Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық

1. 
   Оразов М. Етістіктің лексика-семантикалық топтары және қалып етістіктері. – Алматы, 1980. – 173 бет.
   
2. 
   Дмитрев Н.К. Грамматика башкирского языка. М –Л., 1948.
   
3. 
   Маманов И.Е. Глагольные виды и их выражение в казахском языке // Вопросы грамматики тюркских языков. Алматы, 1958.
   
4. 
   Қасым Б. Қ. Қазақ тіліндегі заттың күрделі атауларының теориялық негіздері. Канд. дисс. авторефераты, Алматы, 2002.
   

В статье проанализирована функция образовании таксисных отношений глаголов состояния, а также обозначены их лексические и грамматические значения.

Сөйлеу іс-əрекеті ауызекі сөйлеу, тыңдау, оқу, хат түрлері арқылы жүзеге асырылды. Бұл сөйлеу іс-əрекетінің түрлері адамдардың ауызша қарым-қатынас жасауының негізгі түрі ретінде кұралады. «Сөйлеу тілі - бұл тек қана тілдің сөйлеу қызметі ғана емес, сонымен бірге белгілі сөйлеу тілі стилінің қызметін атқарады. Олай болса, сөйлеу тілі сөзсіз бөтен тіл емес, əдеби сөйлеудің қолданылуы сияқты» - дейді О.Б.Сиротинина [1].

Ойлау негізінен адамдардың бір-бірімен қатынас жасауының алдында болады. Ол сөйлесу іс-əрекеті жазудың немесе сөйлеудің дұрыс өтуін алдын-ала тексеріп дайындайды, яғни ойлау, сөйлеу іс-əрекетінің алғашқы шарты болып табылады.

А.А.Леонтьев өзінің «Сөйлеу тілінің теориясы» - деген монографиясында психолингвистикадағы жұмыстың үлкен мəні олар эмпирикалық материалдардың ауқымын кеңейтеді дейді.

Ауызекі сөйлеудің кұралы - ойлау құбылыстардың байланысы мен қарым-қатынасы ақиқат өмірде адам санасының айнасы. Ойлаудың негізгі қасиеті мынада: «Ой-мағыналық байланыс, кез-келген ой бір нəрсені екінші нəрсемен байланыстыруға, бір нəрсе мен екінші екі нəрсенің ара-қатынасының белгілеуге ұмтылады», - деп жазды Л.С.Выготский «Мышление и речь» деген еңбегінде [2]. Олай болса, ойды дұрыс тану үшін мәтіндегі тыныс белгілерінің алатын орны мен атқаратын қызметі ерекше екенін аңғару қиын емес.

Сөйлеу іс-əрекеті мынадай негізгі тудырушы үдерістерді қамтиды;

а) трансляция; ә) оқыту; б) меңгерту; в) қолдану. Осының ішіндегі қолдану ауызша және жазбаша жүзеге асырылады.

Психолог З.Т.Көкшеева «Қарым-қатынас психологиясының  ерекшеліктері» деген еңбегінде: Қарым-қатынастың құралдары:

а) Тіл-сөздердің, анықтамалардың жүйесі және оқуды қарым-қатынаста қолданылатын мағыналы сөз тіркестеріне (пікірлеріне) біріктіру.

ә) Бір ғана фразаның әр мағынасын беретін интонация (дауыс ырғағы), эмоциялы айқындылық.

б).Қарым-қатынастығы адамның отырысы, бет әлепетінің көрінісі, көзқарасы, сөз төркінің мәнін күшейте, толықтыра, әрі жоққа шығара алады.

в).Ым-ишара (жест) қарым-қатынастың құралы ретінде жалпыға бірдей болуы мүмкін – яғни әрқайсысы өзіне тән мағынамен сипатталады – дейді.

Қарым-қатынастағы адамдардың бір-бірінен алшақтағы-олардың мәдени, ұлттық дәстүрлеріне, бір-біріне деген сенімінің дәрежесіне байланысты [3].

        Қарым-қатынастың түрлерін төмендегіше жіктеуге болады:

1. “Бет-перделердің байланысуы”- әңгімелесуші жеке тұлғасының ерекшеліктерін түсініп, ескеру ұмтылысы болмайтын формальды қарым-қатынас. Үйреншікті бет-перделер қолданылады, әңігімелесушіге қатысты шынайы эмоцияларды жасыратын біртекті сөздердің, ым-ишаралардың жиынтығы.

2. Басқа адамды қажет немесе кедергі келтіруші нысан ретінде бағалайтын дөрекі қарым-қатынас; егер объект қажет болса, белсенді түрде онымен қарым-қатынасқа түскісі келеді, ал егер де кедергі келтіретін болса, шеттетіп немесе дөрекі сөздерді қолдана отырып ызаланады.

3. Формальды рөлдік қарым-қатынас кезінде әңгімелесушінің жеке тұлғасына емес оның әлеуметтік рөліне көңіл аударылады.

4. Іскер қарым-қатынаста әңгімелесуші жеке тұлғасының ерекшеліктері мінезі, жасы, көңіл-күйі ескерілгенімен ісінің одан маңызы басым.

5. Рухани қарым-қатынас бір-бірімен достық қатынастағы адамдар арасындағы өзара қарым-қатынас. Қарым-қатынастың бұл түрінде кез-келген тақырып төңірегінде әңгіме өрбітуге болады. Сөздерді пайдалану міндетті емес, өйткені жақын қатынаста адамдар бір-бірін ымынан, бет әлпетінен, көзқарасынан бірден түсіне алады.

6. Манипулятивті қарым-қатынас әңгімелесуші жеке тұлғасының ерекшеліктерімен байланысты түрлі амал-айлаларды пайдалана отырып, жарамсақтану (қорқыту, алдау, арбау, мейірімділікті таныту).

7. Зиялы қарым-қатынастың мәні оның затының болмауында, яғни адамдар ойындағысын айтқаннан гөрі, сол жағдайға сай нәрселерді айтуға тырысады.

      Адамдар бір-бірін қабылдау үдерісі қарым-қатынасының міндетті құрамды бөлігі ретінде танылып, перцепция деп аталады.  Өзінің және басқа адамдардың жеке қасиеттерін танудың қисынды түрі – рефлексия, яғни кері байланыс құбылысы. Бұл әрекет етіп отырған жеке тұлғаның (индивидтің) өзінің серігімен қалай қабылданатындығын түсінуі.  Қарым-қатынас күрделі әлеуметтік психологиялық үдеріс бола тұра төмендегідей негізгі каналдар бойынша жүзеге асады: сөйлеу тілі арқылы және сөйлеу тілінің қатысынсыз каналдары. Сөйлеу тілі қарым-қатынас құралы ретінде ақпараттың қайнар ретінде әрі әңгімелесушіге әсер ету тәсілі ретінде көрінеді.

Міне, осындайқарым-қатынас барысында белгілі бір пунктуациялық белгіні дәл қоя білген, адам ғана келесі адамға өзінің ойын толыққанды жеткізіп, қарым-қатынас туындайды, яғни сөйлеуактісі жүзеге асады. Сөйлеу актісіндегі әрбір сөзден кейінгі келетінүзіліс, дауыс ырғағы т.б. барлығы дерлік арнайы тыныс белгілері арқылы ғана ажыратылады. Сондықтан тыныс белгілері сөйлеудің негізгі ажырамас бір бөлігі дей аламыз.

      Зерттеу жұмыстарына сүйенетін болсақ, адам қарым-қатынасының күнделікті актісіндегі сөздер оның 7% құрса, дыбыстар мен дауыс ырғағы 37% , сөйлеу тілінің қатысынсыз жүрген әсер 33% құрайды екен.

       Адамның ішкі күйін бейнелейтін бет әлпетіндегі бұлшық еттерінің қозғалыстары, оның күнделіктерінің шынайы мәнін табыс етеді. Ымдар ақпараттың 70% құрайды, яғни адамның көздері, көзқарасы, бет-әлпеті оның айтылған сөзінен бетер анықтама бере алады. Ал адамның маңдайы, қасы, аузы (ерні, көзі, мұрны, иегі) оның түр негізгі эмоцияларын анықтайды.

     Басқа адамдармен қарым-қатынасында кез-келген адамның нақты әлеуметтік рөлдері бар. Алайда қандай рөлді иеленуі адамның өзіне байланысты яғни оның күшіне, әлсіздігіне, ақыл-ой деңгейіне, өзіне қатысты сыншылдығына, мінез-құлқының икемділігіне байланысты. Адамның даралық психологиялық ерекшеліктері жоғары жүйке жүйесінің типімен анықталып, ең алдымен темперамент қасиеттерінде көрініс табады.

Өз заманында А. Байтұрсынұлы: «Тілдің міндеті — ақылдың аңдауын аңдағанынша, қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түйін түйгенінше  айтуға жарау» депті. Демек, жазбаша қарым-қатынас жасауда ғана емес, ауызша сөйлеуде де тыныс белгілерінің қолданысы ерекше дейміз.

1. Карибаева Г.К. Сөйлеу стилінің түрлері.

2. Көкшеева З.Т. Қарым-қатынас психологиясының  ерекшеліктері.

3. Л.С.Выготский «Мышление и речь» М., 1989г.

4. Қосымова Г. Қазақ тілі. (әдістемелік  нұсқау). Алматы, 2004.

РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются место и функции знаков препоминании на коммуникацию человека.

The article deals with the place and function of signs to communicate human recollection.

Жалқы есімдер тарихи қалыптасқан тілдік бірлік бола отырып, жалпы есім сөз сияқты өзіндік уәжділігі бар және сол уәжділік қолданыс барысында қалыптасып бекіген тілдік бірлік. Жалпылай алар болсақ, объективті шындықты бейнелейтін, объективті өмірдегі заттардың атауын білдіретін лексикалық мағынасы бар тілдік бірлік. Демек, антропонимдер адамның объективті не субъективті шындыққа деген көзқарасының тілдегі көрінісі.

«Есімдер мен атаулар – әр дәуірдің ескерткіші, ұрпақтан ұрпаққа жалғасатын құнды шежіре, ұлттық ерекшелігімізді әйгілей түскен тарих айнасы» [2, 105 б.], жалқы есімдерді зерттеу тарих үшін оның ішінде тіл тарихы мен тіл мен мәдениет үшін де өте маңызды.

Ономастика ғылымының зерттеу нәтижелері тіл білімі тарихы үшін, халықтың тарихы үшін, диалектолoгия, этнография, археология, география, философия ғылымдары үшін құнды да маңызды дереккөз болып табылады.

Қазақ ономастикасы тақырыбына Т.Ж.Жанұзақовтың, А.Т. Қайдаровтың, Г.Б. Мадиеваның, Б.М. Тілеубердиевтің кешенді еңбектері арналған. Түрік ономастикасына келер болсақ, алғаш болып түрік әйел есімдері тақырыбын зерттеген атақты венгриялық ғалым Л. Рашони болған. Сонымен қатар, түрік ономастикасын зерттеген басқа да ғалымдар жоқ емес. Олардың қатарына В.А. Гордлевский, А. Ерол, Ф. Сүмер, С. Сакаұлы сынды ғалымдарды және қазақстандық еңбектер қатарынан М.Бигелдиеваның «Қазақ және түрік әйел антропонимиясы» атты диссертациясын атауға болады.

Туыстас екі халықтың әйел есімдерінің зерттелуі антропонимиядағы әйел есімдерінің орнын, антропонимдік қордағы орын алған өзгерістерді, екі халықтың есім беруімен байланысты әдет-ғұрпының ұқсас тұстары мен ерекшеліктерін, әйел және ер адам есімдерінің арақатынасын, қазақ және түрік әйел есімдерінің лексика-семантикалық және құрылымдық жағынан ұқсастығы мен ерекшелігін, ресми емес әйел есімдерінің жасалу және қолданылу ерекшелігі мен халық ауыз әдебиеті шығармаларындағы әйел есімдерінің қолданылу ерекшеліктерін, аты-жөн жүйесіндегі ерекшеліктер мен олардың пайда болу себептерін, есім беру принциптерінің өзара ұқсастықтары мен сыртқы және ішкі факторлар нәтижесінде орын алған өзгешеліктерді анықтауға мүмкіндік береді.

Қазақ және түрік әйел антропонимдері дәуірлерге бөлініп қарастырылады. Қазақ тіліндегі әйел антропонимдерін Т.Ж. Жанұзақов бірнеше дәуірге бөліп қарастырады [3, 27-72 бб.].

Бірінші дәуір – көне түркі кезеңі (V-Хғғ.) пұтқа табынуға байланысты жалқы есімдер. Бұл дәуір екі халыққа негізінен ортақ болып келеді. Бұл дәуір үй жануарлары, жабайы аң-құстар, бағалы металдар, өсімдіктер мен астрономиялық атауларға байланысты туындаған антропонимдер беріліп отырған. Мысалы: Айкүн, Айсұлу, Күнсұлу, Айтолды, Айжарық, Күнай, Gün, Ay, Yıldız, Günay, Yıldızay, Günhan, Ayhan, Ayfer, Aytuğ, Aygüzel, Altunhan, Gümüşhan, Kunduz, Ay Kağan, Ay Çiçek, Umay.

Түрік халқының есім беру салтында қазақ халқының есім беру салтынан бір өзгешелігі бар. Ол екі есім беру салты. Немесе оны «кіндік ат» деп те атайды. Түрік халқында қалыптасқан салттың бірі кіндік ат (göbek ismi) қою. Ең алдымен бала дүниеге келгеннен кейін кіндігін кескен кісі сол сәтте кіндік атын қояды. Кіндік ат ретінде Алланың аттарынан бірі, пайғамбарлардың есімі мен олардың жақындарының атын, қасиетті кітаптарда кездесетін есімдер мен ұлы кісілердің есімдерін беріп отырады. Көп жағдайда кіндік аты ретінде ер балаға Mehmet, қыз балаға Fatma есімдерін береді. Бұл баланың ең бірінші есімі болып есептеледі. Екі есімдерге мысал келтірер болсақ: Fatma Canan, Fatma Meltem, Emine Ecem, İpek Nur, Elif Damla, Melis Seren, Sude Sezen, Ayşenur Kübra.

Қазақ және түрік тілдеріндегі шет тілдерден енген әйел есімдерінің пайыздық үлесі анықталды. Шет тілдерден енген жалпы есім сөздер мен жалқы есім сөздердің ену кезеңдері мен жолдары қарастырылды. Осылайша екі тілде де шет тілден енген антропонимдердің ішінде ең көбі араб-парсы негізді есімдердің үлесінде екендігі мәлім болды.

Ғалым Бигельдиеваның анықтауы бойынша, әйел есімдерінің тілдік құрамы 19% – парсы негізді есімдер, 20% – араб негізді, 1% – латын, монғол, француз, грек, күрд, итальян тағы да басқа тілдерден енген болса, қалған 60% – түркі негізді есімдер болып табылады [4,12].

Қазақ антропонимиясындағы әйел есімдерінің 8% парсы тілінен, 18% жуығы араб тілінен енген, 72% түркі негізді сөздерден жасалған есімдер мен 2% орыс, латын, монғол, француз, грек, тәжік, хинди, көне еврей тілдерінен енген есімдер құрайды.

Араб тілінен енген аттарды екі топқа бөліп қарастырамыз: діни есімдер, пайғамбарлардың, олардың жарлары мен қыздарының аттары, лақаптары сияқты діни мағыналы есімдер. Екіншісі, қарапайым тұрмыстық сөздерден жасалған есімдер.

Бірінші топтағы есімдерге Айша, Әмина, Фатима, Rukiyye, Sare, Ümmügülsüm, Zehra, Halime, Hafsa, Hacer, Gülsüm сияқты Мұхаммед пайғамбар (ғ.с.) және басқа да пайғамбарлардың әйелдері, қыздары (олардың лақап аттары) мен аналарының аттарын жатқызуға болады.

Екінші топтағы жалпы сөздерден жасалған есімдерге мысал: Айна, Әсем, Махаббат, Шаттық, Жамал, Алуа, Маржан, Меруерт, Гауһар, Бақыт, Ayna, Firuze, İnci, Cevher, Çınar, Lale, Bülbül, Kumru.

Көріп отырғанымыздай қарастырылып отырған екі тілде де басқа шет тілдерден енген антропонимдермен салыстырғанда көбіне араб және парсы тілдерінен енген сөздер пайыздық көрсеткіші жағынан басым келеді.

Түрік тілінде араб-парсы тілінен енген жалқы есімдер саны жағынан қазақ тіліне қарағанда көп. Түрік тілінің антропонимдік қоры мұсылман антропонимдік қоры негізінде жасалғандықтан, мұсылман әйел есімдері басым, түркі негізді есімдер өте аз.

Қазақ және түрік ертегі кейіпкерлерін алар болсақ, түрік ертегілерінде әйел есімдері біршама аз. Көбіне әйел есімдерінің орнына kız (қыз), ortanca kız (ортаншы қыз), kocakarı (кемпір), kadın (әйел), annesi (анасы) сияқты сөздер қолданылады. Қазақ тілінде де мұндай жағдайлар кездескенімен аса көп емес. Қазақ ертегі кейіпкерлерінің ішінен әйел есімдерін жинақтай келе ең көп қолданылатын есімдер тізімін анықталған. Олар: Күнекей, Қанікей, Қарашаш, Қарлығаш, Тінікей, Күлше, Гүлбаршын, Маржан. Түрік ертегілеріндегі ең көп кездесетін әйел есімдері Zeynep, Fatma, Nartane, Züleyha.

Әйел есімдері екі тілде де негізінен әйел табиғатына тән сұлулықты, пәктікті, нәзіктікті, білдіретін заттардың атауларына байланысты қалыптасып отырады. Қазақ және түрік әйел антропонимдерінің лексикалық жүйесінен гендерлік айқын айырымды көре аламыз. Балаға жануарлардың, құстардың атауынан жасалған есім берерде жыртқыштардың атауынан жасалған Арыстан, Жолбарыс, Бүркіт, Сұңқар, Қаршыға, Лашын, Aslan, Kartal, Şahin, Atmaca сияқты есімдерді ер балаларға, ал қыз балаларға табиғатынан нәзік, әдемі, пішіні келіскен жануарлардың атауынан жасалған Марал, Құралай, Аққу, Қарлығаш, Kumru, Ahu, Ceylan сияқты есімдерді беріп отырған.

Әшекей жасауда қолданылатын металдар мен асылтас атауларынан жасалған есімдер әрдайым қыз балаға беріліп отырған. Мысалы: Алтын, Меруерт, Гауһар, Gümüş, Altun, Zümrüt, İnci, Yeşim. Мықтылықты, қаттылықты білдіретін метал атауларынан жасалған есімдер тек ер балаларға беріліп отырған. Мысалы: Алмас, Болат, Құрыш, Polat, Çelik, Demir.

Түрлі өсімдік атауларына байланысты туындаған Анар, Шынар, Қарақат, Райхан, Yasemin, Fidan, Filiz есімдері көбіне әйел есімдері ретінде ғана қолданылады. Сол сияқты мата атауларына байланысты шыққан Жібек, Мақпал, Шұға, Торғын, İpek есімдері тек қыз балаға ғана беріледі.

1. Үй жануарларына байланысты атаулардан туындаған әйел есімдері:

а) Түйе малына байланысты әйел есімдері: Бота, Ботакөз, Ақбота;

ә) Қой-ешкіге байланысты есімдер: Ақтоқты, Аққозы;

2. Жабайы жануарлардың атауларына байланысты туындаған есімдер: Кәмшат, Құлан, Құндыз, Құралай, Ақмарал, Kumru, Burçin, Ceylan.

3. Қыран (жыртқыш) және басқа құстардың атауларына байланысты: Аққу, Бағлан, Бұлбұл, Қарлығаш, Сандуғаш, Alçin, Aksuna, Bağlan, Kumru.

4. Өсімдіктер, гүл атауларынан жасалған есімдер: Гүлнұр, Райхан, Akgül, Çiğdem, Gülbahar, Lale, Menekşe, Nilüfar, Reyhan, Yasemin.

5. Жеміс-жидек атауларына байланысты: Алма, Анар, Қарақат, Çağla.

6. Асыл тастардың атауларына байланысты: Гауһар, Маржан, Меруерт, İnci, İncigül, Yakut, Yeşim, Zümrüt, Firuze.

7. Қымбат металдардың атауларына байланысты: Айкүміс, Ақкүміс, Алтын, Алтынай, Altın (Altun), Akaltın, Elmas, Gümüş.

8. Маталардың атауына байланысты: Айбарша, Барқыт, Бәтес, Жібек, Қамқа, Мақпал, Торғын, Сәтен, Шұға, Barçın, İpek, Kadife, Sırma, Tafta.

9. Зергерлік бұйымдардың атауларына байланысты: Ақмоншақ, Алқа, Айсырға, Моншақ, Сақина, Сырғажан, Шолпы, Moncuk (Boncuk), Sırga.

10. Астрономиялық атауларға байланысты: Венера, Айшолпан, Жұлдыз, Күнсұлу, Толғанай, Зәуре, Ayyıldız, İlkay, Kamer, Nahide, Necmiye, Yıldız, Zühre.

11. Абстрактылы ұғымдарды білдіретін сөздер: Махаббат, Шаттық, Қуаныш, Ләззәт, Сағым, Құмар, Arzu, Duygu, Neşe, Özlem, Sevgi, Sevinç, İstek.

12. Географиялық атауларға байланысты: Мадина, София, Рига, Medine, Asya, Şirvan.

13. Өзен, көл, теңізге байланысты: Дария, Akartuna, Dalga, Derya, Dicle.

14. Тағам атауларына байланысты: Ақтоқаш, Қант, Мейіз, Шербет, Қарамейіз, Науат, Шекер, Шайым, Қарта, Balca, Baldan, Çağla, Lezize.

15. Туыстық атауларға байланысты: Ақене, Аруана, Ağgelin.

16. Сан есімнен жасалған антропонимдер: Бірғаным, Бірсұлу, Қосаяқ, Saniye, Rabiya, Salise. Арап тілінен енген антропонимдер: Сания, Рабиға.

Қазақ тілінде бағыттарға қатысты әйел есімі жоқ болса, түрік тілінде зергерлік атауларына байланысты туындаған есімдер аз. Тілімізде мата атауларынан туындаған әйел есімдері көп кездесетін болса, түрік тілінде мұндай есімдердің саны шектеулі. Түрік тілінде өсімдік атауларына байланысты есімдер көп те, қазақ тіліндегідей жеміс-жидек атауларына байланысты жасалған есімдер өте аз.

Қазіргі қазақ есімдері мен түрік тіліндегі есімдер саны жағынан өте көп болуымен қатар құрамы мен құрылысы жағынан да әр алуан. Қарастырылып отырған екі тілде де есім жасағыш сөздер мен олардың түрлі қосымшалары бар. Қазақ тіліндегі антропонимдердің құрамында кездесетін есім қосымшалар келесілер: ай, ақ, ару, бай, бек, бала, бике, бибі, бөпе, гүл, ғали, дана, ерке, жамал, жан, күн, қазы, қожа, қыз, құл, мырза, мұрат, нұр, сара, сары, сұлу, тай, хан, ханым, шаш. Бұлардың ішінен ару, бике, бибі, гүл, жамал, қыз, сұлу, ханым, шаш сөздері тек әйел есімдерінің құрамында ғана кездеседі де, әйел есімдерінің көрсеткіші болып табылады.

Түрік антропонимдерінің құрамында кездесетін есім қосымшалар ali, alp, ak, ау, bay, bey, bike, can, çiçek, er, gül, gün, han, hanım, hatun, begüm, banu, hayat, kız, naz, nur, sen, soy, su, şen, şah, taş. Бұлардың ішінен тек әйел есімдерінде қолданылатындары мыналар: bike, çiçek, kız, hanım, hatun, begüm, banu, hayat, naz. Бұған қоса ер және әйел есімдерінде бірдей кездесетін ортақ есім қосымшалар қатарына: ай, ақ, бала, ерке, жан, зада, күн, нұр, тай, хан, ak, ау, can, gül, gün, han, nur, sen, su, şen қосымшаларын жатқыза аламыз. Шет тілдерден енген есімдер дыбыстық өзгеріске жиі ұшырап түрлі вариантта айтылады және заңды құжаттарда қолданылады. Шет тілдерден еніп бейімделген есімдер семантикалық, морфологиялық және көп жағдайда фонетикалық өзгеріске ұшырап отырады.

Түрік тіліндегі морфологиялық варианттар негізінен келесідей қосымшалардың жалғануы арқылы жасалады: ak, ау, bike (büke), can, çiçek, gül, gün, kız, -lı, (-li, lu, -lü) han, -m (-ım, im), naz, nur, sen, su, şen. Ал қазақ тіліндегі есімдердің варианттары болса ай, ақ, бала, бике, бибі, бөпе, гүл, ғайша, жан, зада, күн, қыз, сара, шаш, -лы, -лі, нұр, сұлу, тай, -ым (-ім, -м), хан, ханым қосымшаларының жалғануы арқылы жасалады.

Өмірде адамдардың ресми құжатта жазылған есімдерімен бірге сол адамның жүріс-тұрысына, мінез-құлқына, істейтін кәсібіне, сыртқы келбетіне байланысты жалған атаумен ат қою көптеген халықта бар екендігі белгілі. Олар адамдар арасындағы өзара қарым – қатынастарға байланысты өзгеріп, әр алуан морфологиялық тұлғалармен түрленіп, сұхбаттасушы субъектілердің бір-біріне деген ішкі сезімін, ізет – құрметін, дәстүрлі әдептілік пенен жол – жоралғыны таныту үшін жұмсалатын есім түрі болып табылады.

Қазақ есімдерін орыс тіліндегі қысқартылған есімдердің мәнеріне сай ауыстыру бар. Олар дыбысталу жағынан біршама ұқсас орыс есімдерін қазақ есімдерінің орнына қолдану. Мысалы: Әсия – Ася, Ғалия – Галя, Зәуре – Зоя. Қазақ есімдеріне орыс тілінің еркелету, кішірейту мағынасын үстейтін аффикстерін жалғау жолымен ресми емес есімдер жасалады (Анеля, Жанарочка, Назгүл – Назик, Жансая – Жанёк, Әлия – Алиюша, Шынар – Чинуся).

Түрік тіліндегі ресми емес есімдер де қазақ тіліндегі сияқты есімді қысқарту және қосымша жұрнақ жалғау арқылы жасалады: Emine – Mine, Nezahat – Nez, Raziye – Iraz.

Қорыта келгенде, қазақ және түрік тілдері түркі тілдері тобына жататынына қарамастан, екі тілдің антропонимиялық жүйесі мен қорында айтарлықтай өзгешеліктер бар. Бұл өзгешеліктер, әсіресе, әйел антропонимиясында айрықша көрініс табады. Түрік тілінде музыкалық терминдермен байланысты және музыкаға қатысты сөздерден жасалған антропонимдер мен табиғат құбылыстарына байланысты антропонимдер көп болса, тілімізде мұндай антропонимдер жоқ. Түрік тілінде тағам атауларымен қатысты антропонимдер жоқтың қасы. Жалпы жеміс-жидек атауларынан туындаған түрік әйел есімдерінің қазақ әйел есімдерімен салыстырғанда әлдеқайда аздығы түрік халқының есім беруіндегі тағы бір өзіндік ерекшелік белгісі болар.

Екі тілдің әйел антропонимдерінің лексикалық жүйесін жасай отырып байқағанымыз киім-кешек, ыдыс-аяқ атауларына байланысты антропонимдерді екі тілде де кездестірмедік.

Түркі ономастикасының антропонимика саласын зерттеудің тіл тарихы мен тарихи этнография үшін маңызы зор. Себебі, осы антропонимиялық материалдар арқылы тілдегі көне лексикалық қабаттарды, грамматикалық формалар мен синтаксистік құрылыстарды, халықтың әдет-ғұрпын, дүниетанымы мен салт-дәстүрлерін толығымен көруге болады. Қазақ және түрік ономастикасының барлық салаларына қатысты келелі мәселелерінің бірі ғылыми тұрғыдан зерделей зерттеу болғандықтан бұл да біздің ғылыми жұмысымыздың маңыздылығын арттыра түсуде.