25
Ұйымдастыру. Сабақтың мақсаты, бөлімдермен та-
ныстыру.
Үй тапсырмасын сұрау.
І. Зерттеушілік саты. Үйге берілген ізденіс тапсырма-
лары бойынша дайындығын тексеру. Тақырыпқа қосымша.
1. Тілдегі жаңа қолданыстардың тууы, қалыптасуы және
тілдік норма (Оқушы ізденісі).
Дәйексөз: Сөзді бағалау, сөзге тоқтау, сөзден мағына іздеу
адамды мәдени қоректендіре түседі. Әсіресе, ана тілін білу,
оның қасиетін түсіну – басты парызымыз. Ілияс Омаров.
2. Тілдегі жаңа қолданыстардың пайда болуына себепші
жағдайлар (Сызба арқылы көрсету, оқушы өз ізденісі
бойынша түсіндіреді).
Сөздік құрам
Калька
Балама
табу
Көне немесе
жергілікті
сөздерді
пайдалану
Бағалауыш
сөздерді
қолдану
Сөздік қор
Дәйексөз: Қазақ баласы бірінде жоғын бірінен алуға,
ауысуына әбден болады, жатырқаудың керегі жоқ. Біздің
тексеретініміз – бөгде, бөтен жұрттан өзіміздегі бар сөздің
орнына тіл кіріп бара жатса, соны алып тастап, қазақ тілін
аршып, тазартып отыру.
Тіл байлығы
Жұрнақ жалғау
арқылы
Түбірді
біріктіру
Жаңа мағына
үстеу
Сөз
тіркесі
26
Қазақтың өзінен жаңа тілдер көбейіп, табыла берсе, оған
қуану керек, сонда тіліміз бай болады.
Жүсіпбек Аймауытов.
3. Тілдегі жаңа қолданыстардың жасалу жолдары (Оқушы
ізденісі, түсіндіруі).
Дәйексөз: Әдетте «жаңа сөз» дегеніміз – тілде бұрыннан
бар сөздердің (түбірлердің) бір-бірімен қосақталуы, тіркесуі,
мағына ауыстыруы сияқты амал-тәсілдердің бірі арқылы
құбылған түрлері, яғни, бұрынғының «жаңғырықтары».
Бірақ олар естіліп барып өшіп кететін дыбыс жаңғырықтары
емес, ... сөздік қазынаны молайтатын, тілдің ілгері даму
үдерісін көрсететін бағалы «дүниеліктер».
Рәбиға Сыздық.
ІІ. Танымдық саты. Оқулықпен жұмыс. Оқулықта бе-
рілген 102, 103, 104- жаттығуларды орындау.
Сөздікпен жұмыс. Берілген сөздердің шығу төркінін
анықтап, бүгінгі мағынасын айту, сөйлем құрау.
ІІІ. Қолдану сатысы. Тапсырмалар
1. Теледидар, радиодан естіген, газеттен теріп жазған
жаңа қолданыстағы сөздердің баламасын айтып, сөйлем
құраңдар. Бұл сөздер әдеби тіл нормасына енген бе, жоқ па?
2. Сөйлемдердегі кірме сөздердің байланысын табыңыз,
бұл сөздер тілдік нормаға айналған ба?
Асты сызылған сөзге талдау (морфологиялық,
синтаксистік) жасаңыз.
3. Сурет бойынша жаңа қолданыстағы сөздерді пайдалана
отырып, сөйлемдер құраңыз.
4. Берілген сөздердің мағынасын айқындаңыз, баламасын
айтыңыз.
Бағалау (Топтардың бірін-бірі бағалауы).
Үйге тапсырма беру. Оқулықтағы 104, 105-жаттығуларда
берілген сөздерді пайдаланып тест сұрақтарын құрастыру
(10 сұрақ).
27
Назгүл БОЛАТБАЙ,
«Тайпақ» жалпы орта білім
беретін мектебінің мұғалімі.
Батыс Қазақстан облысы,
Ақжайық ауданы,
Қарауылтөбе ауылы.
ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСТАР
(5-сынып)
Сабақтың мақсаты: білімділік – бұрынғы өтілген
материалдармен сабақты байланыстыру, сөз құрау, сөйлемді
дұрыс құру тәсілдерін меңгерту, өз ойын жинақтап әдемі,
көркем тілмен жеткізе білуге ұмтылдыру; дамытушылық
– логикалық ойын дамыту, дұрыс, анық сөйлеуге
жаттықтыру, тапқырлық, ізденімпаздық қасиеттерге жетелеу,
шығармашылық қабілетін дамыту; тәрбиелік – мәтін
арқылы жақсылыққа, ізгілікке тәрбиелеу, тіл құдіретін сезіне
білуге, сөз мағынасын келістіре оларды дұрыс қолдануға,
дәл түсінуге тәрбиелеу.
Түрі: саяхат сабағы. Әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру,
семантикалық картамен жұмыс, салыстыру. Көрнекілігі:
дауыссыз дыбыстарға тірек-сызба, семантикалық карта,
парақшалар, плакаттар, интерактивті тақта.
Сабақтың өтілу барысы.
I. Ұйымдастыру.
II. Үй тапсырмасын тексеру. 259-жаттығу.
Пысықтау сұрақтар:
1. Дауысты дыбыс дегеніміз не? Оларды ата.
2. Жақтың қатысына қарай дауысты дыбыстар нешеге
бөлінеді?
3. Тілдің қатысына қарай нешеге бөлінеді?
28
4. Әріп пен дыбыстың айырмашылығы неде?
5. Еріндік, езулік дыбыстарды ата.
6. Қазақ тіліне тән ерекше дыбыстарды ата.
III. Жаңа сабақ.
Ерте, ерте, ертеде, ешкі жүні бөртеде, аспан мен жердің
арасында, сонау Жайықтың жағасында «Дыбыс» хандығы
болыпты. Дыбыс хандығын Фонетика деген хан басқарыпты.
Хандықтың алып жатқан аумағы ұшқан құстың қанатын,
жүгірген аңның тұяғын, адамның аяғын талдыратындай
үлкен болыпты. Фонетиканың қол астында дыбыстар
қауымы өмір сүріпті. Қауым Дауысты дыбыстар ұлысы мен
Дауыссыз дыбыстар ұлысына бөлініпті.
Дауыссыздармен көрші отырған дауыстылар ұлысын
Дауысты ақсақал басқарыпты. Дауысты қария табиғатынан
сөзге шешен, әнге ұста, жезтаңдай, күміс көмей, рухани
мәдениеті зор қария екен. Оның бұл жақсы қасиеті барлық
ұрпақтарының бойында бар екен. Бұлардың ішінде жат адам
көрсе шүйіркелесіп сөйлесіп кететін «ашықтар» да, бөтенді
көргенде бұйығатын «қысаңдар» да бар.
Дауыссыз дыбыстар ұлысын жасы жүзге таяған Дауыс-
сыз қария басқарыпты. Дауыссыз ақсақалдан тараған
жиырмадан астам ұрпағы болыпты. Ақсақал туысынан сөзге
шорқақ, тұйық болғандықтан, өзінің балалары да сөзге сараң
болып ержетіпті.
Қария Қатубай, Кендірбай, Пернебек, Фазабек сияқты
мінездері қатты, алған беттерінен қайтпайтын бір сөзді,
қайсар да алғыр ұлдарын елдің қорғаны болсын деп алға бір
бөлек қойыпты. Ал, орташа Бәтібек, Вагонбай, Ғаламшарлар
алдыңғы буын ағаларына қарағанда мінездері өзгешелеу,
жұмсақтау екен.
Кіші Ризабек, Лазыбек, Нарбай, Меңбек ұлдары алдыңғы
ағалары сияқты қайтпас қайсар да, тұйық та емес, жиын-
тойда «әу» деп айтарлық дауысы бар, «ауыздыға – сөз,
Достарыңызбен бөлісу: | 
