Қазак, орыс тілдерінің қалыптасуындағы ерекшеліктер

Етістіктің осы шағы істің дағдылы түрде болып тұрғанын және сөйлеп тұрған кезде істеліп жатқанын білдіреді. Қазақ тілінде осы шақ 1) нақ осы шақ 2) ауыспалы осы шақ деп бөлінеді.

Нақ осы шақ қимылдың, іс-әрекеттің сөйлеп тұрған сәтте болып жатқанын білдіреді. Ол құрамына қарай жалаң және күрделі болып екіге бөлінеді.

а) Нақ осы шақтың жалаң түрі отыр, тұр, жатыр, жүр деген етістіктердің жіктелуі арқылы жасалады. Оларға жіктік жалғауы тікелей жалғанып есімдерше жіктеледі.

ә) Нақ осы шақтың күрделі түрі негізгі етістіктің –ып, -іп,-п және –а,-е,-й тұлғалы көсемше түрі мен отыр, тұр, жүр, жатыр деген қалып етістіктерінің көмекші етістік мәніндегі тіркесінен жасалады. Бұл нақ осы шақ күрделі етістіктен жасалатындықтан, оның күрделі түрі деп танылады: Мен оқып отырмын. Сен ойнап жүрсің.

Ауыспалы осы шақ қимыл, іс - әрекеттің дағдылы қалыпта болып тұруын білдіреді. Ауыспалы осы шақ – а,- е,- й тұлғалы көсемшенің жіктелуі арқылы жасалады: Мен келемін.

Орыс тілінде осы шақтың нақты мезеттегі, уақыты шектеулі іс- әрекетті білдіреді. Қазақ тілінде ол осы шақтың күрделі түрімен беріледі. Мұндағы көмекші етістік шақ көрсеткіші болып табылады: готовим еду – тамақ дайындап жатырмыз.

Осы шақ формасында орыс тілінің етістігі белгісіз ұзақтығы, қайталанып отыратын іс - әрекетті көрсетеді. М. Улицы освещаются электрическими лампами.

Келер шақ қимылдың, іс - әрекеттің сөйлеп тұрған сәттен кейін болатынын білдіреді: Ол мектепке ертең бармақ.

Қазақ тілінде келер шақ жасалуына қарай мақсатты келер шақ, болжалды келер шақ, ауыспалы келер шақ деп бөлінеді.

Болжалды келер шақ қимылдың, іс - әрекеттің болу мүмкіндігін айқын көрсетпей, болжай ғана айтылады. Болжалды келер шақ есімшенің – ар, - ер, -р, болымсыз етістіктен кейін – с жұрнағы арқылы жасалады да, ол етсітіктің 3 жағында жіктеліп жұмсалады: Біз барармыз.

Мақсатты келер шақ қимылдың келешекте мақсат етіле отырып орындалатынын білдіреді. Ол – мақ, - мек, - бақ, -бек, жұрнақтары арқылы жасалады: Біз киноға бармақпыз.

Ауыспалы келер шақ – а, - е,- й жұрнақты көсемшенің жіктелуі арқылы жасалады. Ауыспалы келер шақтың ауыспалы осы шақтан айырмашылығы сөйлемде мезгіл мәнін білдіретін сөзден байқалып отырады.

Орыс тілінің келер шақ етістігінде екі форма бар:

1. 
   Күрделі келер шақ, ол быть көмекші етсітігі арқылы жасалады: буду писать.
   
2. 
   Жалаң келер шақ, ол іске асқан етсітік түрлері мен келер шақ етістігінің жалғауымен сәйкес келетін жіктелетін етістік арқылы жасалады: напишу, напишешь.
   

Қазіргі қазақ тілінде өткен шақтың 3 формасы бар, ал орыс тілінде 1 –ақ форма.

Орыс тілінде өткен шақ негізінен инфинитив негізіне – л жұрнағының жалғануы, одан кейін жіктік жалғауларының жалғануы арқылы жасалады.

Орыс тілінде жекелеген жағдайда өткен шақ жасауда ерекшеліктер бар:

1. 
   ползти – ползла
   
2. 
   Запереть – запер
   
3. 
   Идти етістігінің супплетивті түрі – шел.
   

Жедел өткен шақ, әдетте, қимылдың, іс - әрекеттің таяу шақта болғанын білдіреді. Ол етістіктің түбіріне – ды, -ді, -ты, -ті жұрнағы қосылу арқылы жасалып, жіктеліп қолданылады. М: Атам күй тартты.

Бұрынғы өткен шақ қимылдың, іс - әрекеттің сөйлеп тұрған сәтпен салыстырғанда әлдеқайда бұрын болғандығын білдіреді. Ол екі түрлі жолмен жасалады:

- ып, -іп, - п тұлғалы көсемшенің жіктеліп келуінен жасалады: барыппын.

• 
  ған, -ген, - қан, -кен тұлғалы есімшенің жіктеліп келуінен жасалады: айтқан.
  

• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі сын есімнің шырай формасы.
  
• 
  Екі тілдегі сын есімнің септелуі.
  
• 
  Сын есімдердің жасалу жолдары
  
• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі етістіктер.
  
• 
  Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты.
  
• 
  Етістіктің грамматикалық категориялары.
  
• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі флексияға
  
• 
  Аффиксоидтер және интерфикстер.
  
• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі синтетикалық тәсіл.
  
• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі аналитикалық тәсіл.
  

• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі лексика-семантикалық тәсіл.
  

2. Қалып-күй сөздер.

3. Көмекші сөздер.

Мақсаты: Қазақ және орыс тілдеріндегі үстеудің қалыптасуы.

Қалып-күй сөздер. Көмекші сөздер.

Зат есімге, сын есімге, сан есімге, етістікке және тағы басқа сөз таптарына қосылатын үстеулер септік жалғауларымен және жекеше көпше түрінде ауыспайды. екі тілде де:

а. Үстеулер көбінесе етістікпен тіркеседі. Мысалы: саяхатшылар күдіз де, түнде де жүріп отырады.

б. Үстеулер екі тілде сын есіммен тіркеседі. Мысалы: Ол едәуір жас – он довльно молод.

в. Үстеулер екі тілде де басқа үстеулермен тіркесуі мүмкін. Мысалы: өте кеш.

г. Үстеулер екі тілде де өте сирек зат есімдермен тіркеседі.

а. іс қимылды білдіреді. кешкісін қыдырыс – прогулка вечером.

б. зат есім нақты бір затты білдіріп тұрады, ал үстеу олардың белгісін. Мысалы: қазақша ет - мясо оп – казахский.

Орыс және қазақ тілінде үстеулер, зат есімдерге жататын, сөйлемде анықтауыш болады және какой? какая? какое? какие? қандай? деген сұрақтарға жауап береді. Мысалы: кешкісін (қандай) қыдырыс.

Үстеулердің жасалуы

(Образование наречий)

Орыс тілінде үстеулер әр түрлі сөз таптарынан жасалады: зат есімдерден, сын есімдерден, есімдіктен, сандық етістіктен және үстеулерден. Орыс тілінде:

1. 
   Үстеулер зат есімнің септік формасы әртүрлілігі: а. табыс септік формасында предлогсыз және предлогтармен: кранечку, капельку, чуточку. б. көмектес септіктің формасында предлогсыз және предлогтармен: шагай, днем, зимой. в. ілік септіктің формасында предлогтармен: изнутри, донизу, сразу. г. барыс септіктің формасында предлогтармен; кстати, поутру, кверху. д. жатыс септктің формасында предлогтармен: вблизи, накануне.
   
2. 
   Үстеулер сын есімнің септік формасы:
   

б. ілік септік формасында қысқартылған сын есімдер: издалека, искоса, досуха.

в. барыс септіктің формасында: понапрасну.

г. жатыс септіктің формасы:налегке, вскоре, наедине.

3. Жатыс септігінің сандық үстеулері: надвое.

4. Үстеулердің құрамына әр түрлі формадағы есімдіктер енді.

сюда, здесь, там.

1. 
   Етістік формасы да үстеу болды: чуть, почти, зря.
   

Зат есім септік формасы:

1. 
   жатқа, өнінде, шалқасынан
   
2. 
   сын есімдермен: босқа, текке, зорға, жаңадан.
   
3. 
   Есімдіктермен: осылай, меніңше, өзінше
   
4. 
   Етістіктермен: қайта (дан), жүрелей, жорта.
   
5. 
   Сын есімдермен: бірте – бірте, бірден, екіншіден
   
6. 
   Үстеулермен: ертеңерте, ертемен, биыл, бүгін.
   

а. – ша, адамша, по – человечески.

б. – ша+лық, - ша + ма;

соншалық, соншама

в. лай (лей, дай, дей, тай, тей)

осылай, бұлай, солай, - так таким образом.

г. – н (ын, ін) қызын – земой.

ІІІ. Қазақ тілінде қос сөздер жасалады.

орыс тілінің үстеулерінің мағынасын көрсетеді

Септеулік шылау Зат есімдер мен есімдіктерідің септелуінде олардың басқа сөздермен байланысуы үшін қолданылатын сөйлемнің өзгертілмейтін қызметтік бөлігін шылау деп атайды.

Орыс тілінде шылаудың рөлі септік жалғауларымен ұқсас келеді. Шылау септіктің мағынасын нақтылап септік жалғауларын толықтырады: книгу положили в шкаф.

Септеулік шылаулар – бұл дәл орыс тіліндегідей септіктерді басқаратын сөйлемнің қызметтік және өзгертілмейтін бөліктерінің бірі. Бірақ орыс тіліне қарама-қарсы қазақ тілінде септеулік шылаулар олар қатысты сөздерден кейін қойылады: приехал после работы – жұмыстан соң келді.

Орыс тілінде шылаулар арқылы білдірілетін қатынастар қазақ тіліндегідей өте көптүрлі. Зат есімдердің, сын есімдердің, сан есімдердің, есімдіктердің септіктерімен тіркесіп шылаулар мен септеулік шылаулар кеңістіктік, уақыттық, себептік, мақсаттық және ббасқа да қатынастар үшін қызмет етеді. Ребеноу побежал к матери – Бала анасына қалай жүгірді.

Орыс тілінде шылаусыз септіктер әдетте обьект мәніне ие, ал кеңістіктік қатынастар онда шылау арқылы білдіріледі.

Қазақ тілінде кеңістіктік қатынастарды білдіру үшін негізінен шылаусыз барыс, шығыс, жатыс септіктері қолданылады. Бірақ дәл осы қатынастар қазақ тілінде септеулік шылаулар немесе қызметті атаулар көмегімен беріледі:

1. 
   в деревню түсінігін екі тәсілмен жеткізуге болады: а)ауылға; б) ауылға қарай.
   
2. 
   из деревни: а) ауылдан; б)ауыл ішінен.
   
3. 
   в деревне: а)ауылда; б)ауыл ішінде т.с.с.
   

Орыс тілінде көпшілік шылаулар қолданылады:

1.Бір қандай да бір септіктен:

а)без, близ, вне, до,для, из,от, радикроме,у,серди,из-за,из-под шылаулары барыс септігімен ғана қолданылады.

б) к – шылауы дательный септігінде;

в) про,через,сквозь – тек табыс септігінде;

г) над, перед – тек көмектес септігінде;

д)при – шылауы тек көмектес септігінде

2.Кейбір шылаулар орыс тілінде екі септіктен қолданылады.

3.Орыс тіліндегі кейбір шылаулар әр жағдайда түрлі қатынастарды білдіре тін үш септіктен өзара әрекет ете алады.

Жасалуы бойынша шылаулар мен септік шылаулар негізгі және туынды болып бөлінеді.

Орыс тілінде негізгі деп аталатын ең көне жасалған шылауларды бөліп көрсетеді. Мысалы: для,к,в,на,за,до,по,от,из,под,при,над,через,у,про,о,с.

Орыс тілінде өзінің толық мәнділігін жоғалтып қызметтік сөздер ретінде қолданыла бастаған сөйлем мүшелерінен жасалған шарттар көп.

Қазақ тіліндегі септеулік шылаулардың маңызды бөлігі, орыс тіліндегідей әлдеқайда кеш пайда болды. Зат есімдердің, үстеулердің және етістіктердің оқшауланған формасы болып табылады:арқылы, туралы, кейін, соң, бірге, бойы, жайында, жөнінде т.с.с. олар зат есімдердің, сын есімдердің, сан есімдердің септеулік шылаудың құрамына өтудің нәтижесі болып табылады

Қазақ тілінде қазіргі жағдайларда қарсы – наперекор, вопреки – противоположный сын есімдермен ауысып келген; басқа – кроме – иной, другой қазақ сын есімдерінен; сияқты – словно, как – похожий сын есімдерінен және т.б. сияқты сын есімдерден жасалған септеулік шылаулардың есебінен толып келеді.

Есім шылаулар орыс тілінде, қазақ тіліндегі септеулік шылаулар сияқты обьектілі, жағдаяттың және себептік қатынастарды білдіреді.

Орыс тілінде – благодаря, несмотря, спусты, начиная, с кончая, исключая, включая т.б; ал қазақ тілінде – қарай, қарағанда, жуық, тарта, астам т.б. шылаулар көсемшемен байланысты (яғни көсемшеден туындады).

Етістіктік шылаулар (қазақ тілінде – септеулік шылаулар) көбінесе себептік, мезгілдік және қарсылықты қатынастарды білдіреді.

Қазақ тілінде есептік сан есімдерден кейін тұратын және барыс септігін қажет ететін астам, тарта, жуық, таман және басқа шылаулар (около, приблизительно) шамалылықты көрсетеді.

Екі тілде де үстеулік шылаулар (септеулік шылаулар) негізінен кеңістіктік, мезгілдік және обьектілік қатынастарды білдіреді.

Ондайлар болып орыс тілінде: вне, близ, вдоль, возле, относительно, вокруг, около, мимо, сверх, среди т.б.

Қазақ тілінде бұл топқа былай, әрі, ары, бұрын, кейін, соң т.б. септеулік жатады.

Орыс тілінде бастапқы шылаулардың көпшілігі көп мағыналы және приставкалардың шеңберінде омонимдерге ие: сыехать с горы, сьехать от города т.б.

Қазақ тілінде септеулік шылаулар бір мәнді. Онымен қоса қазақ тілінде приставкалар жоқ және сондықтан омонимдік көмекші сөздер болмайды.

Жалғаулықты шылаулар

Сөздер мен тұтас сөйлемдер арасындағы түрлі мағыналық қатынастарды байланыстыру мен білдіру үшін қолданылатын көмекші сөздерді жалғаулықты шылаулар деп аталыды.

Орыс тілінде синтаксистік рөлі бойынша жалғаулықты шылаулардың екі негізгі тобын бөліп көрсетеді: салаластырылған жалғаулықты шылаулар және бағыныңқылы жалғаулықты шылаулар.

Қазақ тілінде салаластырушы жалғаулықты шылаулар ғана кеңінен кездеседі, ал арнайы бағыныңқылы жалғаулықты шылаулар жоқ, араб тілінен алынған егерден басқа. Егер уақыт болса, серуенге шығамыз – Если будет время, то мы выйдем на прогулку. Бірақ кейде қазақ тілінде басыңқы сөйлемдердің жасалуында түрлі грамматикалық формамен, септеулік шылаулармен (үшін, кейін,соң) тіркесіп (да, де, та, те) салаластырушы жалғаулықты шылдаулар қатысады.

Салаластырушы жалғаулықты шылаулар орыс тілінде өзінің негізгі мәні мен функцияларымен қазақ тіліндегі салаластырғыш жалғаулықты шылаулардың мағынасына сәйкес келеді.

Демеулік шылаулар

Демеулік шылаулар – бұл екі тілде де тұтас сөйлемдерге, жеке дара сөздер немесе сөз тіркестеріне түрлі жалпы мағыналық, эмоционалдық, модальды-еріктік рең беретін көмекші сөздер. Демеулік шылаулардың көмегімен сөйлеуші берілген сөздегі неғұрлым маңызды сөзді ерекшелейді.

Мағынасы бойынша қазақ және орыс тілдерінде демеулік шылаулар келесідей топтарға бөлінеді:

1. 
   Сұрау демеулік шылаулары: орыс тілінде разве, неужели, ли.
   

2. 
   Лептік демеуліктері: ай,ақ, қандай, не деген, нендей. Олар мағынаның бейнесін күшейтеді немесе түсінікпен байланысты эмоционалды бағаны білдіреді: ну что за шейка, что за глазки! – не деген мойын, деген (нендей) көздер!
   
3. 
   Күшейтпелі: же, даже, ведь, таки, все таки, так вот, то-то, то, на, ни, еще т.б.
   

4. 
   Болымсыз (орыс тілінде): не, ни, вовсе, не, далеко. Не, нет.
   
5. 
   Орыс және қазақ тілдерінде выделительно-ограничительные частицы – шектік-тежеу демеуліктері: лишь, только, единственно т.б.Ал қазақ тілінде бұл топқа жататындар: ақ, ғана, тек т.б.
   
6. 
   Орыс тілінде сілтеу демеулік шылауының тобы бар: вот. Вон, вот это.
   

• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі сын есімнің шырай формасы.
  
• 
  Екі тілдегі сын есімнің септелуі.
  
• 
  Сын есімдердің жасалу жолдары
  
• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі етістіктер.
  
• 
  Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты.
  
• 
  Етістіктің грамматикалық категориялары.
  
• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі флексияға
  
• 
  Аффиксоидтер және интерфикстер.
  
• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі синтетикалық тәсіл.
  
• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі аналитикалық тәсіл.
  

• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі лексика-семантикалық тәсіл.
  

1.Сөз тіркесі, сөздердің байланысу түрлері.

2. Сөйлем. Сөйлем мүшелері.

3. Жай сөйлемнің түрлері.

• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі сын есімнің шырай формасы.
  
• 
  Екі тілдегі сын есімнің септелуі.
  
• 
  Сын есімдердің жасалу жолдары
  
• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі етістіктер.
  
• 
  Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты.
  
• 
  Етістіктің грамматикалық категориялары.
  
• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі флексияға
  
• 
  Аффиксоидтер және интерфикстер.
  
• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі синтетикалық тәсіл.
  
• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі аналитикалық тәсіл.
  

• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі лексика-семантикалық тәсіл.
  

3. 
   Жалғаулықты салалас құрмалас сөйлем.
   
4. 
   Жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлем.
   

Ұқсастары мен айырмашылықтары анықтау.

Кемінде екі немесе бірнеше жай сөйлемнен құралып, крделі ойды білд іретін сөйлемді құрмалас сөйлем дейміз.

Екі тілге де ортақ құрмалас сөйлемге тән белгілер:

• 
  Полипредикаттық;
  
• 
  Күрделі ой беріледі;
  
• 
  әр предикаттық орталықтың өз бастауыш, баяндауышы болуы шарт;
  
• 
  жай сөйлемдер бір-бірімен белгілі тұрақталған грамматикалық тәсілдер арқылы байланысады;
  
• 
  компоненттер арасында мағыналық қатынастар орын алады;
  
• 
  Ол мағыналық қатынастар қазақ тілінде - ...., ал орыс тілінде – обьектные, атрибутивные, обстоятельственные, перечислительные, разделительные, противительные, т.б. деп сараланады.
  

1. 
   Жай сөйлемдердің бірінің баяндауыштарының тиянақсыз формада келіп байланысуы;
   
2. 
   Орын тәртібі арқылы байланысуы;
   
3. 
   Шылаулар арқылы байланысуы;
   
4. 
   Интонация арқылы байланысуы.
   

Предикаттық бөліктердің еріктілік дәрежесі: толық еріктілік берілсе, жай сөйлемдер тек тнтонация арқылы құрмаласуы мүмкін. Мысалы: Грачи улетели, лес обнажился, поля опустели. Қазақ тілінде тең дәрежеде байланысқан сөйлемдер интонация арқылы құрмаласады: Ел ұлсыз болмас, жер гүлсіз болмас.

Ал еркінділік тек жартылай ғана берілсе, бір сөйлем келесі сөйлемнің міндетті түрде түсіндірілуін талап етеді. Никто не знает, чья рука положила эти цветы.

Мұнда «знает» етістігінің келесі сөйлемде кеңінен сипаттамасы беріледі.

Қазақ тілінде де сол типтес құрылымдар бар: Оның қорыққаны сонша – аяқ-қолы дірілдеп кетті. Екінші компонент «сонша» сөзінің бар мағынасын ашып тұрғандай.

Қазақ тіліндегі салалас құрмалас сөйлемдердің түрлерңне тоқталсақ.

Құрамыедағы жай сөйлемдері бастауыштарының іс - әрекеті біртектес, мезгілдес, орайлас бір сарынды мағыналық қатынаста айтылған салалас құрмалас сөйлем ыңғайлас салалас деп аталады. Шылаулары: және, да, де, әрі. Мысалы: Тойда біреулер өлең айтады да, біреулер би билейді. (жалғаулықты салалас). Әкем – дәрігер, шешем – мұғалима. (жалғаулықсыз салалас).

Құрамындағы салалас сөйлемдердегі істің, оқиғаның өзара қарама-қарсы мәнде жұмсалатын салаластың түрін қарсылықты салалас дейміз. Компоненттері арасындағы қарсылық мағынаның орын алуына мыналар әсер етеді:

• 
  Оқиғаның мазмұн желісі;
  
• 
  Компоненттеріндегі баяндауыштардың бірі – болымды, екіншісі – болымсыз тұлғамен берілуі немесе антоним сөздерден болуы;
  
• 
  Қарсылық мәнді шылаулардың қолданылуы;
  
• 
  Компоненттер құрамында жеке сөздердің қолданылуы;
  

Соңғы сөйлемі алғашқы сөйлемде айтылған іс - әрекет, жай-күйінің мазмұныны кеңейтіп, нақтылап, түсіндіріп келген салаластың түрін түсіндірмелі салалас деп атаймыз. Оның жасалуының негізгі екі жолы бар:

1. Алғашқы сөйлемнің баяндауышы сілтеу еімдігінен немесе сілтеу есімдігінен жасалған үстеуден болып, екінші сөйлм сол баяндауыштың мазмұнын түсіндіру мақсатында келген түсіндірмелі салаластар: Оның қорыққаны сонша – аяқ-қолы дірілдеп кетті.

2. Алғашқы сөйлемде белгілі бір іс-әрекет, жай – күй хабарланып, екінші сөйлем алғашқы сөйлемдегі бір сөзді нақтылап түсіндіру мақсатында жұмсалатын түсіндірмелі салалас: Екі адам келе жатыр: бірі – Нұрбол, екіншісі – Айбек.

Компоненттерінің мағыналық қатынасы өзара себептестік мәнде келген салаластың түрін себептес салалас деп атаймыз. Сырыңды досыңа айтпа, оның да айтатын адамы болады. (жалғаулықсыз түрі). Күріш тұқымы суға қолмен себіледі,өйткені сеялка сға жүре алмайды. (жалғаулықты түрі).

Компоненттерінде баяндалатын оқиғалар бірінен кейін екіншісі кезектесіп орындалатын салаластың түрін кезектес салалас деп атаймыз.Кезектес салаластың тек жалғаулықты түрі болады. Мысалы: Бірде қар жауады, бірде ұйтқып боран соғады.

Талғаулықты салалас компоненнтеріндегі іс-әрекеттің тек біреуі ғана талғанып барып жүзеге асатындығын білдіретін салаластың түрі: Не мен барамын, не сен барасың.

Компоненттердің мағыналары өзара шарттастық мәнде келетін салаластың түрін шартты салалас деп атаймыз: Осыдан қолыма түссінші, сазайын тарттырармын. Шартты салаласты жасайтын жалғаулық шылау ретінде Қ. Есенов «әйтпесе» шылауын көрсетеді: Сен келісіміңді бер, әйтпесес мен саған жоқпын.

Компонеттеріндегі жай-күйлер, оқиғалар өзара салыстырыла берілетін салаластың түрін салыстырмалы салалас деп атаймыз: Ел ұлсыз болмас, жер гүлсіз болмас.

Орыс тіліндегі салалас сөйлемдер жалғаулықтарына, олардың беретін мағынасына қарай 5 түрге бөлінеді:

1. 
   ССП с соединительными союзами (байланыстырушы мәнді жалғаулықтары бар СҚС);
   
2. 
   ССП с разделительными союзами (бөлуші, ажыратушы мәнді жалғаулықтары бар СҚС);
   
3. 
   ССП с противительными союзами (қарсылық мәнді жалғаулықтары бар СҚС);
   
4. 
   ССП с присоединительными союзами (жалғастырушы мәнді жалғаулықтары бар СҚС);
   
5. 
   ССП с пояснительными союзами ( түсіндірмелі жалғауықтары бар СҚС).
   

Бірінші топтағы сөйлемдер и, да, ни...ни жалғаулықтар арқылы байланысып, байланыстырушы – санамалау қатынасын орнатады. Бір мезгілде не бір-бірінен кейін орындалатын әрекеттер санамаланып айтылады. М:

Урожайный сгибается колос,

И пшеница стеною встает.

И подруги серебряный голос,

Нашу звонкую песню поет. немесе

Я не могу расти в покое: ни солнца мне не виден свет, ни для корней моих простору нет.

Екінші топтағы сөйлемдер и, да, также, тоже жалғаулықтары арқылы байланысып, байланыстырушы – кеңейтуші, байланыстырушы – нәтижелі, және т.б. әртекті қатынас орнатады.

Байланыстырушы – кеңейтуші сөйлемдерде екінші сөйлемі алғашқысының мазмұнын аша түседі. Мысалы: Ввели новые графики, и это новое введение значительно повысило производительность труда.

Байланыстырушы- нәтижелі сөйлемдерде екінші сөйлем біріншісіндегі орындалатын әрекетінің нәтижесін көрсетеді. Екінші бөлігінде поэтому, потому үстеулері, следовательно, значит қыстырма сөздері, и жалғаулығы қолданылады. Мысалы: Потемки все более сгущались, и предметы теряли свои контуры.

Ажыратушы жалғаулықтары бар СҚС (или, иль, либо, то..то, не то ... не то, то ли ... толи) ажыратушы, бөлуші қатынастар орнап, не кезектеседі, не талғайды.

1. 
   Таңдау, талғау қатынастары или, либо, не то.. не то, то ли.. то ли жалғаулықтары арқылы жасалады. Олар жеке тұрып та, қайталанып та қолданыла береді.
   
2. 
   Кезектесетін сөйлемдерде предикаттық бөлігінде баяндалатын оқиғалар түрлі жоспарлы уақытта жүзеге асады, яғни кезектеседі: То солнце тусклое блестит, то туча черная висит.
   

1. 
   салғастырмалы
   
2. 
   қарсылықты
   

Қарсылықты сөйлемдерде қарсылықты қатынастардың түрлі типтері беріледі: қарсылықты-шектеуші, қарсылықты-толықтырушы, т.б. Мысалы: Я с ними вечно бранюсь, но все-таки я их очень люблю.

Жалғастырушы мәнді жалғаулықтары бар СҚС. Сөйлемдегі жалғастырушы қатынастар былайша сипатталады: 1. бұл қатынаста екінші предикативті бөлігі сөйлеу процесінде туғандай, біріншісінің толықтырушысы секілді. 2. екінші сөйлемнің толықтырушы сипаты жалғастыршы конструкцияның интонациондық өзгелігін шарттайды: жалғаулық алдында дауыс төмендейді, пауза бар (жазуда ол нүктелі үтір немесе сызықшамен берілуі керек). 3. кейде жалғаулықтарға кейде үстеу, есімдіктер жалғанады. 4. жалғану кезінд бұл жалғаулықтар өзінің негізгі мағынасын өзгертуі мүмкін. Мысалы: Ты сегодня должен поговорить с отцом, а то он будет беспокоиться о твоем отъезде.

Түсіндірмелі жалғаулықтары бар СҚС екінші бөлігі алғашқысымен түсіндірмелі- жалғастырушы о именно, то есть жалғаулықтары арқылы байланысады: Мы спали, то есть сестра спала, а я лежал с открытыми глазами.