, қалып етістіктерінің тілдегі мағынасы тек қалыптық күйді білдірумен ғана шектелмейді. Қалып етістіктер етістік тұлғасына жалғанатын барлық функционалдық морфемаларды жалғай алады. Осыған байланысты оның тілдегі жұмсалымдық мағынасы сан қилы болып келеді. Есімше және көсемше тұлғаларында қолданылатын бұл етістіктер сөйлемде өткен және келер шақ мағыналарында келеді. Ал түбір күйінде жіктеліп келгенде қимылдың нақ осы шақта өтіп жатқандығын білдіреді. Қалып етістіктерді нақ осы шақты жасайтын грамматикалық көрсеткіш ретінде де қарауға болады.

Қалып етістіктер де грамматикалық қызметте жұмсалу кезінде өзінің бастапқы семантикалық мағынасын әрқашан сақтайды. Басқаша айтсақ грамматикалық қызметі кезінде олардың лексикалық мағынасы категориялық мағына жасауға қатынасып отырады. Олар тіпті көмекші етістік қызметінде де қалып мағынасын сақтайды, ал басқа көмекші етістіктер жетекші етістік қызметіндегі мағынасынан қол үзеді. Салыстырайық, оқып отыр > оқып берді; айтып жүр > айтып салды; көріп отыр > көріп қалды және т.б.

Қалып етістіктер жетекші етістік жетегінде қолданғанда да, көмекші етістік қызметінде қолданғанда да нақ осы шақ мағынасын білдіреді: үстелде отыр > үстелде жазып отыр, үйде тұр > үйде көріп тұр және т.б. Осыған байланысты қимылдың аяқталғандығын білдіретін есімшенің -ғанда тұлғасындағы пысықтауыштың етістік баяндауышпен арасындағы таксистік қатынас іліктес болмайды, мезгілдес болады. Яғни -ғанда тұлғасымен келген таксистік қатынастардың ЖМӨ орталығы әдетте былай өрнектеледі:

1.

2.

1.

2.

Мына мысалдарға көңіл аударайық: Ана жылы ел осы қайнарда отырғанда екі күн күй тартып құлақ құрышын бір қандырып еді (Т.Ахтанов). Ол таң атып келе жатқанда келді (ауызекі тіл). Екі сөйлемдегі ЖМӨ орталығы бірдей өрнектеледі:

1.

2.

2. Жексенбек ақша санап жатыр. Мұнда нақ осы шақтық мағына болғанымен қимылдың өту ұзақтығы байқалады. Соңғы мағына Ол кітап жазып жатыр деген сияқты құрылымдарда анық байқалады;

3. Тұр етістігінің нақ осы шақтықтан өзге де (сол мағынаға үстеме деуге де болады) бірнеше мағынасы бар: Сен келіп тұр қимылдың қайталануын білдіреді. Сен күте тұр қимылдың шектеулілігін білдіреді. Жексенбек пен Айгүл сөйлесіп тұр нақ осы шақтағы әрекетті білдіреді, сондай-ақ сөйлесушілердің (субъектілердің) сөйлеу кезіндегі қалпы берілген.

4. Жүр етістігінің жатыр етістігімен ұқсас әрекеттің ұзақтығын білдіретін мағынасы да бар: Ол мақала жазып жатыр – Ол мақала жазып жүр. Сөйлемдерде реңктік өзгешелік болғанымен коммуникативтік мағынасын бірдей деп қарауға болады. Жүр етістігінің тұр етістігі сияқты қимылдың қайталануын білдіретін мағынасы да бар: Сен келіп тұр – Сен келіп жүр (ол келіп жүр) т.б.

Түркі тілдерінің белгілі маманы Н.К.Дмитриевтің айтуынша кейбір түркі тілдерінде (қазақ, қырғыз, ноғай) көрініс (вид) категориялары шақтық көрсеткіш те бола алады [2, 195б.]. Мәселен, қазақ тіліндегі отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктері нақ осы шақты білдірумен қатар қимылдың аяқталмағандығын білдіретін көрсеткіш бола алады да, есімшенің -ғанда тұлғасымен мезгіл пысықтауыш жасаған кезде әдеттегідей қимылдың іліктестігін емес, мезгілдес өтуін білдіреді.

Етістіктің іші-сыртын түгел тексерген зерделі ғалым И.С.Маманов бұларды аяқталмаған әрекеттің (несовершенный вид) көрсеткіші және сөзжасамның түркі тілдерінде кеңінен таралған тәсілі деп қарайды. Қазіргі сөйлеу тілінде осы қызметтегі қалып етістіктер кірігу процесіне өте бастағанға ұқсайды. Мысалы: баратырмын (бара жатырмын), келатсам (келе жатсам), айтыпатыр (айтып жатыр) т.б. Бұл құбылыс басқа түркілердің кейбіреуінде әдеби нормаға айналып, жазуда белгіленген. Мәселен, өзбек тілінде езсатырмын (жазып жатырмын), уқисмирсан (оқып жатырсың); Ұйғыр тілінде: ташмаватмақ (тастап жатпақ), оқуатмақ (оқып жатпақ) т.б. [3, 41-47].

Қалып етістіктер түркі тілдерінің барлығында да нақ осы шақ жасаудың аналитикалық формасы ретінде қолданылатын дәрежеге жеткен. Әсіресе, «жатыр» етістігі жиі қолданылады. Соның нәтижесінде, кей түркі тілдері де, қосымша дәрежесіне дейін барып үлгерген. Мысалы, қазіргі хакас тілінде «-чадыр, -чедір» формасымен бірге тайнап – чадыр – (он) жует (оның ықшамдалған формасы) («-ча, -че») ал-ча – (он) берет; ит-че – (он) делает) қолданылады [1, 38 б.].

Кез келген жаңа сөз қалыптасуы мен тілдің лексикалық қабатынан орын алуына дейінгі аралықта белгілі кезеңдерден өтеді. Жаңа таңбалау (обозначение) басқа лексемалар секілді лексикалық жүйеден өзінің қалыпты орнын алғанша белгілі уақытты қажет етеді. Кез келген күрделі атаудың қалыптасуында процестің басынан =› процестің нәтижесіне дейінгі аралықта тіл заңдылықтарының сұрыпталуынан өтеді [4,26 б.]

Ал оларды бірге, бөлек жазу ісі тіл мамандарының құзырына жатады. Грамматикалық көрсеткіш ретіндегі қалып етістіктерді жоғарыда көрсетілген басқа түркілердегідей біріктіріп жазуға болады. Бірақ оның ғылыми негізін әлі де аша түсу керек деп ойлаймыз.