Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық

1 Қайдаров Ә. Қазақ тілінің тарихи лексикологиясы: проблемалары мен міндеттері. // Қазақ тілінің тарихи лексикологиясының мәселелері. – Алматы, Ғылым, 1988.

2 Қожанов О. Қазақ ономастикасының нормативтік актілерінің жай-күйі // Қазақ ономастикасының өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Астана: «Ақжол-Баспа» 2004. – 224 бет. 105-106 беттер.

3. Жанұзақов Т.Ж. Қазақ есімдерінің тарихы. Алматы, Ғылым, 1971 – 218 бет. (Лингвистикалық және тарихи этнографиялық талдау).

4.Бигелдиева М. Қазақ және түрік әйел антропонимиясы. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты // Алматы, 2010.

5. Abdurrahman V. Tűrklerin Ad Koyma Gelenekleri Üzerine Bir İnceleme // Milli Folklor, 2004, yıl 16, C. 8, sayı 61. S. 124-133.

6. Yetişen R. “Köyde Doğum ve Ad Verme”, Türk folklor Araştırmaları, Ekim 1972, Yıl 24, C. 14, s. 6450.

7.Uca А. Türk Toplumunda Ad Verme Geleneği // А.Ű. Тűrkiyat Araştırmaları Enstitűsű Dergisi. Sayı 23. Erzurum 2004. S. 145-150.

Антропонимия казахского и турецкого языков является наиболее значительным источником исторических сведений, который может служить свидетельством национальных особенностей, традиционного мировоззрения, мечтаний и чаяний, истории народа в разные периоды, уклада жизни, особенностей окружающей среды и мира животных Определение антропонимического фонда двух языков, сложившегося на основе древнетюркских антропонимов, а также типологических сходств и национальных особенностей принципов имянаречения определяет актуальность нашей работы.

Аnthroponomy of Turkish and Kazakh people is a more significant source of historical information, which may serve as an evidence of original national attributes, traditional world view, dreams and hopes, historical periods, a scheme of life, up to environment and world of animals Determination anthroponimical fund two languages, was based on the Ancient anthroponyms and typological similarities and national characteristics determine the relevance of naming principles of our work.

ф.ғ.к., доцент

Түркітану жалпы жеке ғылым ретінде XVIII ғасырда пайда болды. Дегенмен бұған дейін де түркі халықтары мен олардың тілдері туралы зерттеулер дүниеге келген жоқ деген тұжырым тумауы керек. Түркітану осы уақыттан бастап өзінің зерттеу нысанының көлемін белгілеп, өзіндік зерттеу принциптерін қалыптастырып, кешенді де, дербес, жеке ғылым ретінде әйгілі бола бастады. Ал XIX ғасырда түркітану ерекше дамып, батыс түркологтарының зерттеулерінің арқасында қарқын алып, сан ғасырлық тарихы бар ғылымдармен терезесі теңесті десек те болады. Түркологияның қалыптасуына есімдері әлемге мәшһүр белгілі түрколог-ғалымдар: М.А.Казем-Бек, В.В.Радлов, В.В.Бартольд, С.Е.Малов т.б. ғалымдарды атауға болады.

Түркітану шығыстану ғылымының үлкен бір тармағын құрайды, ал Шығыстану осы Шығыс елдерінің яғни түркі тектес халықтардың барлық рухани-мәдени өмірін: олардың тілін, мәдениетін, әдебиетін, тарихын, археологиясын, этнографиясын, географиясын сондай-ақ, әлеуметтану, қоғам, философиялық ілім-білімдерін де түгел қамтып, зерттейтін сан-салалы ғылым саласы болып табылады. Сонау көнеден басталатын түркі халықтарының өзіне тән бүткіл болмыс-бітімі мен өз руханияты бар, өз тарихы бар болғанымен де бұрынғы Кеңестер елінің ұстанған кесір саясатының әсері бойынша олар туралы айтуға тыйымдар салынған еді. Өз кезеңінде Ұлы орыстан басқа Шығыс халықтарының мәдени руханияты, өз тарихы, ілім-білімі, мәдениеті жоқ сияқты көзқарастарды қалыптастыруға тырысып-ақ бақты. Дегенмен де бәріне уақыт сыншы, тарих өз дегенін жасайды уақыт өте келе, қазіргі таңда еліміз өз егемендігін алып, түркі халықтары өз тарихы мен мәдениетіне, тілі мен діліне, әдебиетіне қайта қауышты, бүткіл мәдени руханиятын әлемге паш ете бастады. Осы түркітанудың бір пұшпағы болып табылатын қазақ халқының да көне тарихи-мәдени материалдары, ескі жазба мұралары табылып, ғылыми тұрғыда терең зерделеніп, зерттеле бастады. Өзінің бай рухани-мәдени мұраларын қалың жұртқа паш ете бастады. Қазірге дейін сол тарихи материалдардың негізінде түркілердің де көне тарихы, мәдениеті мен жазу-сызуы болғандығы, дүние жүзіндегі рухани байлық, мәдениет деген ұғымдардың негізін қалаған халықтардың бірі болғандығы айқындала бастады. Бүкіл әлемдік маңызы бар түркология ғылымы бүгінгі таңда жан-жақты қарастырылып, зерттеліп, биік белестерден көрінуде.

Сонау көнетүркілік V-VI ғасырлардан бастау алатын жазба ескерткішер тілін зерттеуден бастап, бүгінгі кемел күнге дейін түркі әлемінде қол жеткен табыстар да аз емес. Дегенмен де әлемдік өркениетте, ғылыми ортада өзінің анық ізін қалдырған түркі халықтарының тарихы туралы толық жазылмай, ол туралы деректер де аз екендігі қолбайлау болып отыр. Себебі қандай халықтың тарихы болмасын оның тілі де осы тарихпен тығыз байланысты болатынын әрдайымда ескеруіміз керек. Сондықтан түркі халықтарының тарихы да олардың тілінің тарихымен де сабақтасып, терең байланысып жатады деген сөз. Түркітану ғылымы түркі халықтарының тарих таразы- сынан себепсіз алынып тасталған тарихын толықтыруға да қомақты өз үлесін толықтай қоса алады.

«История человечества изучена крайне неравномерно. В то время как последовательность событий и смен общественных формаций в Европе и на Ближнем Востоке была изложена в общедоступных сводных работах уже в конце XIX в., а Индия и Китай описаны в начале XX в., огромная территория евразийской степи еще ждет своего исследователей», - деп жазады XX ғасырдың 30-жылдарында белгілі түркітанушы ғалым Л.Н.Гумилев. [2]

Бүгінгітаңда дүние жүзінде 130 миллионнан астам түркі тектес халықтар әлемнің түкпір-түкпірінде өмір сүруде, осыған орай түркітану мәселесінің, түркітану ғылымының өте күрделі де, маңызды екенін бағамдай беруге болады. Түркологияда алты тілдік топтан, қырық тілден, жүзден аса диалектілерден тұратын түркі тілдері, тектес тілдербар. Әрине оларды жеке зерттеп, ғылыми тұрғыдан нақты талдаулар жасау заман талабы. Осындай мәселелерді, маңызды жұмыстарды түркітану ғылымы жүзеге асырады. Түркі әлемі, түркі халықтары сонау заманнан бастап әлемге белгілі болған, тарихта өз ізін қалдырған, өзіндік бай әдеби, мәдени мұралары бар көне халықтар екені белгілі. Олардың тілі мен әдебиеті, мәдениеті, халықтық дәстүрімыңдаған жылдар бойы өзінің даму соқпағынан өткені белгілі. Әлемдік өркениетте өзіндік қолтаңбасын қалдыра білген түркі халықтары әлемдік өркениеттің даму үрдісінде де артына өзіндік із, әдеби-мәдени, тілдік бай мұралар қалдыра білді. Түркітану ғылымы өмір өткелдерінен өте білген, өзіндік бай мұраларымен әлемге мәшhүр болған көне дәстүрі мен ғылымда өзіндік орны қалыптасқан іргелі ілім. Қандай ғылымның болмасын зерттеу нысаны – халық болып табылады. Ғылым атаулының барлығы халық үшін қажетті құбылыстар мен адамзат құпиясын ашуға негізделген. Демек, түркітану ғылымының да негізгі нысаны, обьектісі – түркі халықтары болып табылады.

Ал бүгінгі күнде түркітану ғылымы түркі халықтарының тілі мен оның жазба ескерткіштерінің табиғатын тануға, туыстас тілдердің генеологиялық дәрежелерін, түркітанудың кейбір дара мәселелерін анықтауға бағытталған.Сондықтан да лингвистер, тіл мамандары түркітану ғылымын тек «түркі тілдерін зерттейтін ғылым» деп аясы тар мағынада, тар ұғымда алып қарастырады. Шын мәнісінде түркітану ғылымы әлемдік ғылым болған соң, әлемдік аренада өзіндік орны мен салмағы болуына орай, түркітану – түркі халықтарының тілдерін зерттеумен ғана шектелмеуі қажет деп есептеген дұрыс. Бұл ғылым жоғарыда айтып өткеніміздей түркі тілдес халықтардың тілі мен дінін, көне тарихы мен этносын, этнографиясын, мәдениеті мен әдебиетін, материалдық және рухани барша дүниесін зерттейтін сан алуан мамандықтарды, мамандарды біріктіреді, басын қосады. Сондықтан да әлемдік мәдениетте түркітану ғылымын, түркітану мәселесін кең форматта алып, қарастырған жөн. Ғасырлар мұрасы болып, ертеден келе жатқан әлемдегікөне халықтың бірі – түркі халықтарының бүгінгі күнде де болашағы жарқын, ғылымы даңғыл, әлі де асар асулары алда екені белгілі. Қазіргі жаһандану жағдайындағы түркі халықтары, түркі тектес халықтар олардың тілі мен әдебиеті, мәдениеті, тілдік қатынастары аса маңызды мәселелер қатарынан орын алады. Түркі халықтарының тілі мен әдебиетін, экономикасы мен этнографиясын, ділі мен дінін зерттеу, жан-жақты қарастыру бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады.

Осы түркі тектес халықтардың бір бұтағы болып табылатын қазақ тілі де аяқ астынан ғайыптан пайда болған жоқ, керісінше қазақ тілінің ата тегі көне түркі тілі болып табылады. Оған дәлел көне түркі жазба мұраларындағы көптеген тілдік категориялар мен деректер негіз болады. Тіліміздің шыққан ата тегі бар, қазақ тілі түркі тілдері деп аталатын үлкен бәйтеректің ірі бір бұтағына жатады. Тегі бір, бір негізден өрбіген, туыстас, түркі ата тілінен тарағандықтан қазақ, қарақалпақ қарайым, қарашай, құмық, қырғыз, ноғай, саха, татар, әзірбайжан, башқұрт, түрік, түрікмен, ұйғыр, хакас т.б. тілдері түркі тілдері деп аталады. Қазақ тілі осы түркі тектес тілдердің қатарынан орын алады. Ана тіліміздің, яғни қазақ тілінің түркі тілдерімен гендес, туыстас болатын себебі көк, бөрі, тәңір, ай сияқты зат есімдер, қол, аяқ, бас, көз, тіс сияқты дене мүше атаулары, ақ, қара, көк, сары, қоңыр сынды сын есімдер, бірлік, ондық, жүздік, мыңдық сияқты сан есімдер, кел, бар, жүр, тұр, жат секілді етістіктер, апа,қарындас, ақа, келін, қайын т.б. сияқты туыстық атаулар ортақ болып келеді. Мұндай өмірлік мәнді де негізгі ұғымдарды біліретін атаулар әдетте ауыс-түйістікке жатпайды, сондай-ақ олар түркі тілдерінің бір негізден, бір ата тілден тарағандығының белгісі болып табылады. Сондай-ақ, тілде грамматикалық шақ, жақ көрсеткіштері мен септіктердің түркі тілдеріне ортақ болып келуі, ұқсастықтары олардың бір ата тілден, туыс тілден тарағандығын, гендестігін көрсететін нақты да сенімді тілдік тірек, деректер болып табылады.

Түркі тілдерінің туыстығы олардың лексикалық мағынасынан, грамматикалық құрылысынан, фонетикалық, дыбыстық жүйесінен анық байқалады. Сондай-ақ түркі тілдерінің әрқайсысына тән лексикалық, грамматикалық, фонетикалық өзгешелік, ерекшеліктері де болады. Ондай өзгешеліктерді түркі тілдері бойынша туыстас тілдердің деректерін салыстыру әдісі арқылы байқауға болады. Мысалы, басқа түркі тілдерінде [б], [ғ], [г] фонемалары келетін орындарда қазақтар [у], [к], [қ] дыбыстарын қолданады: аба-ауа, тағ-тау, гелді-келді, ғырмызы-қырмызы;

Басқа түркі тілдерінде [ш] дыбысы келетін кейбір бірнеше сөздерде [с] дыбысын қолданады, [ж] дыбысы келетін біраз сөздерде [й] дыбысын қолданады: баш-бас, таш-тас, иол-жол т.б.Сонымен бірге басқа түркі тілдерінде сөз басында [й]дыбысы келетін жерде өз тілімізде, қазақ тілінде [ж] дыбысы айтылады: йаш-жас, йол-жол, йаз-жаз, йыл-жыл т.б.

Кейбір түркі тектес тілдерде дауысты дыбыстардың созылыңқы түрі бар, олар сөз мағынасын өзгертуге әсері болады, созылыңқы дауысты дыбыстар қырғыз тілдерінде бар. Ал қазақ тілінде жоқ: тау-тоо, мал-маал, ат-аат т.б.

Жалпы қазақ тілінің даму барысында қандай кезеңдерден өткенін, қай бағытқа қарай бет алғанын, тілдің әлемдік мәдениетпен қандай тілдік байланыста болғаны көне жазба ескерткіштердің тілдік деректерімен салыстыру арқылы айқындалып, анықталып отырады.Қазіргі күнде де түркологияның жаңа белеске көтеріліп, тың серпілістермен терең зерделеніп зерттелінулері, әлемдік тұрғыда мәдени-тарихи, тілдік құндылықтар қатарына көтерілуі, оның мән-маңызының артуы түркі халықтары үшін, қазақ тілі үшін үлкен жетістіктер, зор мәртебе.

Түркі халықтарының бүгінгі таңдағы ілім-ғылымы, ғылыми жаңа- лықтары, қол жеткен табыстары сияқты көптеген мәселелері көнетүркілік тілдік материалдадың, жазба мұралардың бізге берген жемісі деп түсінгеніміз абзал.

1. 
   В.М. Жирмунский. Тюркский героический эпос. Л.: «Наука», 1974, 333-334-с.
   
2. 
   Гумилев Л.Н. Древние тюрки. М., 4-с.
   

В статье рассматриваются история и языковые особенности казахского языка, вопросы тюркологии.

The article is considered history and lanquaqe peculiarities of Kazakh LanquaqeTurcik problems and research.

Түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінің сөздік құрамында лексикалық мағынасы бірдей бола тұрса да, түбірлері бірде тіл алды, біре тіл арты дауыстыларымен айтылатын сөздер бар. Мысалы: ажым\әжім, қары\кәрі, абдыра\әбдіре, абыржы\әбіржі, қаспалтақ\кеспелтек, тапалтақ\тәпелтек, қопсы\көпсі, бары\бәрі, ажал\әжел, бұйымтай\бүйімтай, қаудыра\кеудіре т.б. Мұндай сөздер қатары диалектілермен салыстырсақ көбейе түседі. Қазақ топырағының оңтүстік говорындағы жіңішке [ ә]- мен айтылатын сөздер әдеби тілде жуан дыбысталады. Мысалы: жәңәлік (жаңалық), әчі (ащы), кәудіре (қаудыра), жәй- жәпсәр (жай- жапсар), жәйнә (жайна), жәңе (жаңа), жәмән (жаман), шәрші (шаршы), жәйлі (жайлы), жәңбір (жаңбыр), жәйдәрі (жайдары), тәусілмес (таусылмас), кәні (қаны), жәрәйді (жарайды), әулі (аула), кәйдем (қайдам), кәпіл (қапыл).

Оңтүстік өңірлерден тыс жерлерде де құрамында ә дауыстысы тән мынадай сөздер бар: әрегірек (арағырақ), жәңеше (жаңаша), жәртісі (жартысы), жәйнеп (жайнап), әләйдә (алайда), сәуік (сауық) [1,35].

Қазақ тілі, жалпы түркі тілдерінің әдеби тілінде де, диалектілерінде де мұндай тарихи сөздер жарысып қолданылып жүр. Мысалы, қаз.т. абыржы-әбіржі, мыңғырла-міңгірле, тапал-тәпел, дайым-дәйім, қаны-кәні, бары-бәрі , башқ.т. аз-әз «аз», айлану-әйлену «айналу», йан-йән «жан», акрын-әкрән «ақырын , әзерб.т. огуз-огуз «өгіз», жун-жүн «жүн», чув.т. катре-кетре «бұйра», салта-селте «жоғары», якут.т. сырай-сирэй «шырай», чанчык-чэнчик «самай шаш» .татар.т. мачы-мәче «мысық», ачкыч-әчкәч «ашқыш, кілт».

Түбір сөздердегі дауысты дыбыстардың себепсіз алмасулары бұл құбылыстың ертеден келе жатқан тілдік ерекше белгі екендігін байқатады. Көрнекті ғалым Э.В.Севортян: «түрік тілінде өте ерте кезеңнен қалған дыбыс алмасулары бар, тілдегі алмасулардың бұл түрін көнерген немесе тарихи өзгерістер» -деп атайды. Осындай өзгерістер негізінде қалыптасқан сөздер қатарына түрік тілінде:

іmizgenmek –imizganmak «тлеть, дремлеть»;

irvelmek-irvalmak «сеять муку»

okuz-ögüz «бык»

cati-catu «лестница»

cakirmak- cikirmak «кричать» [ 2,123] жарыспалы түбірлері жатады.

Көне түркі жазба ескерткіштерінің өзінде bart-bert «сыну», tyncy-tinci «тыңшы», сот-сот «шомылу» cog-cog «шөгу», т.б сөздер жарыспалы қолданылған. Диалектілерде сөздердің жіңішке дыбысталуы татар тілінің мишар диалектісіне де тән: бәлчәк, әкрән, чәйкә сөздері татар әдеби тілінде балчык, акрын, чайка. Чуваш тіліндегі япала-епеле, тарна-терне, сахат-сехет, амал-эмел жарыспалы түбірлеріндегі жіңішкесі чуваш әдеби тіліне тән.

Әрине, территориялық шектестік бар жерде саяси-экономикалық, мәдени қарым-қатынастардың негізінде бір тілге екінші бір тілдің ықпалы болатындығы анық. Мысалы, қазақ говорларына өзбек, қырғыз, қарақалпақ тілдерінің, өзбек тіліне тәжік тілінің, әзербайжан тіліне тат және талыш тілдерінің, чуваш тіліне мари тілінің белгілі бір дәрежедегі ықпалын жоққа шығаруға болмайды. Ал шындығында бөгде тіл ықпалы дегеніміз әр түрл алмасулар, варианттардың пайда болуының бір жолы болғанымен, бірден бір жолы бұл емес. Бұд құбылыстың халық тілінде өмір сүруінің бұдан өзге де себептері бары талассыз. Соның ең бастысы тарихи себеп. Бұл – осы құбылыстың түп төркініндегі ортақтыққа, түрлі тілдерінің генезисіндегі ортаққтыққа апарып саятын себеп.

Жарыспалы түбірлер тіл арты дауыстылары мен тіл алды дауыстыларының еркін алмасуынан қалыптасатын бірлік екендігі белгілі. Тәжірибелдерден байқалатындай дауыстылардың бір-біріне сәйкес келуінің белгілі бір шегі, заңдылығы бар. Өйткені түркі тілдерінің фонетикалық жүйесінде дыбыстар еш уақытта бір-бірімен бей-берекет алмаса бермейді. Нақтылы бір дыбыс екінші бір дыбыспен алмасады.

Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі төрт таңба қазіргі тілдердегі барлық дауысты дыбыстардың орнына қолданылған: а өз орнында және тіл алды «ә» дыбысының орнында, ы өз орнында және тіл алды «і» орнында, о жуан дыбыс қалпында, сондай-ақ жіңішке ө - нің орнында, дәл сондай жуан ұ өз орнында және жіңішке ү орнында қолданылған. Демек, әрбір дауысты дыбыс жуан және жіңішке дауыстының қызметін атқарған.

Түркі тілдеріндегі түбір сөздердегі тіл арты және тіл алды дауыстылардың себепсіз ауысып қолданылу себебін салыстыра зерттеу біріншіден, этимологиялық тұрғыдан бірқатар сыры ашылмаған, күрделі тілдік белгілерді сақтаған жарыспалы сөздердің қай қатары алғашқы екендігін нақтылайды, екіншіден, түбір сөздердегі ауысып қолданылып тұрған дауысты дыбыстардың түпкі тегін көрсетеді, сонымен қатар ерте кезеңде бір түбірден өрбіген уақыт өте келе мағыналары сараланып кеткен тарихи түбірлес сөздерді анықтауға жол ашады. Салыстырмалы-тарихи зерттеудің негізгі мақсаты - ең көне форманы анықтау болып табылады. Қазіргі қолданылып жүрген түбір сөздердегі жуан және жіңішке дыбыстардың ішіндегі көне дыбыс қайсысы екендігін анықтау үшін бірқатар салыстырмалы әдістерді қолдану қажет. Ең бастысы тілді халықтың қалыптасу тарихымен тығыз байланыста қарастыра отырып, белгілі бір тарихи кезеңдердегі тілдік деректерге жүгіну керек.

Жарыспалы түбірлердегі (ажа\әже,ажуа\әжуа) жуан дауыстыларман дыбысталатын қатары алғашқы. Ежелгі түркі тілдерінде сөз басында қолданылған қатаң дауысыздардың ұяңдануы қатаң дауыссыздармен үндескен жуан дауыстылардың да жіңішкеру процесіне әсер еткені мәлім. А.М.Щербак «тілдің алға жылжуы» [3,38-39] деп атап көрсеткен бұл құбылыс түркітанушы ғалымдар В.В. Радлов, Д.Г.Киекбаев, Ф.Г.Исхаков, Л.И. Яфаров еңбектерінде жан-жақты талданып, Б.Сағындықұлы жуан тіл арты дауыстыларымен айтылатын түбірлер алғашқы «түркі тілдерінде (оның ішінде қазақ тілінде) құрамында жіңішке дауыстылар келетін сөздер болмаған» [4,81-89] деп дәлелдеп көрсетеді. Мағыналары тепе - тең жуанды- жіңішкелі түбір сөздердің жуанды варианты алғашқы екендігі қазақ тіліндегі ә- мен айтылатын сөздердің өзге түркі тілдеріндегі жуан а- мен айтылатын сөздерге сәйкес келуінен де байқалады. Мысалы:

тоф.т. дағ «крупный, большой, огромный» , (чув.т чаал)- қаз.т. дәу «үлкен, зор».

тув.т. шала қырғ.т. саал- паал- қаз.т. сәл- пәл «азғана, шамалы»

ұйғ.т. азыр- қаз.т. әзір «дайын, әзір»

чув.т. пасса, құм.диал. база- қаз.т. мәстек

як.т. алан- чалан- қаз.т. әлем- жәлем

қырғ.т. шаан- қаз.т. сән

қырғ.т. маз- қаз.т. мәз

Жуанды- жіңішкелі түбір сөздердегі а тіл арты, жуан дауыстысымен айтылатын сөз- алғашқы түбір. [ә] әуелі а-ның жіңішке фонетикалық варианты есебінде жүрген. Тілдегі дыбыстық фонетикалық варианты тілдің даму барысына байланысты кейде фонемаға өтетін сияқты ә дауыстысы соңғы кезде дербес фонема сапасына ауысқан. Қазіргі кейбір түркі тілдерінде (қарақалпақ, қазақ, ноғай) ә дербес фонема сапасында қолданылса, ал кейбіреулерінде (құмық, гагауз) дербес фонема емес, а-ның жіңішке фонетикалық варианты есебінде жүреді. Оның үстіне жарыспалы варианттардағы жуан а-мен дыбысталатын түбірінің көнелігі- ол тіліміздегі қолданыстан шығып бара жатқандығының белгісі. Мысалы, тіліміздегі әже сөзінің жуан «ажа» варианты «ай дер ажа, қой дер қожа жоқ» мақалында сақталып қалса, кәні, кәрі, бәрі, тәтті сөздерінің жазба ескерткіштерінде қаны, қары, бары, татлығ жуан түбірлері сақталған . Әдеби тілімізде де қары- кәрі, бары- бәрі, ары- әрі, ажырық- әжірік, ақ- әк, ажым- әжім сөздері жарысып қолданылып жүр.

Жуан тіл арты дауыстыларымен айтылатын түбірлер алғашқылығын негізге алатын болсақ, тіл арты а-ның жіңішкеруі алтай дәуіріне дейінгі ең ежелгі дәуірде қалыптасқан деп болжауға болады. Қазақ және түрік тілінде сақталған жуан түбірлердің жіңішке нұсқасы тілдік деректерді өзара салыстырғанда анықталады. Демек, ежелгі түркі тілдерінде жіңішке дыбысталатын бірде -бір сөз болмаған. Қазіргі тіліміздегі жіңішке дыбысталатын сөздердің жуан нұсқаларын түркі тілдері мен диалектілері, көне жазба ескерткіштер тілінің деректері негізінде анықтауға болады.

Қазақ тіліндегі әлеміш сөзінің жуан нұсқасы қазақ тілінде ала, түрік тілінде аlaca «разноцветный, пестрый», «пятнистый, пегий», «разноцветность, пестрота» [5,27] түбірінде сақталған. Түрік тілінде аlev «пламя, язык пламени, огонь» [5,30] қазақ тілінде алау. Ала\ алау түбірлерінде сақталған көне «от» семасынан отқа ұқсас түс атауы, яғни «қызыл», «ала» кейін пайда болған. Демек, қазақ тіліндегі әлеміш сөзінің түбірі әле\ала, ал –міш көне сөз тудырушы жұрнақ. а~ә өзгерісінің басталу мерзімін нақты көрсету күрделі. А.М. Щербак ататүркі тілдеріндегі дауыстылардың фонологиялық жүйесін қайта қалпына келтіре отырып ата тілде сегіз қысқа және сегіз созылыңқы дауыстылар ажыратылғанын дәлелдейді [3,76]. Ғалым ә фонемасын ататүркілік жүйедегі дауысты ретінде анықтайды. Жуан тіл арты дауыстыларымен айтылатын түбірлер алғашқылығын негізге алатын болсақ, тіл арты а-ның жіңішкеруі алтай дәуіріне дейінгі ең ежелгі дәуірде қалыптасқан деп болжауға болады. ә-мен қатар а фонемасына сәйкес келетін жіңішке дауысты е. Бір буынды түбірдегі дауыстылардың сапалық тұрақтылығын ескерсек, бір буынды жарыспалы түбірлердегі а~е сәйкестіктері тіларалық төмендегідей сөздерден байқалады:

чув.т. так, як.т. таах- қаз.т, қ.қалп.т, қырғ.т. «тек босқа, текке»

қ.қалп.т, қаз.т, қырғ.т. тақ- гаг.т. тек «жұп сөзіне қарсы мағына»

чув.т. так, өзб.т. така- қаз.т, қырғ.т, құм.т. теке

сар.ұйғ.т. на?- қазт, қырғ.т, құм.т, ойыр.т. не, түрік т. nе

құман т. саа- қаз.т, қ. қалп.т, құм.т, тув.т. сен, түрік т. sen (жік. ес)

МК sakal «борода», қаз., қ.қалп.т. сақал - ұйғыр т. сегел

Тіл арты, жуан а дауыстысының бірде жіңішке ә-ге, бірде жіңішке е-ге сәйкес келуі а дауыстысының көнелігін білдіреді. Осы тұрғыдан келегенде түрік тіліндегі geri «назад, обратно» [5,232] қазақ тіліндегі кері сөздері көне түркі жазба ескерткіштерінде бағыттық мәнде қолданылған қару\ғару барыс септігінің көне қосымшасымен түбірлес болуы мүмкін.

Қазақ және түрік тілдеріндегі мағынасы тепе-тең тарихи түбірлес сөздерді дауысты дыбыстар сәйкестігі негізінде анықтап, талдап көрсетуге болады. Тілдік деректерді салыстыру қазақ тілінде жіңішке дыбысталатын бірқатар сөздердің түрік тілінде жуан вариантта сақталып қалғандығын дәйектейді. Мысалы:

түрік тілінде koca сөзі «муж, мужчина» мағынасымен қатар, koca «старый, пожилой» мәнінде қоланылады. Түрік тіліндегі koca сөзінің қазақ тіліндегі жіңішке нұсқасы көсе. Қазақ тілінде көк, көгеру тұлғаларын қоқыс түбірімен байланыстырып көк\қоқ түбірін анықтауға болады. Түрік тілінде де жуан варианттары kokar «пахучий, вонючий», koku «запах» [5, 326] сақталған. Сол сияқты қазақ тілінде кішкентай бала талпынып жүре бастағанда «тәй-тәй басты» деген сөз тіркесі қолданылады. «Тәй» сөзінің мағынасы түрік тілінде taу «равный, подобный» мәнінде сақталған[5,499]. Түріктер жаңа жүре бастаған балаға «taу durmak», яғни «аяғымен тең тұрды» деп қолданады. Демек, тау\тәй сөздерін тарихи түбірлес сөздер деп қарастырамыз. Қазақ тіліндегі «із-түссіз жоғалды» сөз тіркесінің алдыңғы қатары түсінікті болғанмен, екінші түз сөзі түсініксіз. Дегенмен, түрік тілінде toz «пыль» [5, 525] мағынасы бар. Демек, қазақ тіліндегі «із-түссіз жоғалды» сөз тіркесі ізі де жоқ, шаңы да жоқ деп анықтала түседі. Түрік тілінде gergi «инструмент (приспособление) для растягивания, распялка, рама», gergin tel «натянутая струна»[5,231] деген нұсқаларды қазақ тіліндегі қарғы бау тіркесімен салыстырсақ мағына ашыла түседі.

Дауысты және дауыссыз дыбыстар сәйкестіктері тарихи дыбыс өзгерістерінің шығу көздерін анықтап, сипаттап беретін әдіс. Мысалы, қазақ тілінде тіс, тісте сөздерінің жуан варианты жоқ. Өзге түркі тілдерінде де тис\тиш\ диш т.б. жіңішке нұсқалары тараған. Тіс сөзінің жуан варианты «тыс» түрік тілінде сақталған. Мысалы, ısırık (-gı) «укус, укушенное место», ısırılmak «быть укушенным» [5,265], ısırılmak сөзін көне қалпына келтірсек tısırılmak болады. Демек, (t)ıs-ır-ıl-mak көпбуынды түбір сөздің алғашқы буынында қазақ тіліндегі тіс сөзінің түпкі формасы (tıs) сақталған. Сөз басы, ортасында т фонемасы үнемделіп түсіп қалатындығы тіл деректерінде бар: тарби\арби, тоғул\ұл, бүткіл\бүкіл т.б.

Тіл – күрделі құбылыс. Тіл жүйесі толассыз, тоқтаусыз дамып отырады. Даму, өзгеру, өрбу процестері өздігімен жүрмейді, белгілі бір заңдылықтарға бағынады. Мұндай заңдылықтар бүкіл тілдік жүйені қамтумен қатар оның шағын-шағын салаларын да іске қосып отырады. Түркі тілдері дыбыс жүйесіндегі дауысты-дауыссыз дыбыстардың алмасуының өз тепе-тең варианттар қалыптастыратын жуанды- жіңішке, қатаң – ұяң дыбыстар сәйкестігінің де өз құпиясы бар екені анық.

Түркі тілдері мен диалектілерінде түбірдегі дауысты – дауыссыз дыбыстардың еркін алмасуы делінетін құбылыстың жан-жақтылығы соншалықты, оларды бір ғана құбылыспен немесе басқа да бірнеше себептермен байланыстыру мүмкін емес. Өйткені жарыспалы түбірлердің тілде орнығуы тарихи өзгерістердің нәтижесінен. Сондықтан сингармониялық варианттардың пайда болу себебін ашуда А.М.Щербак, Д.Г.Киекбаев, Л.И.Яфаров, БСағындықұлы сынды ғалымдардың «жарыспалы түбірлер ішіндегі жуан, тіл арты дауыстыларымен айтылатын түбірлер алғашқы» деген пікірлері орынды.

Жуан түбірлердің жіңішкеруі тіл білімінде «тілдің алдыға жылжу процесі» деп нақтылы көрсетілген. Бұл құбылыс адам ағзасының биологиялық мүмкіндіктері шексіз еместігін байқатады. Биологиялық мүмкіндіктер физиологиялық жағынан шектеледі. Адам ағзасы тіл механизмінде пайда болып, ағзадағы физиологиялық ерекшеліктерге сәйкес келмейтін құбылыстарға қарсылық білдіреді. Сондықтан тіл механизмі адам ағзасының ерекшеліктеріне бағынады.

Жуан түбірлердің жіңішкеруі де осы талапқа негізделгені айқын. Тілдердің ұзақ уақыт бойы дамуы нәтижесінде тіл арты, тіл ортасынан айтылатын дауыстылар да дауыссыздар да тіл алды дыбыстарына ыңғайланған. Нәтижесінде бірде жуан, бірде жіңішке айтылатын мағынасы тепе тең жарыспалы сөздер тілімізде орныққан.

Әдебиеттер:

1. 
   Омарбеков С., Жүнісов Н. Ауызекі тіліміздің дыбыстық жүйесі. – Алматы:1985
   
2. 
   Севортян Э.В. Фонетика турецкого литературного языка. – М., 1955
   
3. 
   Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. - Л., 1970
   
4. 
   Сағындықұлы Б. Таңдамалы туындылар. – Алматы, 2009
   
5. 
   Турецко-руский. Русско-турецкий словарь. М.: ООО «Дом Славянской книги», 2009.
   

В данной статье рассматриваются проблемы сравнительно-исторического изучения слов, в корне которых чередуются твердые и мягкие гласные, имеющие одно значение на основе материала современных тюркских языков, в частности казахского и турецкого языков.

Ilgili makalede, modern turk dilleri bilgileri bazinda, ozellikle kazak ve turk dillerindeki tek anlam veren ve kokunde sert ve yumusak unlulerinin alternatif degisiminde olan kelimelerinin tarihsel karsilastirma calismasinin problemleri gorusulecektir.

А. Байтұрсынұлы сын есімдердің зат есім орнында жүретіндігін таныған және оны «зат-сын» деп бере отырып, заттанған сын есімдердің зат есімдерше түрлене алатындығын былай деп атап өткен: «Сын есімнің кейбіреулері зат есімнің орнына жүреді; мәселен, «арзан еттің сорпасы татымас» дегеннің орнына «арзанның сорпасы татымас» деп айтылады. «Арзан еттің» деген екі сөздің орнына «арзан» деген жалғыз сөз жарап тұр. Сондықтан мұндай зат пен сын орнына бірдей жүретін сөздерді зат-сын дейміз. Жалғыз сынды ғана көрсететін сөзді жай-сын дейміз. Зат-сынның жалғаулары да, зат есім жалғаулары да бірдей». Демек, А.Байтұрсынұлы қазақ тіліндегі сын есімнің заттану жолдарын толық ашып бермесе де, бұл құбылыстың тілімізде жиі кездесетіндігін және заттанған сөздердің зат есімдерше түрлене алатындығын алғаш рет таныған [1, 219 б.].

Сын есімдердің белгілі бір қолданыста заттануына да ықшамдалу құбылысының ықпалы бар. Сын есім-зат есім тіркесіндегі зат есімнің ықшамдалуына бірнеше тілдік өзгерістер себеп болады. Атап айтар болсақ, мәтінде сөз болып отырған зат ұғымындағы, адам мағынасындағы сөздер, құбылыс атаулары алдыңғы сөйлемдерде айтылса, олар соңғы сөйлемдерде ықшамдалады немесе сын есім нақты бір заттың ғана қасиетін білдіретін болса, заттың атауы түсіріліп қолданылады да, оның мағынасы сын есімге көшеді т.б.

Кейде сын есімдер белгілі бір стильдік мақсатты көздей отырып заттанады, бұл тұста ықшамдалу құбылысы байқалмайды. Қаламгер оқырман назарын сапаға, белгіге немесе кейіпкер бойындағы ерекшелікке аудару мақсатын көздейді де, мәтінде сын есім бірден заттанып қолданылады. Мысалы, Сен жырық қараның не деп кеткенін ұмыта қалдың ба? Күрделі сын есім заттанулар қосарланған тұлғада ғана ұшыраспайды.Тілде үнемі зат есім сөзбен тіркесіп келіп, тұтас заттанып қолданылатын сын есімдер де бар. Мысалы, Аузы жаман елді былғар, аяғы жаман төрді былғар (Мақал). Жолдасы жақсы жауға алдырмайды (Мақал). Бұлардың заттануында да тілдік ықшамдалу үдерісінің ізі жатыр. «Аузы жаман» (өсекші адам), «қолы ұзын» (таныс-тамыры көп, өрісі кең адам) тәрізді фразеологизмдердің де заттық мәндері тілде кеңінен танылып кеткен.

Қорыта келе, сапалық сындардың заттану мүмкіншілігінің мол екендігі, олардың түрлі мағыналық реңктерде келіп заттана алатындығы байқалады.

Тілде қатыстық сын есімдерден жасалған аталымдар жеткілікті. Олар сол туынды тұлғасында тұрып, сындық мағынасынан ауытқып, заттық мағынаға көшкен. Қатыстық сын есімдердің заттануына да тілдегі ықшамдалу құбылысының ықпалы болғандығы аңғарылады. Мысалы, күздік – күздік соғым; түстік – түстік ас; иттік – иттік мінез т.б.

Тілдің жекелеген тілдік бірліктерінде заттану құбылыстары орын алған жағдайда, ықшамдалу құбылысы орындалып, морфологиялық үнемделу туындайды. Жекелеген дыбыстар мен буындардың үнемделуі тәрізді бүтіндей бір сөз ықшамдалып, үнемделеді. Мұндай үнемделулер тек бір ғана сөздің (түбірдің) құрамында емес, сөз тіркестерінен де байқалады. Алғашқыда сөз тіркесі болып қалыптасқан сөздер қолданыла келе, дыбыстық жағынан икемделіп, үнемделіп, өзгеріп бір тілдік бірлік түрінде қолданылады.

1. 
   Байтұрсынұлы А. Тіл тағлымы. – Алматы, 1992. - 447 б.
   

В статье рассматривается экономический процесс субстантивации в языковых коммуникациях.

Тілтанымдағы сөйлемдерді зерттеуде таза формалдық сипатқа айрықша мән беретін бағыттың орнына соңғы кездегі үрдіс алған сөйлемді мағынаға негіздей зерттейтін семантикалық құрылымға назар аударылып келеді. Аталған мәселе бірқатар түркітанушылар назарын өзіне аударып, нақты нәтижеге қол жеткізгендіктен, түркітанудағы жетекші идеялар ретінде қолданылып жүр.

Кез келген ғылыми ілім саласындағы болмыста бар, зерттелген нысана, құбылыс, объективті болмыстағы құбылыстар жүйесі мен адамзаттың ұжымдық санасында гнесеологиялық әрекеттерінің әр кезеңінде қалыптасқан ұғым мен ол жүйедегі құбылыстар туралы түсінік арасында анағұрлым алшақтық болады. Ғылым неғұрлым алға жылжып дамыған сайын ол алшақтық қысқара түсуі тиіс.

Әр ғылымның дамуы барысында, оның кезеңдерінің ауысуында нысана туралы ұғым, түсінік жүйесі тереңдетіледі, жаңаланады, қайта қарастырылады, сонымен қатар, өзгеріске баяндау және қорыту әдістерінің жүйесі де ұшырайды, өзгеріссіз қалатын тек олардың міндеттері – сана құралы, қаруы болу ғана. Адамдар арасындағы қатынас құралы ретіндегі сөйлеу әрекеті туралы ғалым Б. Қалиұлы былайша таратады: «Сөйлеу әрекеті сөйлеу, есту, ұғыну» сияқты үш бөлімнен тұрады. Бұл үш жиынтық берік бірлікте болу керек. Яғни бас деген сөзді айтушы да, тыңдаушы да бір мағынада түсінуі керек. Семантика тілдік бірліктердің қай-қайсысына да тән.

Жай сөйлемнің грамматикалық мағынасын нақтылау басқа синтаксистік бірліктерді анықтаумен салыстырғанда жақсырақ қарастырылған. Сөз тіркесі үшін бұл – байланыс кезіндегі сөздер арасындағы арақатынас, құрмалас сөйлемдер үшін бұл – салаласа немесе сабақтаса байланысу амалдары арқылы берілген құрмалас сөйлемнің ішіндегі арақатынас.

Мысалы: 1. Мемлекеттік емтихан деген атаулы сөйлем біріншіден, сынақ тапсыру, екіншіден екі сөзде зат есімнен жасалған. Сынақтың кез - келген түрі емес мемлекеттік екендігі білініп тұр. 2. Сынақ кітапшасы бұл атаулы сөйлемде кітапшаның түрі, зат есімнің ілік септігіндегі үлгісінің жасырын түрде келуі арқылы жасалған. 3. Күзгі кеш, қысқы дала, таулы қырат деген атаулы сөйлемдерде кештің қай мезгілге қатысты екені білініп, зат есімнен жасалған сөйлем сын есімнің сұрағына жауап беріп тұр. 4. 321 аудитория деген атаулы сөйлем аудиторияның номерін білдіріп, сан есім мен зат есімнің тіркесінен жасалып тұрған атаулы сөйлем.

Десе де, көптеген ғалымдар арасында жай сөйлем ретінде танылып келген атаулы сөйлемнің прагматикалық негіздері жайында бұрын-соңды арнайы зерттеу жұмысы жүргізілмеген. Өз алдына жеке тілдік саланы құрайтын таулы сөйлемдер жан-жақты, терең зерттеуді қажет етеді. Қазақ тіл білімінде атаулы сөйлем жайлы ғылыми еңбектер мен мақалаларда сөз болып жүрсе де, атаулы сөйлемдердің прагматикасы бірен-саран еңбектерде ғана аталғаны болмаса, ғылыми зерттеудің жарық көрмегені мәлім.

Прагмалингвистика «прагматика» ұғымының тіл біліміне енуімен тікелей байланысты. «Прагматика» терминін таңбалардың жалпы теориясы – семотиканың негізін салушы Ч. Моррис енгізді. Семиотика ғылымы үш саладан тұрады. Олар: семантика, синтактика және прагматика. Үш саланың да объектісі – таңба. Прагматика таңба мен оны қолданушы адам арасындағы қарым-қатынасты зерттейді. Прагматиканың алғашқы зерттеушілері сөйлеу тіліне, оның көріну формасы сөйлеу актісіне көңіл аударды. Сондықтан прагматикаға «сөйлеу актілері мен олардың жүзеге асу контексін зерттейді» деген анықтама беріледі [1,423 б.].

Прагматиканың негізгі принциптері сөз маржаны – мақал-мәтелдерде толық қамтылған. Прагматикалық аспект ауызекі сөйлеу тілінде ашық көрінеді. Сөйлеу тіліне коммуникативті –прагматикалық норма тән. Прагматикалық бағыттың негізгі зерттеу объектісі - сөйлесім. Сондықтан оны прагмасинтаксис деп атауға болады.

Атаулы сөйлемнің коммуникативтік қасиеті басқа сөйлемдердегідей, предикативтілікке ие болғандығымен сипатталады. Ол заттардың, оқиғалардың , әр түрлі көрністердің шындығын, олардың бар екендігін атап көрсетеді және кейбір күшейтілген эмоциялық оттенокпен (реңкпен) сипатталғандығы жөнінде сөйлеушінің пікірін қамтиды. Заттар, оқиғалар және басқа көріністердің барлығы – шындықпен байланыстылықтың бір көрінісі. Ал енді айтылған ой мазмұнының шындықпен байланыстылығы, қарым-қатынасы – бұл предикативтілік. Демек, шындықпен байланысып, қарым-қатынаста тұрған заттардың, оқиғалардың және жаратылыс көріністерінің реалдылығын, бар екендігін, сонымен бірге адамның ішкі дүниесінен шыққан әр түрлі мазмұндағы эмоциялық ойды көрсетудің негізінде пайда болған грамматикалық мағына атаулы сөйлемдегі предикативтілік болып табылады.

Атаулы сөйлем өз алдына, өзінің табиғатына лайық коммуникативтік қызмет атқарады. Сондықтан да ол грамматикалық басқа бірліктер (сөйлемдер) сияқты, өзінше мазмұнға және формаға ие. Предикативтілік оның грамматикалық мәні болып есептеледі. [2, 245 б.].

Атаулы сөйлемдер арнаулы коммуникативтік мақсаттың қажеттігінен қалыптасқан. Бұл сөйлемдер төңіректі, жағдайды үнемді жолмен суреттеу үшін және пікірді эмоциялы етіп білдірудің амалы ретінде жұмсалады.

Қазақ тіл білімінде атаулы сөйлемдерді мағыналық жағынан «мекен, мезгіл, құбылыс (зат), бейнелеу мағыналы, эмоциялы, сөгіс, тілек мағыналы, жай зат атаулы, меншікті, әліптемелі, тұрмысты және тұрмыстың әр түрлі көрністерін, оқиғаны білдіретін, хабар беру мақсатындағы атаулы сөйлем, сілтеме атаулы, түсінік атаулы, тақырып атаулы, қалыпты атаулы сөйлемдер т.б», деп мағыналық түрлерге бөледі. Бірақ олардың негізгі қызметі номинативтік қызметте жұмсалуында. Атаулы сөйлемдердің мазмұны осы шақтағы болмысты, құбылысты білдірумен байланысты болады. Сондықтан олар өткен шақтағы оқиға, іс жайындағы ой болмайды, көбінесе мезгілді, айналамыздағы табиғат құбылыстарын, заттардың сол заттық бейнелі қалпын айтуға арналған болады. Ондай атаулы сөйлемдер көбінесе көркем әдебиетте, табиғаттың суреті ретінде қолданылады. Ол жазушының тіліне ықшамды, көркемдік нәр беріп, болмысты, жаратылысты суреттеудің ерекше стильдік тәсілі ретінде жұмсалады. Мыс: «Оқымай кеткір! Көзі ашық қой, жөн сілтейді ғой десем, жаудың табанына салып бермек» (Б.Майлин). Түн. Қыс. Боран. Ышқынған долы дауыл. Қопарып ұшырғандай кавказ тауын. (С.Мұқанов). Дәмеш алғашында самарқау көз тастаса да, қарай келе қызығып, балаша таңданады. « Әдемі кең көше. Ағылған халық. Зәулім крандар. Бес қатарлы үйлерден анағұрлым басы сорайған алып домна» (З. Шашкин).

Атаулы сөйлемдер мазмұны мен жұмсалу мақсаты бойынша бір-бірімен толық сәйкестенеді. Атаулы сөйлемдердің төмендегідей жұмсалу түрлері кездесуі мүмкін:

1. 
   Табиғаттағы құбылыс (зат) көрінісін суреттеу: Боран. Аяз. Жел.
   

2. 
   Мекендік орнын білдіру: Есік жақта киім ілгіш. Қабырғада
   

3. 
   Мезгілдік уақытты білдіру: Кеш. Күз. Күн батып барады. 2012
   

4. 
   Эмоцияны білдіру: Шіркін, Атамекен! Қайран, жастық шақ!
   

5. 
   Бейнелеу мағынаны білдіруі: Әдемі. Көркем. Шалқыған ай. Қараңғы
   

Сөйлеу тілі синтаксисінде сөйлеуші мақсатын тура түрде беруде «маманданған» атаулы сөйлемдердің құрылымдық түрлері бар. Олардың ішінде белгілі бір сөйлеу мақсатын жеткізуге үйреншікті тілдік тәсілге айналады.

Бұндай сөйлесім түрлерінде сөйлеушінің көңіл-күйі беріледі. Бірақ бұл айтушының табиғат құбылысын хабарлауының көрінісі. Айтушының қуанышты көңіл күйі емес, ренішті көңілін білдіріп тұр.

Атаулы сөйлемдердің бұл түрлері табиғат құбылыстарын, мекендік орынды білдіреді.

Сонымен, жай сөйлемнің барлық құрылымдық типтері бір- бірімен белгілі бір қатынаста болады да, жиынтығында бірыңғай жүйе құрайды., сөйлемнің әр құрылымдық түрінің бұл жүйеде өзіндік орны бар.

Атаулы сөйлем – күнделікті тұрмыста кездесетін заттарды, бұйымдарды, оқиғаны және жаратылыс көріністерінің атауын белгілеп, оларды сипаттап көрсететін бір құрамды есімді сөйлемнің бір түрі. Оларды білдіру үшін тілдік жүйедегі элементтердің кез-келгені қатыса бермей, атауы ғана тыңдалады.

Әдебиеттер:

1.Арутюнова Н.Д., Падучева Е.В. Истоки, проблемы и категории прагматики // Новое в зарубежной лингвистике. Вып 16. – М., 1985. – С. 3-42.

2.Ерназарова З.Ш. Қазақ сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің прагматикалық негіздері: Филол.ғыл. д-ры. дис. – Алматы, 2002ж. -245б.

Резюме

В статье описывается семантико-прагматический аспект назывных предложений.

Мұндай қорытындымен ешқандай келісуге болмайтыны өзінен-өзі түсінікті. Бірде-бір септік жалғауы жұрнаққа айналып сөзжасамдық қызмет атқаруына тарихи тұрғыдан да, қазіргі тіл дамуы кезеңінде де таяныш етер ешбір дерек, факті жоқ. Бірақ септік тұлғасындағы сөздердің дериваттанған бүтінге айналуы сөзжасам үдерісі екені – анық ақиқат. Бірақ ондай тұлғаларды зерттеушілердің жалғаулардың сөзжасамдық қызметке ауысуымен түсіндіруі жөн емес.

Сондай-ақ, кейбір ғалымдардың олардың үстеу болып қалыптасуын сөзжасамның морфологиялық-синтаксистік тәсілінің нәтижесі деп қарастыруын да қостауға болмайды. Неге десеңіз, сөзжасамның морфологиялық тәсілінде сөз тудырғыш жұрнақтар шешуші роль ойнайды емес пе? Ал мұндай үстеулердің, яғни жатыс жалғаулы сөздердің құрамынан еш жұрнақ көріп тұрғанымыз жоқ. Сол сықылды сөзжасамның синтаксистік тәсілінде сөздерді қосарлау, біріктіру тәрізді амалдар негізгі роль атқарады. Ал, сөз болып отырған үстеулердің қалыптасуында бұл тәсілдің қатысы жоғы айдан анық. Сондықтан жатыс жалғаулы үстеулерді морфологиялық-синтаксистік тәсіл арқылы жасалады деу бос әурешілік. Сондай-ақ кейбір тіл мамандары бұларды лексикалық-семантикалық тәсілдің нәтижесі деп санауға бейім. Рас, жатыс жалғаулы есімдердің үстеуге ауысуында семантикалық фактордың басым орын алатынын бекерге шығаруға болмайды. Алайда сөз болып отырған үстеулерді тек қана сөзжасамның лексика-семантикалық тәсілінің жемісі деп санау бір жақты болып шығады. Бұл бәрінен бұрын, осы тектес үстеулердің жасалуындағы басқа да факторлардың, атап айтқанда, лексикалық, морфологиялық және синтаксистік факторлардың ролін жоққа шығарғандық болып шығады. Бұл жерде, біздіңше, қазақ тіл білімінде енді-енді ғана мойындалып, зерттеушілердің назарын өзіне аудара бастаған сөзжасамның жаңа тәсілі-конверсия және оның үстеуге қатысты формасы адвербиализация туралы әңгімелеу жөн болмақ.

Конверсия-сөз таптарының бір-біріне ауысуын білдіретін жалпы процесс болса, адвербиализация басқа сөз таптарының үстеулер қатарына өтуін білдіретіні сөзжасамдық процесс. Тілдің даму барысында өзге сөз таптары басқа бір сөз табының синтаксистік қызметінде тұрақты әрі ұдайы қолданылу нәтижесінде өздерінің бастапқы категориясынан қол үзіп, грамматикалық мәнін өзгертіп екінші бір категорияға ауысады. Уақыт өте келе олар өздері енген сөз табының мағынасы мен қызметін қабылдап, сол сөз табындағы байырғы сөздердей болып кетеді.

Адвербиализация процесіне түбір сөздермен бірге сол сөз табының формалары да ұшырап, үстеулер қатарын жаңа тұлғалармен толықтырып отырады. Осы орайда, жатыс жалғаулы сөздердің де адвербиалданып, үстеулер тобын жаңа лексемалармен толықтырылып отыратыны белгілі. Сонымен, жоғарыда мысалға келтірілген және басқа да осы тектес тұлғалардың септік жалғауларында тұрып, толық мағыналы бүтін ретінде басқа категорияғы яғни үстеулер тобына көшуі, әлбетте, сөзжасау процесіне жатады. Профессор А.И. Смирницкий айтқандай: «Переход отдельных форм слова в другую часть речи представляет собой процесс словообразовательны».[1-57]. Мұның үстіне белгілі түрколог Э.В. Севортянның кезінде септік, көсемше тұлғаларынан пайда болған үстеулердің түркі тілдерінің құрамында мол ұшырайтынын айта келіп, оларды септік жалғаулары, көсемше жұрнақтары деп қарауға болмайтынын, бұлардың да жеке лексикалық тұлғалар болып табылатындығы» жайында айтқандарын да есте ұстаған орынды. Жатыс жалғауында тұрған осындай сөздермен қатар біз зорға, басқа, төтесінен, шалқасынан, тосыннан, түнімен, күнімен деген сөздердің құрамынан тұлғалық көрсеткіштер ретінде барыс, шығыс, көмектес септік жалғауларын көреміз. Бұлар да жеке сөздік бүтін ретінде, үстеулер санатына жатады. Олар да тұтас тұлғаларымен өз категориясынан қара үзіп, изоляцияланып, адвербиалдану жолымен үстеулерге айналғаны анық. Ең дұрысы, оларды адвербиалдық, конверсиялық өнім деп қарастыру бірден-бір дұрыс шешім болмақ.

Адвербиалданған жатыс жалғаулы тұлғалар етістік сөздердің жетегінде айтылып, ол арқылы танылатын іс-қимылдың мекенін, мезгілін білдіреді. Мысалы, түнде келді, жазда той болады, осында отыр, артта қалды, алда келеді.

Егер жатыс жалғаулы сөздердің барлығын бірдей адвербиалданған, үстеуге айналған деп санасақ, онда жатыс жалғаулы алдвербиалданған сөздердің ұшы-қиыры жоқ болар еді.

Сондықтан жатыс жалғауындағы тұлғалар мен адвербиалданған жатыс септік формаларын бір-бірінен ажырата білу керек. Ол үшін мына екі синтаксистік категорияны өзара салыстырып көрейік. 1. Ол үйде отыр. 2. Ол осында жүр. Мысалға келтірілген екі синтаксистік құрылымның құрамында да жатыс септік тұлғасында тұрған формалар бар. Олар, бірінші сөйлемде үйде сөзі болса, екінші сөйлемде осында сөзі. Бұл екеуінің соңғысы ғана адвербиалданған жатыс септік формасы болып табылады. Әрине, бірінші сөйлемдегі үйде сөзі де сөйлемде пысықтауыштық қызметте жұмсалып тұр. Бірақ бұл сөзді қосымша мен түбірге оңай ажыратуға болады. Соңғы сөйлемдегі осында сөзі болса әрқашан түбір мен қосымшаға жіктелмей, тұтастығын сақтап сөйлемде үнемі пысықтауыштық қызметінде қолданылады.

Жатыс жалғаулы сөздердің алдвербиалдануы тілдің қолданылу сферасы әбден айқындалған қазіргі кезеңде емес, көне түркілік кезеңнен басталады.

Көне түркі тілінде –да, -де, -та, -те формалары арқылы есім сөздерден мекен үстеулері жасалған. Мысалы, бунта, анта, онда, антада т.б. қазіргі түркі тілдерінде тек мекен мәнді үстеулер ғана емес мезгіл, бейне үстеулерді де туындайды. Мысалы, анада, ақырында, бертінде, ертеде, кейде, жақында -мезгіл үстеулері, алда, артта, мұнда, сонда, осында-мекен үстеулері, аңдаусызда, абайсызда, қапылыста, қапелімде-бейне үстуеері. Жатыс септігі формасы арқылы қалыптасқан үстеулер мағыналық ерекшелігіне орай сөйлем ішінде түрлі пысықтауыштық функция атқарады. Қазіргі түркі тілдеріндегі мекендік, мезгілдік үстеулердің қалыптасуына үлкен әсер еткен көне түркі тілі жүйесіндегі үстеу сөздердің тарихы мен ерекшеліктері бар. Көне ескерткіштер тілінде есімдіктердің ішінде сілтеу есімдігінен туындаған үстеулер кездеседі.

Көне түркі:

-Ол түг анта йоқ қылдымыз. «Ол әскерлерді біз сонда жайраттық».

-Йай анта йайладым. «Мен жазды сонда өткіздім». Анта айғучы йеме бен-өк ертім. «Сол кезде (сонда мен кеңесші болған едім)».

-Йабғуғ шадығ анта берміс. «Ол сол кезде йағбы мен шалтарды сайлады».

Берілген мысалдардан көне түркі тілі деректерінде мекендік, мезгілдік мәнде қолданылған нақты үстеу формаларын көруге болады. Бір кездерде есімдік сөз табына телінген сөздер осындай жатыс септігі формаларының көмегімен тарихи тұрғыдан ұзақ жылдар қалыптасуы нәтижесінде үстеулер қатарына өткен. Олар сол кездің өзінде толық адвербиалданған, оның мағыналық ерекшелігінен үстеуден өзге сөз табына тән ешбір қасиет байқалмайды.

Жатыс септігінің формасымен бір жүйеде ауысып келген сөздердің келесі бір тобы мекендік қатынасты білдіретін алда, артта, іште, сыртта, жоғарыда, төменде, кеште, ертеде, басында сөздері. Аталмыш сөздердің қалыптасу жолы мен мағынаық ерекшелігіне тоқталайық. Алдымен зат есімдерден ауысқан сөздердің ерекшелік белгілерін байқайық. Негізінен алсақ, ғалымдар тарапынан әр түрлі көзқарасқа ие болған мекендік және мезгілдік үстеулердің түбірлері зат есімнің қай түрінен жасалғанын анықтау қажет. Біршама деерктерге сүйене отырып, түпкі мағынасын анықтауға болады. –да, -де, -та, -те формалары арқылы жасалған алда, артта, іште, сыртта, тыста сөздерінің түбірі мекендік мағынаны білдіретін зат есімдер. Қараңыз, алды+да, арт+та, іш+те, сырт+та, тыс+та. Ал күнде, кеште, ертеде, азанда, жылда үстеулері мезгілдік зет есімдерден туындаған. Қапыда, жоғарыда, төменде, әуелде, жуықта сөздерінің түбірі үстеу сөздер, сол сияқты жақында, баяғыда, алыста тәрізді сөздердің негізі сын есімдерден болғандығы анық. Негізінен, жатыс септігі формасы арқылы адвербиалданған тұлғалар әр түрлі сөз таптарынан ауысып келгендіктен, атқаратын қызметі де сол төңіректе болады. Құрылымдық ерекшелігін саралағанда аталмыш үстеулердің көбі жатыс септігін тікелей қабылдамастан алдына тәуелдік жалғауының 3 жағын салу арқылы арт+ы+нда, сырт+ы+нда, іш+і+нде, аст+ы+нда түрінде де қалыптасқан.

Сонымен, адвербиалданған жатыс жағаулы сөздер үстеулердің грамматикалық класс болып қалыптасуында өзіндік роль атқарған ерекше топ болып саналады.

Әдебиеттер:

1. А.И. Смирницкий. Лексикология английского языка. М., 1955

Академик В.В.Виноградов жалпы сөйлем туралы: «Тілдің синтаксистік біртұтас сөйленіс бөлшегі – сөйлем Адам ойын қалыптастырып білдірудің, оны басқаларға баяндаудың басты амалы болып саналады»[1.20] – деп тұжырымдайды. Расында да кез келген тілдің адамзат өмірінде қарым-қатынас құралы екені анық. Тілдің бұл қызметі әрқашан де бір сөзден немесе сөз тіркестерінен грамматикалық, интонациялық жағынан бір бүтін ретінде құралып, сөйлемдер арқылы беріліп отырады. Сөйлем адамдардың ақиқатпен байланысты түрлі ойын білдіріп, бір-бірімен пікір алысу үшін пайдаланылатындықтан, оның мазмұны әрқилы мағыналарда беріледі. Бұл жайында Э.Д.Розенталь мен М.А.Теленковалар авторлығымен жарық көрген «Лингвистикалық терминдер анықтама– сөздігінде » де «Сөйлем– белгілі бір мағыналық және интонациялық тұтастыққа ие. Әрі грамматикалық тәртіппен байланысқан сөздер тізбегі ретінде көрінетін адамдар тілінің кіші бөлшегі. Сонымен бірге, сөйлем қарым-қатынас бірлігі ретінде көріне отырып, ойдың да қалыптасуы мен берілуінің бірлігі ретінде тіл мен ойлаудың тығыз байланыстығын көрсетеді»[2.122] – деп нақты айтылады.

Коммуникация сөзі орыс тілінде «общение» деген мағынаны білдіріеді. Қазақ тіл ғылымында да қатынас жасау, ой-пікір алмасу мәнімен қатар, жарыса қолданылып жүр. «Тілдің коммуникациялық немесе қатынас құралдық ұғымының философиялық – логикалық мазмұнын ашып көрсету үшін, ол ұғымды ең алдымен адамның жасампаздық қызметімен байланыста қарастыру қажет, өйткені тілдің тууының ең негізгі алғышарты қоғамдық еңбек процесін реттеу, жетілдіру үшін ұжым мүшелерінің өзара ой-пікір алмасу, бір-бірімен түсінісу қажеттілігі болған. Сол себептен де қарым-қатынас құралы болу, яғни ең алдымен ой-пікір алмасу құралы болу тілдің ең бірінші, ең басты міндеті, функциясы болып табылады» [3, 31].

Тіл, әдетте,әр түрлі мағыналы коммуникативтік құрылымдар үшін өмір сүрсе, ал сөйлем – тілдің ең жоғарғы формасы. Өйткені барлық формалар сөйлем құрамында келіп, өзара қарым-қатынас жағдайына қатыса алады.

Сөйлемге коммуникативтік тұрғыдан қарау дегеніміз – оның функционалдық мүмкіндігін қарау, сөйлемді сөйлеу единициясы ретінде, контекст арқылы динамикалық тұрғыдан түсіндіру деген сөз.

Тілдің әлеуметтік қырын зерттеушілер алғашқыда коммуникативтік функцияны еңбек құралдары атқарғанын айтады. Осы еңбек құралының хабарлаушы – коммуникативтік функциясы біртіндеп ымдаумен, ал одан кейін дыбыспен ауысты. Көрнекті орыс психологы Л.С. Выготский айтқандай, ой сөз (сөйлем) түрінде айтылып қана қоймай, сол түрде іске асады. Оның бұл коммуникативтік қызметі оның екінші негізгі қызметімен, анықтай айтсақ, ой-пікірді қалыптастырушы – гносеологиялық қызметімен ұласады. Неміс ғалымы Вильгелм Гумбольдт тілді «ойды құраушы орган» деп атағанда, оның дүниетанымдық функциясын көрсетсе керек. Қазақ ғалымы С. Аманжоловтың «...адамның дүние танудағы жетістіктері сөзде, сөйлем құрылысында тіркеледі» деген пікірі де осы ойды қуаттайды.

Синтаксистік зерттеулердің коммуникативтік аспектісі синтаксистік единицияларды екіге бөліп қарайды: коммуникативтік единициялар (жай сөйлемдер, құрмалас сөйлемдер, синтаксистік күрделі бірліктер, контекст, орамды мәтін) және коммуникативтік емес единициялар (сөз формалары, сөз тіркестері). Жоғарыда айтқанымыздай, сөз тіркестерінің таза коммуникативтік емес бірліктер екенін мойындай отырып, біз оның орамды тілге(связная речь), коммуникативтік қызметке жанама көмекші ретінде қатысы барын мойындауға тиіспіз. Өйткені бір ғана сөйлемді оның құрамдас бөліктерін сәл ғана өзгерту арқылы басқа сөйлемге айналдырып жіберуге болады. Осыған сай коммуникативтік мақсаты да әлбетте өзгереді.

Коммуникативтік функцияның ықпалы сөйлемнің бірнеше түрінің қалыптасуына негіз болады. Бұл жайында ғалым О. Төлегенов төмендегідей топтау жасайды.

– фактінің бар-жоқтығын білдіру функциясы – хабарлы сөйлем түрінде,

– фактінің бар-жоқтығын анықтау функциясы – сұраулы сөйлем түрінде,

– аппеляциялық – белгілі бір әрекетке шақыру функциясы – бұйрықты сөйлем түрінде берілетіндігін анықтайды. Тілдің басты коммуникативтік функциясы предикаттылық арқылы жүзеге асады [4. 7]. Бірақ осы предикаттылық мәселесінде де даулы мәселелер баршылық.

Адамдар арасындағы қарым-қатынаста, пікір білдіруде сөйлеушінің коммуникативтік мақсаты бірінші орынға қойылады. Ғалымдардың көрсетуінше, коммуникативтік мақсаттан коммуникативтік стратегия мен коммуникативтік тактика туындайды. Ал коммуникативтік мақсат дегеніміз – кез келген адресанттың тілдік қарым-қатынасқа түскенде алға қоятын, көздейтін негізгі мүддесі. Адресанттың алдына арнайы коммуникативтік мақсат қоюының өзі әртүрлі әлеуметтік, идеологиялық, экстралингвистикалық факторларға негізделеді. Коммуникативтік стратегияны сөйлеуші ойға алғанын жеткізу үшін қолданатын сөйлеудің формасы мен мәнін таңдаудың жоспары деп білеміз. Өйткені, стратегия белгілі бір мақсатқа жетудегі әрекеттің барысын ұйымдастырады.

Қазақ тіл білімінде сөйлемді коммуникативтік мақсатына қарай топтауда ғалымдар арасында екі түрлі көзқарас бар. Көптеген авторлар сөйлемді хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті деп 4 топқа бөледі. Соңғы кезде түркітануда сөйлемді коммуникативтік мақсатына қарай үш түрге (хабарлы, сұраулы, бұйрықты) бөлу ұстанымы орныққан. Ал лепті сөйлемді ғалымдар айрықша мағыналық тип ретінде таниды. Өйткені хабарлы, сұраулы, бұйрықты сөйлемнің мазмұны эмоциялық мағынаға ұласуы да, ұласпауы да мүмкін. Екеуі ұласа айтылғанда, сөйлемде әрi баяндау, әрi қосымша бір айтушы эмоциясы берiледі. Бірақ лепті сөйлемдер де – коммуникативтік мақсат көрінісі, дәлірек айтсақ, санадан тыс коммуникативтік стратегияның көрінісі. Өйткені, сөйлеуші өз алдына бір жайтты хабарлауды, бұйыруды, не бір нәрсе жайында сұрауды мақсат етуі мүмкін, ал оның сөйлемді лепті етіп қолдануы санадан тыс стратегияның, дәлірек айтсақ, психологиялық күйінің көрінісі. Сондай-ақ коммуникативтік мақсаттың өзінің де бірнеше түрі болатынын ескеру қажет. Бұл туралы ғалым Р. Әмір былай дейді: «Сөйлемдерді айтылу мақсатына сай хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті деп бөлуіміз – коммуникативтік талапқа сай құрылудың бір көрінісі ғана. Коммуникативтік талаптар алуан түрде көрінеді. Оларды негізінен екі топқа жатқызған дұрыс: бірінші дәрежедегі коммуникативтік талаптар, екінші дәрежедегі коммуникативтік талаптар.

Сөйлемнің коммуникативтік сипаты оны актуальды мүшелеуден, ондағы коммуникативтік бөліктерді ерекшелеп жіктеуден көрінеді. Бұның контекстпен, оралымды тілмен, синтаксистік күрделі бірлікпен, тұтас мәтінмен қатысы бар.

Сөйлемді мұндай жолмен мүшелеуге байланысты контексттік мүшелеу термині де қолданылады. Сөйлемді тіл мен сөйлеудің құбылысы ретінде қарау үшін осы термин тиімді болар деп ойлаймыз. Дәлелдеп көрейік. Қалыптасқан дәстүр бойынша сөйлем өзінің коммуникативтік мәнділік жағынан екі бөлікке бөлінеді. Халықаралық терминологиядағы қалыптасқан атауы бойынша ол бөліктерді біз